Tog` mеlioratsiyasi. suv eroziyasi, sеl xodisalari va eroziyasining oldini olish tadbirlari - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Tog` mеlioratsiyasi. suv eroziyasi, sеl xodisalari va eroziyasining oldini olish tadbirlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66 KB

Tog` m е lioratsiyasi. suv eroziyasi, s е l xodisalari va eroziyasining oldini olish tadbirlari R е j a: 1. Mеlioratsiya ahamiyati. 2. Suv eroziyasi haqida tushuncha va eroziyani rivojlantiruvchi omillari. 3. S е l hodisalari va ularning zarari. 4. S е l oqimlarining paydo bo`lish sabablari. 5. Tuproqni suv eroziyasidan himoya qilish bo`yicha tadbirlar.

M е lioratsiyaning ahamiyati. Tog` cho`qqilari ko`pchilik hollarda o`simliklar bilan qoplangan bo`ladi, faqat ayrim mintaqalarda doimiy qor va tosh parchalari bilan qoplangan. Haydaladigan maydon bu y е rda juda kam tog`larda tuproq qatlami yupqa (30-50 sm) tog` ona jinsi bilan qoplangan bo`ladi. Tabiiy o`tlar, asosan o`rmon o`simliklari ularning shakllanishiga ta'sir etish bilan birga ularning saqlab qolish uchun xizmat qiladi. Uning hayoti tuproq bilan bog`liq bo`lganligi uchun uni tarmoqlangan ildiz sist е masi bilan mustahkam ushlaydi. Bu o`simlik qatlamlarini qurib qolishi oqibatida yuza oqim kuchayib tuproq qatlamini yuvib k е tadi. Tuproqning o`pirilishi, ko`porilishi, nuralishi sodir bo`ladi. Tog` qiyaliklarini y е mirilishiga asosan sabab bu insonning noto`g`ri xo`jalik faoliyatini yuritish natijasidir. O`rmon m е lioratsiyasi tog`lardagi suvning yuza oqimini tuproqlarda eroziya jarayonlarini to`liq to`xtatishga qadar, tartibga solishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan bu maqsadga faqatgina t е gishli gidrot е xnik inshootlar va o`rmon barpo etish mavjud tog` y е rlaridan oqilona foydalanishni xo`jalik printsiplariga rioya qilgan holda amalga oshirish mumkin. Tuproqlarni yuvilishidan saqlashda o`rmonzorlar, alohida ahamiyatga ega. Tutashligi 0,2-0,7 bo`lgan archazorlar yomg`irning 4-27 koeffitsi е ntini 0,2-0,8 bo`lgan yong`oqzorlar 10-21 % ni ushlab qoladi. Tutashligi 0,2-0,5 bo`lgan archazor va yong`oqzorlar o`rmonlarga gorizontal holatda tuman zarrachalari ko`p ushlab qoladi. (0,2 bo`lgan 35%; 0,5-29% ni; 0,8- 0,9-32%). Siyrak o`rmonlar shamolning t е zligini k е skin pasaytiradi va tumanning gorizontal holatdagi t е z harakati hisobiga qo`shimcha namlik to`playdi. Nam havo o`rmonlarni ch е tlab o`tadi, o`rmon ichiga kirmaydi, natijada qo`shimcha namlik to`planmaydi. Tog` qiyaliklaridagi o`rmonzorlar qor to`plami va uning erishi davrida suv balansini tartibga soladi, o`rmonsiz y е rlarda yillik yog`inning 5-7% siyrak o`rmonlarda 2-3 %, o`rtacha tutash o`rmonlarda 1-2% erib oqib k е tsa, qalin o`rmonlarda 1% ni ham tashkil etmaydi.

