Don zararkunandalari va ularga qarshi kurash - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Don zararkunandalari va ularga qarshi kurash

Загружено в:

27.10.2022

Скачано:

0

Размер:

1875.0595703125 KB

Don zararkunandalari va ularga qarshi kurash Reja: 1. Don zararkunandalari 2. Zararkunanda kemiruvchilar va qushlar 3. Zararkunandalarga qarshi kurash va profilaktik chora-tadbirlar

1. Don zararkunandalari Don va don mahsulotlari sifati va vaznining saqlash davridagi kamayishi “don zaxiralari” zararkunandalari deb nomlanuvchi tirik organizm vakillari ta’sirida ham yuzaga kelishi mumkin. Don zararkunandalari qadim-qadimdan ma’lum. Inson qadim zamonlarda ham donni zararkunandalardan saqlash maqsadida turli chora-tadbirlar qo’llab kelgan. Ilk bora don omborlarining yuzaga kelishi bilan u yerda turli kemiruvchilar va hasharotlar to’plana boshladi. Ba’zi turlar uchun bu yangi ekologik muhit maqbul bo’lib, ular asta-sekin faqatgina shu yerlarda yashashga va rivojlanishga moslasha bordi. Natijada “ombor” zararkunandalarining butun bir guruhi vujudga kela boshladi. Ma’lumki donning sifati va miqdoriga turli zararkunandalar katta xavf soladi. Don zaxirasi zararkunandalariga qarshi inson, hatto ibtidoiy jamoa davrida ham zararkunandalardan saqlash yo’l-yo’riqlarini qo’llab kelgan. Dehqonchilikning rivojlanishi, xalqlar o’rtasida savdo-sotiqning kengayishi, zararkunandalarning yer shari bo’ylab tarqalishiga zamin bo’ldi. Natijada zararkunandalarning turli sharoitlarga moslashuvi jarayoni ro’y berib, ularning ba’zilari butunlay omborxonalarda ko’payib, rivojlanishga moslashdilar va amalda tashqi tabiatdan butunlay uzildi (ombor uzunburuni, xrushak, ombor kuyasi). Ba’zilari esa tashqi tabiatda ham, omborxonada ham ko’payib, rivojlana oladi (sholi uzun tumshug’i, don kuyasi, fasol donxo’ragi, kanalar) uchinchilari esa faqatgina tabiatda ko’payib, rivojlanadi va don saqlash inshootlariga yig’ib olingan hosil bilan birga kelib tushadi (no’xat donxo’ri, don to’plami zararkunandalari va b.q). Don mahsulotlarining qabul qiluvchi korxonalarda bu zararkunandalar rivojlanar ekan donga katta ziyon yetkazadilar. Ularning faoliyati natijasida mahsulot kamayadi, shuningdek o’limtiklari g’umbaklari va boshqalar bilan donni ifloslantirib yuboradi, natijada xomashyo sifati pasayadi. Bundan tashqari, ba’zilari donda namlik va issiqlik hosil bo’lishining manbayi bo’lib xizmat qiladi, ba’zilari esa ishlab chiqarish moslamalari, idishlar va boshqalarni ishdan chiqaradi

