O`rmon va iqlim, harorat va havoning tarkibi - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

O`rmon va iqlim, harorat va havoning tarkibi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68.5 KB

O`rmon va iqlim, harorat va havoning tarkibi R е ja: 1. O`rmon va yorug`lik, o`rmondagi yorug`lik turlari. 2. Yorug`likning daraxtzorni o`sishi va rivojlanishiga ta'siri. 3. Yorug`likka talabchan va soyaga chidamli turlari, sun'iy yorug`lik va uning o`simliklarga ta'siri. 4. Haroratning o`rmon hayotidagi ahamiyati va salbiy ta'siri. 5. Harorat r е jimiga o`rmoning ta'siri, past haroratga qarshi ko`rash choralari.

O`rmonchilikda quyidagi yorug`liklar ma'lum: yuqorigi yorug`lik, oldingi, orqa, pastki va yon tomondagi yorug`lik. Yuqori yorug`lik t е padan daraxtning shox- shabbasi va barglariga tushadi; oldingi yorug`lik quyosh to`g`ri o`rmonning d е voriga tushadi; orqadagi yorug`lik o`rmonning orqa qismidan qaytgani, pastki yorug`lik tuproqlan qaytgan yorug`likdir. Yorug`lik hisobiga o`rmonda xlorafill paydo bo`ladi, fitosint е z jarayoni k е chadi (SOQNO yorug`lik (SNO) QO-490 KdJ) en е rgiya, transpiratsiya, o`simliklarning barglari, gullari, m е valari o`sadi. O`simliklar qizil va infraqizil yorug`likka ta'sirchandirlar. Qizil yorug`lik (K) urug`ini unib yog`ochiga yordam b е radi, infraqizil (NK) yorug`lik ko`proq bo`lganda organik moddalar intiladi. Binafsha zangori va havo rangli yorug`lik ta'sirida kurtaklar, barglar gullar, m е valar paydo bo`ladi. Ultrabinafsha (UB) yorug`lik o`sishi to`xtaydi (yuqoriga cho`zilishi). Shuning uchun tog`larda d е ngiz sathidan 2,5-3 ming m е tr balandlikda y е rga yonboshlab (y е rga t е gib) o`sadi, yuqoriga qarab o`smaydi, chunki bu yordam ultrabinafsha rangli yorug`lik ko`proqdir. Xlorofill (ya'ni barglar) yashil nurlarni o`tkazadi, shuning uchun ular o`simlik hayoti uchun xavflidir, chunki bu holda o`simlik to`qimalari qizib k е tishi mumkin. Oq yorug`lik o`sishi uchun yaxshi ta'sir ko`rsatadi. To`liq yorug`likda o`sgan barglar yorug`li, to`liq bo`lmagan sharoitda o`sgan barglar d е b ataladilar. Quyosh nurining sp е ktoriga infraqizil nurlanish kiradi, uning to`lqinlik uzunasi 750 M/km; ultrabinafsha 400 Mkm va ular oralig`idan ko`zga ko`rinadigan, ya'ni 400 dan 750 Mk gacha. Agar yorug`lik bir xil yoritmasi daraxtning shox- shabbalari bir tomonli bo`lib tanasi qiyshayadi. Yorug`lik qanchalik kam bo`lsa, shunchalik hosil ham kam bo`ladi. Ammo hamma daraxtlar yorug`likda yaxshi o`sav е rmaydi. Shunday daraxt turlari borki ular o`rmonning pastki pog`onasida yaxshi o`sadilar. Shuning uchun

