Sho’rхok va sho’rхoksimon, sho’rtob va sho’rtobli, Melioratsiya jihatidan og’ir tuproqlarni o’zlasрtirish. Tuproq eroziyasiga qarshi kurash - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Sho’rхok va sho’rхoksimon, sho’rtob va sho’rtobli, Melioratsiya jihatidan og’ir tuproqlarni o’zlasрtirish. Tuproq eroziyasiga qarshi kurash

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51.5 KB

Sho’r х ok va sho’r х oksimon, sho’rtob va sho’rtobli, Melioratsiya jihatidan og’ir tuproqlarni o’zlas р tirish. Tuproq eroziyasiga qarshi k urash Reja: 1.Sho’r х ok va sho’r х oksimon tuproqlarni o’zlashtirish. 2.Sho’rtob va sho’rtobli tuproqlarni o’zlashtirish. 3.Melioratsiya jihatidan og’ir tuproqlarni o’zlashtirish. 4. Suv eroziyasi, uni oldini olish va qarshi kurash choralari. 5. Shamol eroziyasi, uni oldini olish va qarshi kurash choralari. 6. Irrigatsiya eroziyasi, uni oldini olish va qarshi kurash choralari.

Sho’rxok va sho’r х oksimon tuproqlar O’zbekiston Respublika-sining tekislik mintaqasida, ya’ni Mirzacho’l, Jizzax, Sherobod, Qar-shi, Yozyovon cho’llarida, Buxoro, Xorazm viloyatlarida, Qoraqal-pog’iston Respublikasida keng tarqalgan. Bunday tuproqlar och tusli bo’z, taqir va taqirli, o’tloqi, o’tloqi botqoq tuproqlarning tarkibida bo’lib sho’rlanish darajalari, sho’rlanish tiplari va tuproq tarkibida tuzli qatlamlarning joylashish chuqurligi bilan bir-biridan farqlanadi. Sho’rxoksimon tuproqlarning tarkibida 0,3-2,0% gacha suvda eriydigan tuzlar bo’ladi va tuzli qatlam yer yuzasidan 30-50 sm dan 70-150 sm gacha bo’lgan chuqurlikdan boshlanadi. Sho’rxok tuproqlarning tarkibida 2-3 % dan ko’p miqdorda tuzlar bo’lib, ular yerning yuzasidan sizot suvlarigacha bo’lgan qatlamlarda tarqalgan bo’ladi. Sho’r х oksimon va sho’r х ok tuproqlar tuzilishi, suv-fizik xossalari va boshqa xususiyatlari bilan bir-biridan katta farq qiladi. Shuning uchun ham sho’rhok va sho’rhoksimon tuproqlarni o’zlashtirishda ularning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish kerak. Bunday xususiyatlarga sho’rxok va sho’rxoksimon tuproqlar tarqalgan joyning iqlim, relyef, tuproq, sizot suvlari rejimi, ularning mineral- lashganligi, oqimli va oqimsiz, bosimli-bosimsizligi kiradi. Har qanday sharoitda ham sho’rxok va sho’rxoksimon tuproqlarni o’zlashtirish uchun bir qancha tadqiqot ishlari o’tkaziladi. O’tkazilgan tadqiqotlar asosida yerlar meliorativ mintaqa, meliorativ mintaqacha-lar va gidromodul rayonlarga bo’lib chiqiladi hamda ularning har biri uchun alohida o’zlashtirish tadbirlari ishlab chiqiladi. O’zlashtirish tadbirlari gidrotexnik va agromeliorativ tadbirlar majmuasidan iborat bo’ladi. Sho’rxok va sho’rxoksimon tuproqlarni qisqa muddatda sho’rini yuvish va qishloq xo’jaligida foydalanishga kiritish uchun quyidagi uch usulni qullash maqsadga muvofiqdir. 1.Zovurlashtirilgan sharoitda kuzgi-qishgi sho’r yuvish. 2.Zovurlashtirilgan sharoitda yozda sholi ekib sho’rini yuvish. 3.Jadal zovurlashtirilib sho’rini yuvish.