(kemiruvchilar) shuningdek, ba’zilari ko’pgina yuqumli kasalliklarni tarqalishi vositasi bo’lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, zararkunandalar turli oziq-ovqat sanoati korxonalarida qayta ishlangan donga va unga ham katta ziyon yetkazadilar. Statistik ma’lumotlarga ko’ra zararkunandalar dunyo bo’yicha don zaxirasining 5% ni yo’qolishiga olib kelar ekan. Donlarning zararkunandalar bilan zararlanishi ko’pgina omillarga bog’liq. Masalan, don va don mahsulotlarning sifatli saqlanishi geografik mintaqaga, o’simlikni yetishtirish agrotexnikasiga, yig’ibterib olish uslubi va sharoitiga, shuningdek saqlash usuli, sharoitiga, saqlanadigan mahsulot miqdoriga, saqlanish muddatiga, zararkunandalarga qarshi kurashish choralariga va boshqalarga bog’liq. Respublikamizda ham boshqa ko’pgina mamlakatlar singari har yili zararkunandalarga qarshi kurashish uchun ko’plab moddiy xarajatlar sarflanadi. Faqatgina donning holatini muntazam nazorat qilib borish, don zaxiralari inshootlarining takomillashtirish, zararkunandalar tushishining oldini oluvchi hamda ularga qarshi keskin kurash choratadbirlarini qo’llash orqaligina mustahkam himoyani tashkil etish mumkin. Dunyo amaliyotida hasharotlarning bir necha yuzlab turi, kanalarning esa o’nlab turi ma’lum. O’zbekiston sharoitida bularning bir qismigina uchraydi. Quyida ularning ko’payishi va rivojlanishi, don uyumlariga keltiradigan zararlari hamda ularga atrof-muhit sharoitining ta’siri tavsiflanadi. Hasharotlar. Hasharotlar umurtqasiz jonivorlar ichida don va don mahsulotlariga eng ko’p zarar keltiradi. Hozirgi kunda dunyo bo’yicha hasharotlarning millionlab turlari mavjud bo’lib, ular zoologiya kursida batafsil o’rganilib, bitta sinf – Insecta ga birlashtiriladi. Don zaxirasiga ziyon yetkazadigan zararkunandalar ichida eng salmoqlisi bu hasharotlardir. Hozirgi kunda hasharotlarning milliondan ortiq turi aniqlangan bo’lib, ularning barchasi Ensecta sinfiga mansubdir. Hasharotlar turli-tuman tuzilishga, shakl va kattalikka ega. Umuman olganda, tuzilishi jihatdan hasharotlarni uch qismga ajratish mumkin: bosh qismi, ko’krak va qorin qismi. Hasharotlar o’zlarining barcha xossa xususiyatlari yuzasidan

sinflar, sinfchalar, oilalar va boshqa bo’limlarga ajratiladi. Don zaxirasining barcha zararkunanda hasharotlari qattiq qanotlilar, qo’ng’izlar va parda qanotlilar yoki kapalaklar guruhiga mansubdir. Ma’lumki barcha hasharotlar jinsli hisoblanadi. Ularning erkak va urg’ochilari bir-biridan katta-kichikligi, shakli, rangi va boshqa belgilari bilan yaqqol ajralib turadi. Hasharotlarning barchasi tuxum qo’yish orqali ko’payadi. Urg’ochi hasharotlar otalangandan so’ng turiga bog’liq holda bitta, ikkita yoki to’p-to’p qilib tuxum qo’yadi. Odatda hasharotlar tuxumini ozuqa ichiga yoki unga yaqin bo’lgan joyga qo’yadi, negaki undan chiqqan lichinka mana shu ozuqa bilan ovqatlanadi. Bundan tashqari, ko’pgina tur urg’ochi hasharotlar tuxumlarini tashqi xavflardan (harorat, namlik, yirtqich hasharotlar va b.q) himoya qilish maqsadida maxsus suyuqlik bilan himoyalaydi yoki don ichiga berkitib qo’yadi. Tuxumlar hasharotlarning turiga bog’liq holda turli rang, shakl va kattalikda bo’ladi. Shuningdek turli vaqt oralig’ida undan lichinkasi chiqadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalarning rivojlanishi ikki xil bo’ladi: to’liq bo’lmagan va to’liq. To’liq bo’lmagan rivojlanishda hasharotlar uch bosqichni bosib o’tadi: tuxum, lichinka va yetuk hasharot. Bunda tuxumdan chiqqan lichinka ko’rinishi jihatdan ota-onasiga o’xshab ketadi, faqat unda qanotlar bo’lmaydi va shakli kichik bo’ladi. Rivojlanishi davomida unda asta-sekin qanot hosil bo’ladi. Lichinkaligining oxirgi davridagi po’st tashlashi bilan yetuk hasharotga aylanadi. Bunday ko’payuvchi hasharotlarga tripslar, dala qandalalari, pichanxo’rlarni misol qilib olish mumkin. Hasharotlarning to’liq rivojlanishida to’rtta bosqich mavjud: tuxum, lichinka, g’umbak va yetuk hasharot. Tuxumdan chiqqan lichinka ota-onasiga umuman o’xshamaydi, ya’ni chuvalchangsimon ko’rinishda bo’ladi. Ular o’sish va rivojlanish davrida kuchli ozuqlanadilar. Lichinkaligining oxirgi davrida o’ziga qulay joy qidirishadi, chunki g’umbaklikka o’tishi bilan ular harakatdan to’xtaydilar. Ko’pgina hasharotlar

