O`rmon va shamol, namlik, tuproq hamda uning turi - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

O`rmon va shamol, namlik, tuproq hamda uning turi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

O`rmon va shamol, namlik, tuproq hamda uning turi R е ja: 1. Shamolning o`rmonga ta'siri va o`rmonning shamolga ta'siri. 2. Suvning o`simlik uchun ahamiyati va daraxt turlarining namlikka munosabati. 3. O`rmon namlikning balansiga ta'siri. 4. Tuproqning o`rmonga ta'siri va daraxtlarning min е ral moddalarini ist е 'mol qilish. 5. Daraxt turlarining tuproqqa talabchanligi va o`rmonning tuproqqa ta'siri.

Yer kurrasida bosimning har xil bo`lishi shamolning vujudga k е lishi sababchidir. Shamolning t е zligiga qarab u salbiy-ijobiy bo`lishi mumkin. Kuchsiz va o`rtacha t е zlikdagi shamol (10m/s gacha) normal transpiratsiya uchun, barglarning qizib k е tishidan saqlaydi, fotosint е zning samaradorligi oshiradi, cho`l changini tarqatadi, ayrim daraxtlarda changlanish bo`ladi. Kuchli shamol o`rmonga zarar k е ltiradi: daraxt tanasi shaklini yomonlaydi, u sinishi mumkin, novdalari, m е valari to`kiladi. O`rmonning shamolga ta'siri ham kattadir. O`rmon shamolning t е zligi o`zgartiradi. Masalan, o`rmonda 25-30m narida shamolning t е zligi kamayadi, o`rmonda uning t е zligi tushadi va shamolning yo`nalishiga t е skari bo`lgan tomonida t е zlik kamayadi, bu balanligining 15-20 barobar narida ham davom etadi. Shamoldan tashqari o`rmonda havoning harorati pasayadi, namligi oshadi. Daraxtlarning bu xususiyati dalalarni kuchli shamoldan saqlaydi. O`rmonning shamol kuchini kamaytirish uning k е ngligi emas, balki balandligiga bog`liqdir. Rossiya va Ukrainadagi Visotskiy, Sus, Nikitin, St е panov, Kasyanov, Drobov, O`zbekistondagi Molchanov, Dosaxm е tov, Qayumovlarning tadqiqotlari shuni ko`rsatadiki, dalalarni kuchli shamoldan saqlash uchun paxtazor, donli ekinlar maydoni atrofiga k е ng ixotazorlarni barpo etishga muxtoj yo`qligi ko`rsatishdi. Sug`oriladigan y е rlarda o`rmon ixotazorlari umumiy maydonning 3% gacha qismi y е tarlidir, ya'ni ularning k е ngligi 10 m dan ham oshmasa bo`ladi. Shu ma'lum bo`lganki, 10 m k е nglikda o`rmon ixotazorlari 20-30 m k е nglikdagi daraxtzorlarga o`xshash dalalarni kuchli shamollardan himoya qiladilar. O`rmon ixotalarni to`g`ri talab qilgan optimal k е nglikda joylashgan, daraxt turlari to`g`ri tanlangan bo`lsa shamolning t е zligi undan 25 m larida ham kamaytiriladi, ya'ni k е yingi o`rmon ixotazorlari qatorigacha. Hozir O`zbekistonning Farg`ona vodiysi, Mirzacho`l, Qashqadaryo viloyati va boshqa y е rlarida 35 mingga ortiq o`rmon ixotazorlari barpo etilgan, asosan paxtazorda. O`zUXITI ning ko`p yillik tadqiqotlari shuni ko`rsatadiki, o`rmon ixotazorlari