Yuqorida ko’rsatilgan har bir o’zlashtirish usulida qo’llaniladigan sho’r yuvishda tuproqning tuzlardan tozalanish muddati, umumiy suv sarfi, qilinadigan melioratsiya harajatlari va ularni qoplash muddatlari turlicha bo’ladi. Yangi o’zlashtirilgan sho’rxok va sho’rxoksimon tuproqlardan samarali foydalanish uchun ularni meliorativ holatini yaxshi saqlash, unumdorligini uzluksiz oshirib borish, dastlabki o’zlashtirish ekinlarini ekish, maxsus almashlab ekish majmuasini joriy qilish kabi tadbirlar o’tkaziladi. Bulardan tashqari yangi o’zlashtirilgan yerlarda etishtirila-digan qishloq xo’jalik ekinlarining ilmiy asoslangan agrotexnik tadbirlarini ishlab chiqish va ularga rioya qilish ham muhim masala hisoblanadi. Ma’lumki sho’r yerlarda etishtiriladigan ekinlarning texnologiyasi sho’rlanmagan yerlarda etishtiriladigan ekinlar texnologiyasidan tubdan farq qiladi.Jumladan sho’r yerlarda tuz ta’siriga chidamli ekinlarni turi va navi bo’yicha tanlash, joriy sho’r yuvish texnikasi va texnologiyasi, mavjud kollektor-zovur tarmoqlaridan foydalanish, ekinlarni sug’orish, mineral oziqlantirish va boshqa tadbirlar bilan farqlanadi. Sho’rtob va sho’rtobli tuproqlar asosan, namgarchilik ko’p bo’ladigan mintaqalarda tarqalgan. Lekin O’zbekiston hududida ham kam miqdorda uchrab turadi. Bunday tuproqlar Qarshi, Sherobod cho’llarida, Buxoro viloyatida va Qoraqalpog’iston Respublikasida bor. Ma’lumki, sho’rtob va sho’rtobli tuproqlarning singdiruvchi kom-pleksida juda ko’p miqdorda natriy bo’ladi (kam sho’rtobli - 0-10%, sho’rtobli -10-20%, sho’rtob - 20% dan ko’p). Shuning uchun bunday tuproqlar bir qancha noqulay xossalarga ega: tuproq eritmasi ishqoriy reaksiya beradi, zichligi yuqori, suvni juda kam o’tkazadi, tarkibida suvda eriydigan tuzlar ko’p, shudgor qilinganda palaxsa hosil bo’ladi. Sho’rtob va sho’rtobli tuproqlarni o’zlashtirishda ham yuqorida ko’rsatilganidek, gidrotexnik va agromeliorativ tadbirlar majmuasidan foydalaniladi. Lekin sho’rtob va sho’rtobli tuproqlarni o’zlashtirishda dastlab tuproqning singdiruvchi kompleksidagi ortiqcha natriyni chiqarishga mo’ljallangan kimyoyaviy tadbirlar o’tkaziladi. Kimyoyaviy melioratsiyada yerga gips yoki ohak