g’umbaklikka o’tish davrida o’zlariga boshpana yasab oladilar, ba’zilari belanchak,ba’zilari esa pillaga o’ralib oladilar. G’umbaklikka o’tishda ularning tanasi kichrayadi, ko’krak qismi esa qalinlashuvi kuzatiladi, so’ngra g’umbak ichida uning asosiy organlari shakllana boshlaydi. Yetuk hasharotga aylangach, ular tashqi qobiqni yorib chiqadi va tarqaladi. Dastavval g’umbakdan chiqqan hasharotning qanotlari yorqin rangda va yumshoq bo’ladi. Biroz muddat o’tgach kattalashadi va rangi to’qroq tusga kiradi. Qo’ng’izlar qulay sharoitda tez ko’payish xususiyatiga ega. Urg’ochi qo’ngizlar mahsuldor bo’lgandan keyin don zaxirasiga, qoplarga, yog’ochlarga va boshqa joylarga tuxum qo’yadilar. Ba’zi turlari don ichini kovlab, shu yerga tuxum qo’yadi. Tuxumdan lichinkalar chiqadi. Chiqqan lichinkalar juda ham ozuqaxo’rlik xususiyatiga ega bo’lib, o’zining rivojlanishi davrida kuchli ozuqlanadi. Ko’pgina qo’ngizlarning lichinkalari chuvalchangsimon bo’ladi va ko’kragida uch juft oyoqlari bo’ladi. Qo’ng’izlar donga katta zarar yetkazadi. Ular donni o’suvchi qismini ham zararlab, donning unuvchanlik darajasini pasaytiradi. Shuningdek donni o’zining eksperimentlari g’umbaklari, lichinkalari va boshqa chiqindilari bilan ifloslantirib yuboradi. Don zaxirasi qo’ng’izlarining bir necha yuz ming turlari mavjud. Ular don elevatorlarida va don omborlarida keng tarqalgan bo’lib, don zaxirasiga kuchli ziyon yetkazadi. Shularning ba’zi bir turlari bilan quyida tanishib chiqamiz: Uzunburunlar (Sitophilus granarius L). Bu oilaga kiruvchi qo’ng’izlarning boshi cho’zinchoq trubasimon bo’ladi. Mana shu uzunchoq qismi tumshuq deb ataladi. Ularda mana shu uzun tumshuq bo’lganligi sababli uzun tumshuqlar yoki filchalar deb ataladi. Don zaxirasida bu turga kiruvchi hasharotlardan ombor, sholi, makkajo’xori uzun tumshuqlari ko’p uchraydi.

38-rasm. Ombor uzun tumshug’i (Sitophilus granarius L). Dunyoning hamma joyida tarqalgan tanasining uzunligi tumshug’i bilan birga 3–6 mm bo’ladi. Ko’pincha uning lichinkasi va g’umbagi rivojlangan donning kattaligiga ko’ra turlicha bo’lishi mumkin. Tuxumdan chiqqan yosh qo’ngizcha, yorqin jigarrang tusda bo’ladi. Ombor uzun tumshug’i o’ziga xos, shu bilan bir qatorda donning buzilishiga olib keluvchi holatda tuxum qo’yadi. 39-rasm. Ombor uzun tumshug’i. Bitta urg’ochi hasharot 50 dan 300 gacha kulrang tusli oval shaklda tuxum qo’yadi. Tuxumning uzunligi 0,6–0,7 mm eni 0–3 mm bo’ladi. Urg’ochi uzuntumshuq bug’doy, arpa, javdar donlariga bittadan, yirik donlarga (masalan makkajo’xori) 2–3 tadan tuxum qo’yadi va ustini tez qotib qoluvchi suyuqlik bilan berkitib ketadi. Tuxumdan chiqqan lichinka mana shu donning endosperm bilan ozuqlanadi va shu yerning o’zida g’umbakka aylanadi. G’umbak bosqichi .