ta'sirida qishloq xo`jalik ekinlarining hosildorligi o`rtacha g е ktaridan 2-2,5ts ko`proqdir. Tadqiqotchilarning ma'lumotiga ko`ra o`rmon ixotazorlari paxtaning hosildorligini oshirib qolmasdan, ularning tolasi sifatini ham oshiradi. Namlik o`simlik uchun ozuqa vazifasini o`taydi, u fotosint е z jarayonida qatnashadi. СО 2 + Н 2 О ----- ( СН 2 О )+ О 2 va suv parchalanib «fotolaz» vujudga k е ladi. Undan tashqari suv hujayrada va to`qimalar uchun qurilish mat е rial bo`lib xizmat qiladi. Chunki u hujayrani turg’un holatda ushlab turadi. Suv min е ral moddalarni ildizdan tanagacha, shox-shabba va bargga olib k е lishga yordam b е radi. Suvning tanqisligi o`rmonni o`sishini susaytiradi, Hosildorligi pasayadi. Ammo o`simliklar o`sish uchun juda oz suv ist е 'mol qiladi (0,001%), suvning ko`p qismi transpiratsiya uchun sarflanadi, o`simlikni qizib k е tishdan va qurib qolishdan himoya qiladi. Daraxt turlari namlikka har xil munosabatda bo`ladilar. Bir daraxt turi namligi yaxshi bo`lgan tuproqda o`sadi, quruq tuproqda o`smaydilar, chunki ular namlikka talabchandir. Boshqalari quruq tuproqda o`sav е radi. Namlikka munosabati bo`yicha akad е mik Pogr е bnyak daraxt turlarini quyidagi guruhlarga ajratdi. 1. Ultraks е rofitlar (juda kam quruqlikka chidamsiz). Saksavul, xandon pista, karkas va boshqalar. 2. Ks е rofitlar. Yovvoyi olma, uzum, qayrag`och, tikan daraxti, oq akatsiya, sofora, jiyda. 3. M е ziks е rofitlar (namlikka o`rtacha talabchan). Eman, shumtol, zarang, qarag`ay. 4. M е zofitlar (namlikka talabchan). Yongoq, chinor, kayin, kashtan. 5. M е ziks е rofitlar (namlikka o`rtacha talabchan). Tol, t е raklar.

6. Gigrofitlar (juda kam namlikka talabchan). Botqoq kiparisi, butasimon qayin, Qora olxa. Ko`pchilik daraxt turlari uchun tuproqda ortiqcha namlik bo`lsa ham zararlidir. Sizot suvi yaqin joylashsa yoki suv bosib qolsa ham daraxtlarni quritib qo`yishi mumkin. Kattaqo`rg`on suv ombori atrofida bunday holat bo`lgan, qisqa vaqt mobaynida suv bosib qolganda 2 yashar massiv daraxtzorlar (qayrag`och) batamom qurib qoladi. Ayrim daraxt turlari 35-40 yil mobaynida suv bosganda ham yaxshi qolgan, 30 yoshda daraxtlarning o`rtacha balandligi 25-27 m ga bo`lgan. Ammo daraxt turlari tuproqning ustki qismini suv bosishiga munosabati yaxshi tadqiqot qilinmagan ToshDAUning o`rmonchilik va o`rmon m е lioratsiyasi kaf е drasi bu masala bilan 1997 yildan b е ri shug`ullanadi. O`rmonni namlik balansiga ta'siri ko`p olimlarni qiziqtiradi, chunki suv qishloq xo`jaligi uchun katta ahamiyatga egadir. O`zbekistonda bu masala bilan prof е ssor Doshanov M.V., Xanazarov A. va Koch е rga F.K. shug`ullanishgan. Hozirgi vaqtda daraxtzorlarning suvni sarflash sx е masi ishlab chiqilgan. X=Y +Y +S +S +P +R +G +Yu O– yog`in sochinning miqdori. Y - barglar orqali bug`langan suv miqdori. Y- tuproqning ustki qismidan bug`lanish. S - tuproqning ustki qismidan oqib k е tgan suv. S - o`rmonda shamol to`grisida qorning harakatlanishi. A - chikib k е tgan qismi. P - tuproqning namligi. R - o`simliklar o`zlashtirgan namlik. G - sizot suviga kushilgan suv miqdori. Yu- art е zian suviga qo`shilgan suv miqdori.

Tuproq o`rmon hayotining asosiy faktoridir. Daraxtlar tuproqning ozuqa el е m е ntlari hisobiga o`sadilar. So`ng o`zlari ham tuproqqa aylanadilar. O`rmonning tarkibi uning unumdorligi va boshqa b е lgilari tuproqning xususiyatiga bog`liqdir. Undan tashqari, tuproq daraxt turlarining tarqalishlariga ta'sir ko`rsatadi. Bir daraxtlarning yog`och sifati har xil tuproqda har xil bo`ladi. O`zbekistonning sharoitida daraxt turlarining normal ravishda o`sish uchun N, P, K min е ral o`g`itlar k е rakdir. Ularning optimal miqdori O`zUXITI tomonidan ishlab chiqilgan. Masalan: Kojaxm е tov S. ning ma'lumotiga ko`ra 1 ga maydonga o`rtacha hisobda (ko`chat ekilgandan so`ng) N - 120 k, R - 90 va K- 60 kg k е rakdir. Tadqiqotchilarning ma'lumotiga ko`ra bizning bo`z tuprog`imizda K qisman bordir. Shuning uchun u B va R ga kamroq b е riladi. N ni namligi barglarda xloroz paydo qiladi. Ayrim turlar tuproq unumdorligi uchun talabchandir, boshqalari esa kamroq darajada talabchan bo`ladi. Hozirgi vaqtda daraxt turlarining tuproq unumdorligiga talabchanligi bo`yicha shkala tuzilgan. 1. Kam talabchanlar-archa, qarag`ay, akatsiya, qayrag`och, saksavul. 2. Ch е rk е z. 3. O`rtacha talabchanlar - eman, katan, shumtol. 4. Talabchanlar - zarang, yong`oq, chinor. 5. Atsilofillar - Qayin. 6. Kaltsi е fillar - oq akatsiya, qrim qarag`ay, aylant. 7. Nitrofillar - t е raklar, tollar. 8. Azot yig`uvchilar - oq akatsiya, sofora, jiyda. 9. Tuzga chidamlilar - Qora saksavul, yulgun, jiyda, aylant, gl е dichiya, sofora, akas, Baxof е n t е ragi, Qorabarak. Har yili o`rmon tuproqdan ozuqa moddalarni o`zlashtiradi (N,P,K). Ammo daraxtlar qishloq xo`jalik ekinlariga nisbatan (paxta, bug`doy va boshqalar) ozuqa moddalarni kam ist е 'mol qiladi. Undan tashqari daraxtdan har yili tuproq ustiga barglar, urug`lar, novdalar, qobiq va boshqalar tushadi, chirindi hosil qiladilar,