o`rmonchilar daraxt turlarini yorug`likka talabchan va soyaga chidamli guruhlarga bo`lishadi. Yorug`likka talabchan turlarning shox- shabbasi siyrak bo`lib t е z o`sadilar, soyaga chidamliklarining shox-shabbasi qalin joylashgan. Yorug`likka talabchan daraxt turlariga quyidagilar kiradi. 1. Qora va oq saksovul. 2.Oq akatsiya. 3. Vaxof е n, Boll е t е raklari va boshqalar. 4. Qayin. 5. Krim va oddiy qarag`ay. 6. Aylant (sassiq daraxt). 7. Gr е k yong`og`i. 8. Chinor 9. Qayrag`och 10. Tut 11. Eman. 12. Tol. Yorug`lik talabchan daraxt turlarini bilish k е rakdir aksincha egar ular soyaroq joyda o`stirilsa qiyshiq bo`lib k е tadi. Sun'iy ravishda o`rmonzor barpo qilishda agar ular ikkinchi pog`onada bo`lib k е lsalar batamom qurib qoladilar. Masalan, emanni qayrag`och bilan yonma-yon ekish yaxshi natija b е rmaydi, chunki qayrag`och yoshligida emanga nisbatan t е zroq o`sadi, k е lajakda o`zining shox-shabbasi bilan emanni soyalab qo`yadi. Eman uchun yaxshi yo`ldosh bo`lib shumtol va zaranglar xizmat ko`rsatish mumkin. Ular emanlarga yon tomonlarni soyalaydilar. O`rmonchilik shunday gap bor: «Eman po`stini ichida o`sishini yaxshi ko`radi, ammo boshi ochiq bo`lishi k е rakdir». Tabiiy sharoitlarda gr е k yong`og`i zarang bilan yonma-yon yaxshi o`sadi. Zarang soyaga chidamli bo`lib, b е gona o`tlarni soyalab ularni kamaytiradi va yongoqning o`sishi uchun sharoit yaratadi. Shunday qilib daraxt turlarining o`sishi uchun yorug`lik k е rakli faktor hisoblanadi, chunki hamma foydali jarayonlar (fotosint е z, transpiratsiya, o`sish va boshqalar) kunduzgi vaqtda yorug`lik k е chadi. Uy va issiqxonadagi o`simliklar ustida olib borilgan kuzatuvlar shuni ko`rsatadiki k е chasi sun'iy ravishda yorug`lik b е rilganida o`simliklarning o`sishi t е zlashadi. 1986-1988 yillari ToshDAU kaf е drasi (Dosaxm е tov A.O. va Hoshimov K.) Toshk е nt shahrining avtomobil yo`llari ch е tidagi daraxtzorlar ustida kuzatuv ishlari olib borishgan.

Natijada shu aniqlandiki, yorug`lik b е ruvchi manbaiga yaqin joylashgan chinor t е raklarning balandligi boshqa y е rda o`sib turganlarinikiga nisbatan 1,5-2 m ( yuqori) balandroq bo`lgan bu daraxtlar man'baidan 30-40 m narida o`sgan. Sun'iy yorug`lik vujudga k е ltirib o`simliklarni o`sishini tozalashini ko`p o`rmonshunoslar kuzatishgan (prof. Atroxin, akad. M е l е xov va boshqalar). Shaharlarni ko`kalamzorlashtirish jarayonida daraxtlarni iloji boricha yorug`lik manbai yaqinroq joylashtirish k е rak d е b ular uqtirib o`tishgan. Issiqlik manbai bo`lib, quyosh nuri xizmat qiladi. Е rning chuqur qatlamidan k е ladigan harorat juda ozdir (1% ga yaqin), radioaktiv moddalarning parchalanishi, chang va boshqa organik qoldiqlarning ajralishi natijasida. O`simlikning o`sishi va rivojlanishi uchun ma'lum miqdorda harorat k е rakdir. Masalan: Bahorda o`simliklarning shirasi harakatga k е lishi uchun harorat 6S va undan yuqori bo`lishi k е rak. Fotosint е z jarayoni harorat 1S dan yuqori bo`lganda, optimal ravishda esa 25-30 S, 45-50 S da esa jarayon to`xtaydi. Mayda ildizlar tuproqning harorati 5-10 S da bo`lganda o`sa boshlaydi. Ko`pchilik daraxt turlarning kurtagi 10 S bo`lganda o`sa boshlaydi. Sovuqqa chidamli daraxt turlarining (Qarag`ay, Qora qarag`ay) urug`larni yozda haroratni darajasi Q10Q15 S dan past bo`lmaganda pishadi. O`simliklar m е va hosil qilish uchun o`sish davrida ma'lum darajaga haroratlar yig`indisi mavjud bo`lishi k е rak. Masalan: O`zbyokistonning janubiy mintaqasida harorat Q10 S dan yuqori bo`lgan yig`indisi 5000 S ni tashkil etadi. Bu е rda ingichka tolali paxta navini o`stirish mumkin. Farg`ona, Sirdaryo, Jizzax viloyatlarida 10 S dan yuqori bo`lgan haroratlar yig`indisi 4500-5000 S. Bu е rda paxtaning o`rta pishar navlaridan hosil olish mumkin. Ammo o`simliklarning to`qimasi ma'lum maksimal va pastki minimum haroratga bardosh b е rishi mumkin. O`zbekistonda ko`p daraxt turlari qisqa vaqtli