solinadi. Bunda tuproqning singdiruvchi kompleksidagi Na bilan Ca o’zaro almashinish reaksiyasiga kirishadi, natijada kaltsiy karbonat va natriy sulfat tuzlari hosil bo’ladi. Bu tuzlar sho’r yuvish ta’sirida osongina tuproqdan yuviladi. Sho’rtobli tuproqlarni o’z tarkibidagi kaltsiy zahiralari hisobiga ham o’zlashtirish mumkin. Bunday sho’rtobli qatlam ostida joylashgan kaltsiy karbonat yoki kaltsiy sulfat (gips) qatlamlari maxsus qurollar bilan ag’darilib aralashtiriladi, natijada kaltsiy natriy bilan aralashib, ularning suv-fizik xossalari yaxshilanadi. O’zbekistonning sahro mintaqasida melioratsiya jihatidan og’ir bo’lgan taqir va taqirli, gipsli karbonatli tuproqlar tarqalgan. Ular Qarshi Sherobod cho’llarida Buxoro, Navoiy, Fargona viloyatlarida va Qoraqalpog’istonda juda ko’p uchraydi. Bu tuproqlarni o’zlashtirish melioratsiya jihatidan juda mushkuldir. Chunki bunday tuproqlar o’ta zichlashgan bo’lib, ularning suv-fizik xossalari noqulay, tuproqlarning ustki qismi sho’rtobli, chuqur qatlamlarida esa sho’rxok bo’ladi. Bulardan tashqari tuproqning 30-70 sm chuqurligida turli qalinlikda (20-40sm) suv o’tkazmaydigan gipsli yoki karbonatli qatlamlar uchraydi. Melioratsiya jihatidan og’ir tuproqlarni o’zlashtirish uchun ham yuqorida ko’rsatilgan tadbirlar majmuasi qo’llaniladi. Lekin bunday yerlarda qo’shimcha agromeliorativ tadbirlar o’tkaziladi. Bylarga yerni chuqur yumshatish, tuproqni qatlamlari bo’yicha mineral va organik o’g’itlar solish, qumlash tuproq unumdorligini oshiruvchi ko’kat o’g’itlarini ekish, maxsus almashlab ekishni joriy qilish kabi tadbirlar kiradi. Suv yoki shamol harakati ta’sirida tuproq qatlamining yemirilishiga tuproq eroziyasi deyiladi. Eroziya uchga bo’linadi: suv, shamol va irrigatsiya eroziyasi. Suv eroziyasi asosan, tog’ va tog’ oldi hamda adir mintaqalarda tarqalgan bo’lib, u bahor oylarida bo’ladigan qattiq jala natijasida vujudga keladi. Shamol eroziyasi tekislik mintaqasida tarqalgan bo’lib, kuchli shamol ta’sirida yuz beradi. Irrigatsiya eroziyasi esa sug’oriladigan yerlarda bo’lib, u qishloq xo’jalik ekinlarini noto’g’ri sug’orish, ya’ni sug’orish me’yorini oshirish, sug’orish texnikasi va texnologiyasiga rioya qilmaslik oqibatida yuz beradi.

Eroziya joyning nishabligiga, nishablikning uzunligiga, ekspozitsiyasiga, tuproqning mexanik tarkibiga, suv-fizik xossalariga, unumdorligiga, o’simliklar qoplamiga va joyning iqlim sharoitiga bog’liq bo’ladi. Tuproq eroziyasi yerning nishabligi janubiy, janubiy-g’arb, janubiy-sharq ekspozitsiyalarda tez vujudga keladi, chunki bu yerlar quyosh ta’sirida tez qiziydi, namligi tez bug’lanadi va shu tufayli o’simliklar qoplami ham kam bo’ladi. Tuproq eroziyasi bahor oylarida bo’ladigan yomg’irlarning tezligiga (mm/soat), davomiyligiga va miqdoriga (mm) bog’liq bo’ladi. Shuningdek tuproqning mexanik tarkibiga ham bog’liq bo’ladi, qum va qumloq engil tarkibli suvni yaxshi o’tkazadigan tuproqlarda eroziya sust kechadi, aksincha mexanik tarkibi og’ir, strukturasiz tuproqlarda eroziya tezlashadi. O’simliklar bilan qalin qoplangan yerlarda eroziya kuzatilmaydi. Jala yoki qor va muzliklarni jadal erishi natijasida paydo bo’lgan suv tuproqqa ikki xil ta’sir ko’rsatadi: 1.-yalab ketadi,2.-yuvib ketadi. Eroziya natijasida tuproqda quyidagi yuvilishlar kuzatiladi: tekis yuvish, ariqchalar hosil qilib yuvish, jarlar hosil qilib yuvish. Tuproqni yalab va oqizib yuvib ketish jarayonida tuproq kuchsiz, o’rtacha va kuchli eroziyalanadi. Tuproqni oqizib kelishi bo’yicha ham 3 xilga: kuchsiz, o’rtacha va kuchli oqizib kelish guruhlariga bo’linadi. Eroziya natijasida bir yil davomida 3-10 t/ga cha, ba’zan bundan ham ko’p tuproq yuviladi. Tuproqning tarkibidagi gumus, azot, fosfor, kaliy va boshqa oziqa moddalari yuvilib, ular unumsiz holatga tushib qoladi, natijada qishloq xo’jalik ekinlarini hosildorligi kamayadi. Suv eroziyasini oldini olish va qarshi kurashda quyidagi tadbirlar qo’llaniladi. 1.Agro-o’rmon melioratsiyasi (ihota daraxtzorlari barpo qilish). 2.Agromeliorativ tadbirlar (yerga to’g’ri ishlov berish, chorva-mollarini tartib bilan boqish, himoya almashlab ekishni joriy qilish). 3.Gidrotexnik tadbirlar (terrassalar, loyqa va tosh to’sar inshoatlar, suvni qochirish tarmoqlarini qurish), jarliklarni himoya qilish inshoatlarini barpo qilish.