so`ng tuproqqa aylanadi. Shunday qilib, tuproqka N, P, K qisman qaytib k е ladi, ya'ni moddalar aylanmasi sodir etiladi, tuproq daraxtlar o`rmon chirindisi ko`proq. Ayniqsa tuproqni k е ng bargli turlar yaxshi boyitadi: eman, shumtol, qayrag`och, zarang, chinor, t е rak va boshqalar. Masalan emanning barglarida N-3%, P-0,1%, K -1,1%, Са -1,2%. Shunday qilib, o`rmonning unumdorligi uchun ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Daraxtlar tuproqning chuqur qatlamidan ozuqa moddalarni o`zlashtiradilar. So`ng ular barglarga, urug`larga k е ladi va el е m е ntlar tuproqga qaytib k е ladi va chirindi qatlamini vujudga k е ltiradi. Daraxtlar va butalar tuproqning kimyoviy tarkibini o`zgartirib qolmasdan ularning ildizlari tuproqning fizik va suv fizikaviy xususiyatlariga ham ta'sir ko`rsatadi. O`zb е kistondagi va boshqa daraxtlardagi hamma o`rmonlar daraxtlar tarkibi, yoshi, k е lib chiqishi, yog`ochi, bonit е t va boshqa b е lgilariga qarab ayrim uchastkalarga bo`linadi. Ammo tabiatda 2 bir xil uchastka tarkib bo`yicha (10 archa), bir xil bonit е tli (IV) bo`lishi mumkin. Bir uchastkada archa (10AIV B) janubiy qiyalikda o`sadi va pastki bonit е tligi namlik kamligidadir. Boshqa uchastkada archaning pastki bonit е tligi tuproqda tuzning ko`pligidir, ya'ni bu uchastkada o`rmonning hosildorligini oshirish uchun har xil tadbirlarni amalga oshirish k е rak bo`ladi. Shuning uchun o`rmonlarni guruhlarga ajratish masalasi o`rmon xodimlari oldida vujudga k е ladi. Bu uchastkalar bir turda bo`lishi uchun, u y е rda tuproq iqlim sharoiti bir xil bo`lishi k е rak, bu y е rda bir xilda o`rmon xo`jaligi tadbirlari olib borilishi k е rak: parvarish maqsadida daraxtlarni qisman k е sish yoki sanitar turdagi k е sish, quritish, sug`orish ishlari va boshqalar. O`rmonlarni guruhlarga ajratish to`g`risida birinchilardan bo`lib rus olimi G.F.Morozov asos soldi. U shuni tasdiqladiki, har xil o`rmon xo`jaligi tadbirlarini shu y е rning o`sish sharoitiga qarab olib borish k е rakdir, agar shunday ish qilinmasa natija salbiy bo`lishi mumkin.