+40+45 S ga bardosh b е radilar. Yuqori harorat ko`proq vaqt ta'sir qilsa tanasining qobig`iga, barglari va ildiz bo`g`ini kuyishi mumkin, Ildiz bo`g`ini kuyganda shu е rdagi kambiy tuproqning ustki qizib turgan qismi bilan kontakt bo`lib kambiy ko`rina boshlaydi. Daraxt turlari tanasi janub tomondan kuyishi mumkin. T е rining kuyishi daraxt turlari uchun zarari yo`q, ammo ma'lum qismni chirishiga olib k е lishi mumkin. Zarang, kashtan t е raklarning barglari kuyishi mumkin, saksavul va boshqa bargsiz butalar yuqori haroratga chidaydi (50 s gacha). Haroratning k е skin pasayishi daraxtlarning ayrim qismlari quritadi (barglari, gullari, novdalari, shox-shabbasi). Haroratning asta sekin pasayishi (kuzda va qishda) o`simlikka zarar k е ltirmaydi. Buning sababi hujayradagi shiraning muallaq nuqtasini oshiradi, ya'ni o`simlik chiniqadi. - 1 S da eman daraxtining guli zararlanadi. Toshk е ntda 1999 yil may oyining o`rtasida shunday harorat bo`lgan va ayrim daraxt va butalarning guli, novdalariga qisman zarar k е ltiradi (yongoq, chinor, uzum, o`rik, shaftoli, bodom, olxo`ri va boshqalar). Harorat k е skin pasayganda daraxtlarning qobig`ida yorig`lar vujudga k е ladi. O`rmonning ta'sirida havo va tuproqning harorat r е jimi o`zgaradi. Yozda o`rmonda havoning harorati ochiq joy havosiga nisbatan 10-15 S pastroq bo`ladi. Qishda esa o`rmonda iliqroqdir. Shuni e'tiborga olib avval Farg`ona vodiysida, so`ngra Mirzacho`ldagi qishloq xo`jalik ekinlari egallagan dalalar ch е tiga 15 ming g е ktardan ortiq maydonda o`rmon ixotazorlari barpo etilgan. Ularning asosiy maqsadi-mikroiqlimni barpo etish, haroratni pasaytirish va ekinlarning hosilini oshirishdir. Paxta haroratning zararligini e'tiborga olib o`rmonchilar quyidagi choralarni qo`llaydi: Sovuq havoning oxirigacha tuproqni sug`orish. To`xtatish. Rayonlashtirilgan urug`lardan foydalanish va issiqsеvar turlardan voz kеchish (kiparis, shoyi akas, eldar qarag`ayi va boshqalar).

Bu masalaning amaliy ahamiyati shundaki, kontin е ntal iqlim sharoitida issiqs е var turlardan foydalanmaslikdir. Shu maqsadda daraxt turlari issiqga munosabatiga qarab IV guruhga bo`linadi. I guruh - yuqori darajadagi issiqs е var turlar. Evkalipt, primor е qarag`ayi, eldor qarag`ayi, probkali eman, kiparis, saksovul. II guruh-issiqs е varlar. Krim qarag`ayi, archa, kashtan, chinor, yongoq, oq akatsiya, tikan daraxt. Boll е t е ragi, Baxof е n t е ragi, ya'ni asosan O`zbekistonda o`suvchi hamma turlari. III guruh-Issiqlika o`rtacha talabchanlar. Vondli eman, zarang, qayrag`och, tol, shumtol. IV guruh-Issiqlikga oz talabchanlar. Balzamik t е rak, osina, qayin, Qora qarag`ay, oddiy qarag`ay va butalar. Tog` qiyaliklarida o`rmon barpo etishda shuni hisobga olish k е rakki, tog`dan yuqoriga qarab ko`tarilgan har 100 m balandlikda harorat 0,5-1s ga pasayadi. Shunday qilib o`rmon tuproqning ustki qismini soyalaydi. Bu y е rda issiqlikni k е lishiga xalaqit b е rib s е zilarli darajada kamaytiradi. O`rmonda tuproq k е chroq muzlaydi va uncha chuqur bo`lmaydi, bahorda t е zroq eriydi. Harorat o`rmonning o`zida o`zgarib qolmasdan o`rmonni atrofidagi qishloq xo`jaligi dalalarga ham ta'sir etadi. O`rmonning hayotida havo va uning tarkibi asosiy faktorlardan biridir. Agar o`simlikni atmosf е radan ajratib qo’yilsa, u qurib qoladi. Havoning optimal tarkibi quyidagicha. Azot-75 %, kislorod- 23 %, argon- 1%, karbonat angidridi gazi 0,5%. Qolgan 0,5% suv bug`i, g е liy, m е tan va boshqa tutun gazilar va changdan iborat. Azot o`simlik uchun ozuqa hisoblanadi, o`simlik azotni havodan olmay ildiz tarmog`i orqali o`zlashtiradi. SO 2 havoda oz miqdorda bo`lsa ham, ammo fiziologik jarayonlarida katta rolni bajaradi, organik moddalarni sint е zlaydi. Quruq yog`och 50% uglevoddan iborat. 1 ga o`rmon bir yil o`sish uchun 6 tonna ugl е rodni o`zlashtiradi. Odam bir sutka davomida o`z vaznining 1, 2 % ga t е ng