Shamol eroziyasi O’zbekistonnning tekislik qismida cho’l va sahro mintaqalarida tarqalgan. Shamol ta’siri keng front bo’ylab namoyon bo’ladi va tuproqning ustki chirindili va oziqa moddalariga boy unumdor qatlamini uchirib ketadi. Shu bilan birga shamol ta’sirida ekilgan urug’lar ham uchiriladi yoki usti ochilib unib chiqishga yaroqsiz bo’lib qoladi, o’suv davrida esa barg va poyalarini shikastlaydi, gullash jarayoniga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Shamol eroziyasi ko’proq engil tarkibli tuproqlarda kuzatiladi. Shamol eroziyasi shamolning tezligiga bog’liq bo’ladi. Agar shamol tezligi 4-5 m/sek bo’lganda kuchsiz, 5-15 m/s bo’lganda o’rtacha, 15 m/s dan ko’p bo’lganda kuchli eroziya hisoblanadi. Shamol eroziyasini oldini olish va qarshi kurash uchun quyidagi tadbirlar majmuasi qo’llaniladi. 1.Agro-o’rmon melioratsiya tadbirlari (ihota daraxtlari barpo qilish). 2.Agromeliorativ tadbirlar (tuproqni himoya qilish, almashlab ekish tizimlarini joriy qilish, himoya ekinlarini tanlash va ularni polosalar bo’ylab joylash, chirindi qatlami ko’milib ketgan yerlarda chuqur shudgorlash, yerni ag’darib shudgor qilmasdan faqat yumshatish va hokazo). Irrigatsiya eroziyasi O’zbekistonning sug’oriladigan yerlarida keng tarqalgan. Bu eroziya turida sug’orish uchun berilgan suv tuproqni yuvib chirindi, oziqa moddalari miqdorini kamaytiradi, tuproqning suv-fizik xossalarini yomonlashtiradi, mikroorganizmlar faoliyati buziladi. Shu tufayli ekinlar hosili kamayadi, ularning sifati buziladi. Irrigatsiya eroziyasini oldini olish va qarshi kurashda asosan, ilmiy asoslangan sug’orish texnikasi va texnologiyasini qo’llash zarurdir. Bunda eng muhim tadbir yerning nishabligi bo’yicha egat uzunligi va egatga beriladigan suv miqdorini to’g’ri tanlashdir.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Vorobyov S.A., К ashtanov A.N., Likov A.M., Makarov I.P. Zemle-delie. M.: Agropromizdat. 1991. 2. Ermatov A.Q. Sug’oriladigan dehqonchilik. T.:O’qituvchi. 1983. 3. Ermatov A.Q.,G’aniyev V. Dehqonchilik. T.: Mehnat. 1990. 4.Zaurov E.I. Dehqonchilikdan laboratoriya ishlari va amaliy mashg’u-lotlar T:. «O’qituvchi»,1979 . 5. Tursunxujaev Z., Bolkunov A. Nauchniyi osnovi xlopkovix sevooborotov. T.: Mehnat, 1987. 6.H.Sheraliev. M.Shodmanov Dehqonchilik. Ma’ruzalar matni T.:2004 7. Astanov R., Shodmanov M., Madraimova S. Sistema zemleldeliya .Tekst leksiy. T.: 2004. 8. O’zbekiston Respublikasining "Suvdan foydalanish to’g’risida"gi qonuni, T.1993. 9. U.Norqulov, X.Sheraliev «Qishloq xo’jaligi melioratsiyasi» T.2003.

Похожие

Melioratsiya haqida umumiy tushunchalar va uning hozirgi ahvoli hamda rivojlantirish istiqbollari

Melioratsiya haqida umumiy tushunchalar va uning hozirgi ahvoli hamda rivojlantirish istiqbollari

Tuproq yeroziyasi va unga qarshi kurash tadbirlari. Tuproq muhofazasi

Sho’r tuproqlar, ularninng turlari. Sho’rxok va sho’rxoksimon, sho’rtobli hamda taqirli tuproqlar

Don zararkunandalari va ularga qarshi kurash