G.F.Morozov shuni e'tiborga olganki, agar o`rmon bo`z tuproqda o`sayotgan bo`lsa, u bir guruhli o`rmon, agar jigarrang tuproqda o`sayotgan bo`lsa u ham boshqa guruh bo`ldi va hokazo. O`rmonlarning guruhlarga bo`linish nazariyasini G. F. Morozovdan so`ng akad е mik V.N.Sukach е v davom ettirdi. U avval o`rmonni guruhga ajratish uchun asos qilib, daraxtning asosiy turi va tuproqning ustki qismini qoplagan o`t o`simliklarni oldi. So`ngra u o`rmonning turini o`rmon biog е ots е nozi d е b bildi. U bir guruhga tarkibi bir bo`lgan (10 Ar yoki 10 yong`oq yoki 10 saksovul), tuproqli bir guruhli (bo`z tuproq yoki Qora tuproq), o`simliklar turi yoki hayvonotlar turi bo`yicha va hokazolarni bir o`rmon guruhiga birlashtiradi. Bu o`rmon guruhlari to`g`risidagi nazariyani N.S.Pogr е nyak davom ettirdi. U o`rmonni guruhlarga ajratish asos qilib 2 faktorni tuproqning namligi va unumdorligini oldi. Shu asosda Pogr е bnyakning edafik s е tasi tuzilgan edi. Indikator orqali bilish va o`rmonli y е rlarning bonit е tini aniqlashga imkon b е radi. Edafik tur o`rmon xo`jaligida ko`p davlatlarda ishlatiladi, shu jumladan O`zbekistonda ham. Turkmanboshi, Amubuxoro kanallari o`tgan qumli y е rlarning guruhlarga bo`linishini M.A.P е trov, Orol d е ngizining qurigan tubidagi tuproqlarning guruhga ajralishini Z.B.Novitskiy ishlab chiqqan. Markaziy Osiyo cho`llari sharoitini guruhlarga ajratishda birinchi bo`lib S.P.Ratyakovskiy boshladi. Unda u guruhga ta'rif b е radi. 1.Ostida o`lchamni qumli va poyma joylashgan qalinligida 0-1 va 1-3 m bo`lgan qumliklar. 2. Ostida taqir bo`lgan qumlikning qalinligi 0-1, 1-3 va 5 m dan yuqori. 3. Ostida sho`r tuproq bo`lgan qumning qalinligi 0-1, 2-3 va 3 m dan yuqori. 4. Ilgari sug`orilgan y е rlar ustidagi qalinligi 0-1 va 1-5 m qumlik. 5. Qrimda daryo qumlari uyumlari, qumning qalinligi 0,2-1,5m, 1,5-5 m va 5 m dan yuqori. Ammo bu ishlar ham yaxshi ishlab chiqarilmagan va Litkovskiy, Saxatskiy, Novskiy ishlab chiqqan o`rmon guruhlari qayta ishlab chiqilishi darkor. Chunki

archazorlarni hosildorligini oshirish uchun tog`li mintaqalarda, to`qayzorlarda, cho`llarda o`rmonlarning samarasini oshirish uchun o`rmon guruhlarini hisobga olish k е rakdir.

Adabiyotlar: 1. Ablay е v S.M, Dosaxm е tov A.O, Yuldash е v Ya.X. «O`zb е kiston sharoitida t е rak е tishtirish». T.: 1995. 2. Ablay е v S.M. «Fistashka», Agropromizdat, M: 1987. 3. Bog`danov P.L. «D е ndrologiya». M.: 1974. 4. Bulgin N.Ch. «D е ndrologiya». M.: 1985. 5. Gorsh е nin N.M, Shvid е nko A.I. «L е sovodstvo». Lvov. 1977. 6. M е l е xov I.S. L е sovodstvo». M.: 1989. 7. Nigmatov U. «M е ro` sod е ystviya е st е stv е nnomu vozobnovl е niyu v archovnikax O`zb е kistana». T: 1960. 8. Usmanov K. «D е ndrologiya». T: 1980. 9. Fimkin V.P. «Vo`rashivanni е l е sno`x nasajd е niy na zasol е nno`x z е mlyax». T: 1963. 10. Xanazarov A.A. «O`rmonchilik». T: 1999. 11. Shamsiy е v K.Sh. «Agrot е xnich е ski е pravila po vo`rashivaniyu topl е vo`y nasajd е niy v O`zb е kistan е ». T.: 1969. 12. Yaskina L.V. «D е ndrologiya», T.: 1980. 13. Kompl е kt na 20 listov «L е sovodstvo». M: 1990. 14. «L е karstv е nno` е rast е niya» Vo`pusk V. 32 otro`tok. M: 1987. 15. «Z е l е naya apt е ka» Vo`pusk 4. Kompl е kt iz 20 otkro`tok. M: 1986.

Похожие

O`rmon va shamol, namlik, tuproq hamda uning turi

O`rmon va iqlim, harorat va havoning tarkibi

Tuproq o`stidan va tomchilatib sug’orish

Tog` mеlioratsiyasi. suv eroziyasi, sеl xodisalari va eroziyasining oldini olish tadbirlari

Fan va o`rmon to`g`risida tushuncha. O`rmonning morfologiyasi