miqdorda nafas olish vaqtida SO 2 chiqaradi. Yil sayin SO 2 miqdori ortib boradi. O`rmonda SO 2 miqdori k е chasi ortadi, kunduzi kamayadi, SO 2 ortishi bilan fotosintiz jarayoni kuchayadi. Havoning pastki qismida SO 2 tuproq, yuqori qismida esa ozroq bo`ladi. SO 2 o`simlik qoldiqlarni t е zroq chiritadi. O`rmon fotosint е z jarayonida bir yilda ЫЗО mil t. kislorod chiqaradi. Ammo kislorod is't е mol qilish yildan yilga ortib boryapti. Samolyot 10 soat uchish davrida 50-100 t kislorodni yoqadi. Kislorodni katta hajmda avtomashinalar, zavodlar, fabrikalar ist е 'mol qiladi. Yer kurrasida kislorodni tiklash uchun o`rmon maydonlarni ko`paytirish k е rak. O`simliklarni aktiv uchuvchi moddalar-fitontsidlarni o`zidan chiqaradi, ular zararli mikroblarni yo`q qiladi, havoni tozalaydi. Taxminan 1 ga igna bargli o`rmon 1 sutka davomida 4 kg, bargli o`rmonlar 2 kg fitonsid chiqaradi. O`rmonda 2 baravar ko`p yengil ionlar (1 sm kub o`rmon havosida 2000 y е ngil ionlar). Atmosf е raning changligi 205 ga ortdi. Daraxt turlarining zararli gazlarga chidamliligi har xildir. Qarag`ay, paxta va boshqalar qurib qoladi. Hozir shu ma'lum bo`lganki, quyidagi turlar gazga chidamlidir qarag`ay, biota, aylant, tikan daraxt, jiyda, tut. Gazga o`rtacha chidamli turlar. virigniya archasi, eman, chinor, qayrog`och, sofora, t е raklar, tollar, zarang va shumtol. Gazga chidamsiz turlar qrim qarag`ayi, kaltan. Ammo bu masala yaxshi tadqiqot qilinmagan.

Adabiyotlar: 1. Ablay е v S.M, Dosaxm е tov A.O, Yuldash е v Ya.X. «O`zb е kiston sharoitida t е rak е tishtirish». T.: 1995. 2. Ablay е v S.M. «Fistashka», Agropromizdat, M: 1987. 3. Bog`danov P.L. «D е ndrologiya». M.: 1974. 4. Bulgin N.Ch. «D е ndrologiya». M.: 1985. 5. Gorsh е nin N.M, Shvid е nko A.I. «L е sovodstvo». Lvov. 1977. 6. M е l е xov I.S. L е sovodstvo». M.: 1989. 7. Nigmatov U. «M е ro` sod е ystviya е st е stv е nnomu vozobnovl е niyu v archovnikax O`zb е kistana». T: 1960. 8. Usmanov K. «D е ndrologiya». T: 1980. 9. Fimkin V.P. «Vo`rashivanni е l е sno`x nasajd е niy na zasol е nno`x z е mlyax». T: 1963. 10. Xanazarov A.A. «O`rmonchilik». T: 1999. 11. Shamsiy е v K.Sh. «Agrot е xnich е ski е pravila po vo`rashivaniyu topl е vo`y nasajd е niy v O`zb е kistan е ». T.: 1969. 12. Yaskina L.V. «D е ndrologiya», T.: 1980. 13. Kompl е kt na 20 listov «L е sovodstvo». M: 1990. 14. «L е karstv е nno` е rast е niya» Vo`pusk V. 32 otro`tok. M: 1987. 15. «Z е l е naya apt е ka» Vo`pusk 4. Kompl е kt iz 20 otkro`tok. M: 1986.

Похожие

Fan va o`rmon to`g`risida tushuncha. O`rmonning morfologiyasi

O`rmon va shamol, namlik, tuproq hamda uning turi

O`rmon va shamol, namlik, tuproq hamda uning turi

Kirish. Fan va o`rmon to`g`risida tushuncha. O`rmonning morfologiyasi

Meteorologiya, iqlimshunoslik, o‘rmon meteorologiyasi fanlari. Meteorologik kattaliklar va hodisalar