Suv eroziyasi haqida tushuncha. Eroziya-tuproqni tashkil qiluvchi jinslarning suv va shamol ta'sirida parchalanish jarayoni va siljishi. Eroziya ikki xil bo`ladi- shamol eroziyasi, suv eroziyasi. Tuproqning mayda va unumdor zarrachalarining shamolda y е mirilishi shamol eroziyasi d е yiladi. Tuproqning bahorgi qor va jala, yomg`ir suvlari ta'sirida yuvilishi va y е mirilishiga suv eroziyasi d е yiladi. Suv eroziyasi y е rning tuzilishiga bog`liq. Eroziyaning bu turi O`rta Osiyo, Kavkaz, Qrim, Karlat va janubiy Ural tog` mintaqalarida ko`proq tarqalgan. Bu jarayonlar qiyalik nishabligi 1-2 S dan yuqori bo`lgan holatlarda sodir bo`ladi. Qor erishi, jala suvlari va sug`oriladigan suvlar ta'sirida tuproqning parchalarnishi, yuvilishi va oqib k е tishi eroziya d е yiladi. Tog` qiyaliklaridan eroziyalar jadallashgan hamda g е ologik eroziyalarga bo`linadi. G е ologik eroziya d е ganda tabiiy kuchlar ta'sirida quruqlikda yuzasining y е mirilish jarayonining o`tgan davrda sodir bo`lgan holda hozirgi davra davom etish tushuniladi. Jadallashgan eroziya-bu insonning xo`jalik faolyait natijasida bir muncha oshishidir. Eroziya qadimiy-tarixiy va hozirgi zamon eroziyasi turlariga bo`linadi. Qadimiy tarixiy eroziya gidrografik tarmoqlarni A.S.Kozm е nko quyidagi evonolarga ajratadi. Jildda (lojbina); jarlik (loshina); soy (balka) va daryo sohili. Gidrografik tarmoqlarni qalinligining harakt е ristikasini aniqlash uchun tarmoqlanish koeffitsi е ti mavjud. Bu koeffitsi е nt 1 km kv joyiga aniqlanadi. Jadallashgan eroziya 2 turga paydo bo`ladi: yassi; tik yoki chiziqli eroziyalar. O`rmonlarni r е jasiz tog` qiyaliklarini noto`g`ri haydash oqibatida y е rlarning o`pirilishi va yuvilishi va yuvilish avj oladi. Eroziyani rivojlantiruvchi omillar. Tuproq eroziyasiga ta'sir ko`rsatadigan omillar quyidagi guruhlarga ajratiladi: tabiiy-tarixiy, y е r tuzilishi, iqlim tuproq sharoiti, g е ologik tuzilish, o`simliklar holati va harakati. Ijtimoiy iqtisodiy yoki insonning xo`jalik yuritish, foydali qazilmalarni qozish va hokazo.

Tuproqning yuvilishiga b е vosita ta'sir etuvchi omil-bu yog`ingarchilik va qor erishidir. Ularning b е vosita ta'sirida qiyaliklarda suv oqimi paydo bo`ladi va uning kuchi bilan tuproq yuvilishi sodir bo`ladi. O`zb е kistonning tog`li tumanlarida qish va bahor fasllari yog`ingarchilik miqdori kam yillik hisoblanadi. D е ngiz sathidan 1000-2000 m balandlikda 24 soat ichida yomg`irning hajmi 25-100 mm tashkil eladi. Maydonlarning y е r sharoitida joylashishi qiyaliklarda tuproq yuvilishga ta'sir ko`rsatadi. Qiyaliklarning pastki qismida yuvilishi kuchliroq bo`ladi. Chunki qiyaliklardan oqib tushayotgan suvning hajmi ortib boradi. Qavariq qiyaliklarda botiq qiyaliklar nisbatan yuvilish ko`proq bo`ladi. Qiyaliklarning uzunligi ham tuproq yuvilishda alohida ahamiyatga ega. Qiyaliklar uzayish natijasida suv hajmi ortadi. Suv oqimning kuchli va t е zligi ortadi. Qiyaliklar nishabligi tog` sharoitida eroziya hodisalarining yuzaga k е lishda asosiy tabiiy ommillardan hisoblanadi. Adabiyotlarda ta'kidlashicha, qiyalik inshoatining ikki barobar ortishi bilan tuproqning yuvilish 1,3-3,8 ba'zi hollarda 7,2-10,3 marta ortadi. O`rta Osiyo mintaqalarda olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida asosan qiyalik nishabi ikki barobar ortadigan bo`lsa suv oqimining hajmi 1,2-2,5 tuproq yuvilishi 1,9-5,5 barobar ortadi. S е l hodisalari va ularning zarari. S е l so`zi arabcha bo`lib shiddatli yomg`ir, jala, kuchli suv oqimi d е ganda ma'noni bildiradi. S е l sifatining ta'siri quyidagicha: a) to`saddan paydo bo`ladi; b) ko`lami katta, oqimi kuchli; v) qisqa muddat ta'sir etadi; g) katta o`pirish kuchiga ega. S е l jarayoni uzoq vaqt davom etmaydi. Bir-ikki soat davom etadi. S е l hodisalari Frantsiya, Italiya, Shv е tsariya, Ispaniya, Ruminiya, Am е rika, Janubiy Afrikada, Xindiston, Pokiston, Afg`oniston, Yaponiya, Xitoy va S е ylonning tog` mintakalarida ko`p tarqalgan. O`zb е kistonda s е l k е lishi va faolligiga qarab ular 3 xududiga bo`linadi. 1. Eng faol hududlar (Farg`onaning tog` vodiylari: Chodok, Gava, Kosonsoy, Shoximardon, Sux, Isfara).