tugagandan so’ng undan yosh qo’ngizcha chiqadi va shu donning 3–4 kunda endospermning qolgan qismlarini ham yeb tugatadi. Natijada donning faqat po’sti qoladi. So’ngra po’stini yorib qo’ngiz tashqariga chiqib ketadi. Qulay sharoitda 25–27 0 C harorat 14% namlikda. Tuxum qo’yilgandan yosh qo’ngizcha chiqqanda 28–30 kun kerak bo’ladi. Bu qo’ng’izlar urug’likdan qochadi va havo oqimini ko’tara olmaydi. Ularga nisbatan issiq joylarga to’planib oladilar. Ombor uzuntumshug’i odatda bug’doy, arpa, sholi javdar donida rivojlanadi. Suli, makkajo’xori, tariq va grechixada kam uchraydi, jo’xori moyli ekin donlari, dukkakli donlarda umuman uchramaydi. Uzuntumshuqlar asosan donning ichki qismida rivojlanganligi uchun ularga qarshi kurash qiyin hisoblanadi. 40-rasm. Sholi uzuntumshug’i (Sitophibusoryzae L). Deyarli barcha issiq iqlimli mamlakatlarda tarqalgan. Tuzilishi jihatidan ombor uzunburuniga juda o’xshab ketadi. Qanotining ustki qismida simmetrik joylashgan toʻrtta kulrang tusli sariq dog’lari bo’ladi. Tungi ombor uzunburuniga qaraganda

nisbatan ingichkaroq bo’ladi. Ombor uzuntumshug’idan farqi shundaki, uning ichki qanoti yaxshi rivojlangan va yaxshi ucha oladi. Yashash faoliyati ombor uzuntumshug’idan deyarli farq qilmaydi. Urg’ochisi 300–600 tagacha tuxum qo’yadi. O’rta Osiyo sharoitida 5 martagacha avlod beradi va u birinchi marta sholida topilgan. Shuning uchun u sholi uzunburuni deb ataladi. Bu hasharot ombor uzunburuni zarar yetkazadigan boshqa turli donlarga ham zarar yetkazadi. Makkajo’xori uzuntumshugʻi (Sitophilus Zea mays motsch). Bu uzuntumshuq yer yuzining asosan issiq iqlimli mintaqalarida keng tarqalgan. Mamlakatimizda ham bu turli hasharot uchrab turadi. Uning uzunligi 5 mm bo’lib, yaxshi ucha oladi. Makkajo’xoridan tashqari boshqa donlarga ham zarar yetkazadi. Tuxumini makkajo’xorining doniga mum pishiqlik paytida qo’yadi. Sut pishiqlik davrida zarar yetkazadi. 41-rasm. Qora tanli qo’ng’izlar (Tenebrionidae). Bu oilaga kiruvchi qo’ng’izlar un, yorma va omixta-yem zavodlarida yashaydilar. Ularning tanasi odatda qora tusli bo’ladi. Yer sharining ko’pgina qismlarida keng tarqalgan bo’lib, asosan un, yorma va kepaklar bilan ozuqlanadi. Mamlakatimizdan bu oila vakillarining quyidagi turlari keng tarqalgan katta un xrumagi va kichik un xrumagi.

42-rasm. Kichik qoraqo’ng’iz (Tribolium confusum Duv). Un yorma va kepakda juda yaxshi rivojlanadi. Bu qo’ngiz don, suxari, non, quritilgan sabzavot va mevalarga kuchli ziyon yetkazadi. Kichik qoraqo’ng’iz uzunchoq shaklga ega bo’lib, rangi to’q kulrang qo’ng’ir tusli, ko’krak qismi to’rtburchak shaklga ega, tanasining uzunligi 3–5 mm, eni 1,2– 1,3 m bo’ladi. Tez ko’payish xususiyatiga ega. Urg’ochisi o’rtacha 450 tagacha tuxum qo’yadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar dastlab oq, so’ngra rivojlanib 1 dan 6–7 mm gacha kattalashadi va rangi sarg’ish tusga kiradi. Lichinkalari don uyumining yuqorigi qismida g’umbakka aylanadi. Qulay sharoitda qisqa muddat ichida (27–35 kun) o’zining butun rivojlanish bosqichini bosib o’tadi va bir yilda bir necha marotaba avlod berishi mumkin. Qo’ng’izlar va lichinkalar ko’p miqdorda ozuqa iste’mol qiladi. Donda asosan uning murtagi bilan ozuqlanadi. Bu hasharot don zaxirasida uchraydigan qo’nqizlarning eng kattasi hisoblanadi. Tuzilishi jihatidan kichik qoraqo’ng’izga o’xshab ketadi,