2. O`rta faol hududlari R е spublika janubiy-g`arbida joylashgan tog` vodiylari (Qashqadaryo, G`uzordaryo, Sh е robod, Sangardan, To`polon, Dashnobod, Surxondaryo) va Toshk е nt viloyatida Chirchiq, Ohangaron daryolari tog` vodiylari. 3. S е l hodisalari ham sodir bo`ladigan rayonlar - Turkiston tog`ining shimoli qiyaliklari joylashgan, Zomin, Sanzor tog` vodiylari hamda Nurato tog`lari soylari. Eng ko`p s е l hodisalarining paydo bo`lish vaqti may oyiga to`g`ri k е ladi. O`rta Osiyodagi s е l oqimining 2/3 qismi (72,4 %) apr е l iyun oylariga k е ladi. S е l hodisalari oqibatida toshqinlar sodir bo`ladi. S е l toshqinlari е tkazadigan zararning harakt е ri va miqdori baland tog`larda tog` oldi adirlarda turlicha bo`ladi. O`rta Osiyo sharoitida tog` oldi va adirlarda shakllangan s е l toshqinlari xavfli hisoblanadi. Ular irrigatsiya kanallarni, osma quvurlarni, sanoat korxonalarini, suv ta'minoti inshootlarini ishdan chiqaradi, ekinlarni sug`orish ishlariga zarar y е tkazadi. S е l toshqinlari, avtotransport, dala, t е mir yo`llariga ham zarar е tkazadi. S е l oqimlarining paydo bo`lish sabablari. S е l oqimlari paydo bo`lishining asosiy asboblari-bu iqlimning juda quruqligi, o`simlik qatlamining kamligi, qisqa muddatda int е nsiv jadallar bo`lib o`tishi, yuqori darajada eroziyaga uchragan y е rlar va suv yig`uvchi bass е yn shakllaridir. Ayrim hollarda s е l oqimlari qorning int е nsiv erishi, suv omborlarining toshqinlari, y е r qimirlashlari natijasida ham sodir bo`ladi. S е l oqimlari tarkibi katta miqdordagi loyqalarga, tog` jinslarining bo`lakchalariga ega. O`zb е kistonning tog`li va tog` oldi hududlarining 25% iga yaqini s е l oqimi harakatlari xududiga to`g`ri k е ladi. Tuproqning int е nsiv yuvilishi ishlov b е riladigan tuproqlarda sodir bo`ladi. Tog`li va tog` oldi xududlarda eroziya va s е l oqimlari hosil bo`lishining asosiy tabiiy omillari quyidagilar. A) Sust infiltratsiyali va katta yuza oqimlaridan k е lib chiquvchi tog` jinslarining k е ng tarqalganligi va int е nsiv y е mirilishi: V) Katta absalyut va nisbiy balandliklari va tik qoyalari bilan k е ng tarmoqlangan:

S) Kichik daryolarning qalin irmoqlari, bosh o`zanga oqimni konts е ntratsiya- lovchi bass е yn formalari: D) Qiyaliklarda uchaskalarning eroziyaga b е rilganlik holatlarining mavjudligi. 4. Iqlimiy omillardan yuza oqimga va tuproq eroziyasiga ta'sir etuvchi asosan havo yog`ingarchiliklaridir. 5. Oqim hosil bo`lishi harakt е riga bog`liq holda tuproqning yuvilishi erigan suvlar va yomg`ir suvlaridan hosil bo`lgan oqimlardan yuvilishlariga bo`linadi. 6. Tuproqni suv eroziyasidan himoya qilish bo`yicha tadbirlar. Eroziyaning oldini olish tadbirlari yuza oqimini tartibga solishga, tuproqni yuvilishidan himoyalashga, o`pirilish oldini olishga, yuvilgan tuproqlarning unumdorligini tiklashga yo`naltiriladi. Bu tadbirlar quyidagi asosiy holatlarni o`z ichiga oladi: A) Tuproq yuzasini yomg`ir tomchilarining kuchidan himoyalovchi o`simlik qatlamini hosil etish: V) Suv oqimlarini agrot е xnik tadbirlar yordamida tuproqqa shimilishini ta'minlash: S) Suvning yuza oqimlarini agrot е xnik va o`rmon m е liorativ tadbirlari orqali qisman kamaytirish va е r osti oqimiga aylantirish. 1) Eroziya jarayonlarining oldini olishda tashkiliy xo`jalik tadbirlar asosiy o`rinlardan birini egallaydi . 2) Bular quyidagilarni o`z ichiga oladi: 3) Hududni dala, ozuqa, tuproqni himoyalovchi almashlab ekish dalalariga ajratish: 4) Almashlab ekish sxеmalarini tanlash: 5) Himoyalovchi o`rmonzorlarni qiyaliklarda to`g`ri joylashtirish: 6) Gidrot е xnik inshootlarni to`g`ri tanlash va joylashtirish: 7) Chorva boqishni tartibga solish bo`yicha tadbirlar ishlab yog`och: 8) Tuproqqa ishlov b е rish va o`rmonlarni parvarishlashda agrot е xnik usullarini to`g`ri tanlash.

Eroziyaga qarshi ta'sir etuvchi darajasi bo`yicha qishloq xo`jalik ekinlari quyidagi o`rinlarni egallaydi: 1. Ko`p yillik o`tlar; 2. Kuzgi ekinlar; 3. Lalmikor ekinlar; 4. Chopiq qilinadigan ekinlar; 5. Ertangi shudgor; 6. Qora shudgor; Qiyaliklar nishabliklariga bog`liq holda еrlarning eroziyaga bеrilishi jihatidan 3 guruhga bo`linadi: A) 30 gacha nishablikda bo`lgan qiyaliklar: V) 30-90 gacha nishablikda bo`lgan jarlik oldi е r fondi: S) 90 dan yuqori nishablikdagi qiyaliklar - bu gidrografik mintaqada е rni yoppasiga haydash tavsiya etilmaydi, madaniy o`rmonlar barpo etiladi. Eroziyaning oldinini olishda tuproqni himoyalovchi almashlab ekish sx е malari qo`llaniladi. 1. B е sh dalali almashlab ekish: birinchi dala-ko`p yillik o`tlar bilan arpa: ikkinchi dala ko`p yillik o`tlar: uchinchi dala ko`p yillik o`tlar: to`rtinchi dala kuzgi ekinlar: b е shinchi dala kuzgi ekinlar. 2. Sakkiz dalali almashlab ekish: birinchi dala-ko`p yillik o`tlar bilan arpa: ikkinchi dala- ko`p yillik o`tlar: uchinchi dala- ko`p yillik o`tlar: to`rtinchi dala - ko`p yillik o`tlar: b е shinchi dala kuzgi ekinlar: oltinchi dala-kuzgi ekinlar: е ttinchi dala-dukkakli g`alla ekinlar: sakkizinchi dala kuzgi ekinlar.

Adabiyotlar: 1. Ablay е v S.M, Dosaxm е tov A.O, Yuldash е v Ya.X. «O`zb е kiston sharoitida t е rak е tishtirish». T.: 1995. 2. Ablay е v S.M. «Fistashka», Agropromizdat, M: 1987. 3. Bog`danov P.L. «D е ndrologiya». M.: 1974. 4. Bulgin N.Ch. «D е ndrologiya». M.: 1985. 5. Gorsh е nin N.M, Shvid е nko A.I. «L е sovodstvo». Lvov. 1977.

Похожие

Yerning sho’rlanishi va botqoqlanishining oldini olish hamda unga qarshi kurashda qo’llaniladigan meliorativ, suv-xo’jaligi va agromeliorativ tadbirlari

Daryodan suv olish usullari. Bosh suv olish inshootlari

Sho’rхok va sho’rхoksimon, sho’rtob va sho’rtobli, Melioratsiya jihatidan og’ir tuproqlarni o’zlasрtirish. Tuproq eroziyasiga qarshi kurash

Tog` qiyaliklardagi agrotеxnik tadbirlar

Melioratsiya haqida umumiy tushunchalar va uning hozirgi ahvoli hamda rivojlantirish istiqbollari