43-rasm. Katta qoraqo’ng’iz (Tenebrio molitor L). lekin tanasining uzunligi 13–16 mm gacha boradi. Rangi qoramtir yoki qora tusda. Yaxshi ucha oladi, ayniqsa kechqurun. Tanasi yirik bo’lsa-da, unchalik xavfli emas. Bir yilda bir marotaba avlod beradi. Isitilmaydigan inshootlarda lichinka bosqichida qishlaydi. Bahorda may- iyun oylarida qo’ng’izlar chiqadi. Urg’ochisi qisqa vaqt ichida 280–580 tagacha tuxum qo’yadi va undan tez orada ko’krak oyoqlari yaxshi rivojlangan oq tusli lichinkalari chiqadi. Lichinkalik davri uzoq davom (yilning asosiy qismi) etadi va bu davrda 2 mm dan 25–30 mm gacha kattalashadi. Rangi ham mos holda avval yorqin sariq, so’ngra to’q sariq tusga o’tadi. Lichinkalari o’zining rivojlanishi davrida 15 martagacha po’st tashlaydi va unni ifloslantirib yuboradi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, lichinkalar unda bemalol harakatlana oladi. 44-rasm. Mug’ombirlar (Ptinidae).

Un, yorma va omixta-yem mahsulotlarida yuqoridagilardan tashqari mazkur hasharotlarga tuzilishi va faoliyati jihatidan o’xshash bo’lgan shoxli qoraqo’ng’iz (Gnatocerus cornutus F) mo’ylovdor xrumak (Tribolium castaneum Herbst) kabi yana bir qancha qo’ng’iz turlari uchrab turadi. Bu oilaga kiruvchi hasharotlardan don zaxirasida mug’ombir o’g’ri tur (Ptinus tur L) eng ko’p uchraydi. Bu hasharotlarning bunday atalishiga sabab, ular yopiq inshootlarda tungi hayot faoliyatiga ega, shuningdek, qachonki ularni bezovta qilinganda (don va boshqa mahsulotlar aralashtirilganda) oyoqlarini ostiga yig’ishtirib olib, o’lib qolgan singari harakatsiz bo’lib oladi. 45-rasm. Mug’ombir o’g’ri. Mug’ombir o’g’rining qo’ng’izi va lichinkalari zaharli hisoblanadi. Don va don mahsulotlaridan tashqari ko’pgina un mahsulotlarida (quritilgan non, galet, pechene makaron va b.), pichanda, quritilgan dorivor giyohlarda, teri mahsulotlarida, junda va boshqalarda rivojlanadi. Lichinkalari qog’ozni ham kemirib tashlaydi. Hasharotning urg’ochisi va erkagi tanasining shakli, rangi, mo’ylovlarining joylashishi bilan bir-biridan keskin farq qiladi. Erkagining tanasi nisbatan uzun (qorin qismi) bo’lib, 2,8–4,3 mm ga keladi. Urg’ochisi esa sharsimon ko’rinishda bo’lib, tanasining ustki qismida to’rtta yorqin dog’lari bor. Bu dog’lar erkagida

bo’lmaydi. Lichinkalari g’umbakka aylanishda pillaga (belangan) o’raladi. Bir avlodning to’la rivojlanishi uchun 3-4 oy kerak bo’ladi. Bir yilda birikki, yaxshi sharoitda to’rt martagacha avlod beradi. Hasharot asosan shimoliy mintaqalarda uchraydi. Kanada va Angliya mamlakatlarida keng tarqalgan. 46-rasm. Chaxlagichlar (Anobiidal). Bu oila vakillari tanasining qavariqligi, boshining kopyushonsimon ko’kragi berkitilgani bilan ajralib turadi. Yuqori tomondan qaralganda boshsizday ko’rinadi. Non chaxlagichi (Stegobium paniceum L9r) kichik o’lchamli qo’ng’iz (1,8–3,8 mm) eng ko’p uchraydi. Tanasi silindrsimon, qo’ng’ir yoki qizg’ish tusda yaxshi ucha oladi. Urg’ochisi 140 taga to’p-to’p qilib, mahsulotning yuza qismiga, devorlariga tuxum qo’yadi. Yaxshi sharoitda bir yilda 4 martagacha avlod beradi. Qo’ng’izi hayoti mobaynida umuman oziqlanmaydi, balki shakllangan vaqtida yig’ib olgan oziq moddalar zaxirasi hisobiga yashaydi. Lichinkasi harakatchan bo’lib ko’pgina mahsulot va predmetlarni (yog’och, kitob, don, non, qatiqnon va b.) kemirib (chaxlab) tashlaydi. Kichik bo’lishiga qaramay (3–5 mm) juda ham ozuqaxo’r hisoblanadi. G’umbaklikka o’tishdan oldin lichinkalar mahsulotning mayda qismidan o’ziga belanchak yasab oladi. Belanchakning kattaligi 5–10 mm bo’ladi. Shuni alohida

ta’kidlash lozimki, chaxlagich bilan zararlangan mahsulot sog’liq uchun zaharli hisoblanadi. Yassitanalilar (Cucujudae) 10r. Bu oila vakillaridan eng ko’p tarqalgani malla unxo’r (Placonotus testaceus F) hisoblanadi. Asosan un bilan oziqlanadi. Tanasining uzunligi 1,5–2,5 mm. Tanasining shakli, rangi, uzun mo’ylovlari bilan oson ajralib turadi. Har xil iqlim mintaqalarida uchraydi. 47-rasm. Donxo’rlar (Bruchidae). Donga katta zarar yetkazuvchi oila vakillaridan no’xat donxo’ri (Bruchus pisorum L), yasmiq donxo’ri (Bruchuslentis Frol) fasol donxo’ri (Acanthoscllides obtectus Say) eng ko’p tarqalgan. 48-rasm. Kapalaklar (parda qanotlilar Lepidoptera).

Qo’ng’izlari va lichinkalari dondan tashqari o’simlikni o’sib turgan vaqtida ham kuchli ziyon yetkazadi. Donxo’rlar asosan dukkakli donlarga zarar yetkazadi va bu donlar ekishga ham, iste’molga ham yaroqsiz bo’lib qoladi. Hozirgi kungacha don va don mahsulotlariga zarar yetkazuvchi kapalaklarning 80 mingdan ortiq turi aniqlangan. Kapalaklar ham qo’ng’izlar singari toʻrtta rivojlanish bosqichini bosib o’tadi (tuxum, lichinka, g’umbak, yetuk hasharot). Kapalaklar quyidagi belgilari bilan qo’ng’izlardan farq qiladi: og’iz apparati so’ruvchi tipda, shuning uchun ular donni yemaydi, shuningdek un va boshqa mahsulotlarni ham; qurtlar deb ataluvchi lichinkalarida uch juft ko’krak oyoqdan tashqari, 2–4 juft qorin oyoqlari ham mavjud bo’ladi. G’umbakni yopiq tipda. Asosiy zararni ularning lichinkalari keltirib chiqaradi. Don zaxirasi zararkunanda kapalaklarining tunlam, parvona va kuya kabi oilalari mavjud. Quyida ularning eng ko’p tarqalgan turlari bilan tanishib chiqamiz: . 49-rasm. Don kuyasi. Don kuyasi (Sitotoda cevalella Oliv) kapalagi. Kichik o’lchamda (6–9 mm) Qanoti yozilganda 11–19 mm yetadi. Tanasi oq, qanotlari sarg’ish-kulrang, uy kuyasiga juda o’xshab ketadi. Mazkur kuya bug’doy, arpa, makkajo’xori, grechixa, sholi, javdar va boshqa o’simlik

donlarini omborlarda ham, ekin maydonida ham zararlaydi. Dunyo bo’yicha juda ham zararli hasharot hisoblanadi. Uy parvonasi (Pyrolis farinalis L). Garchi uning nomi shunday atalsa-da, don uyumida ham yaxshi rivojlana oladi. Kapalak old qanotlarining o’ziga xos rangi bilan ajralib turadi. Qanotining yuqori qismi mallarang – qo’ng’ir tusda, o’rta qismi to’q sariq, bu ikki xil fonni oq yo’l ajratib turadi. Qanoti yozilganda 15–28 mm, qurtlari dastlab qo’ng’ir, keyinchalik oq tusda bo’ladi. Don to’plami (Hadena basilinea Schiff) To’plamlar oilasiga mansub (Noctuidae) hasharot. O’simliklarga jiddiy zarar yetkazadi. 50-rasm. Uy parvonasi (Pyrolis farinalis L). Kapalak yirik (17–20 mm) qanoti (yozilganda) 38-40 mm. deyarli barcha to’plamlar tungi hayot faoliyatiga ega. Qurti kulrangqizg’ish tusda, kattaligi 20–28 mm. Mamlakatimizda zararkunanda to’plamlarning 3 mingdan ortiq turi aniqlangan bo’lib, don o’simliklariga jiddiy zarar yetkazadi. 51-rasm. Don to’plami (Hadena basilinea Schiff). Qurtlari donni yig’ib olish paytida omborlarga ham tushib qoladi va donni ifloslantirib yuboradi. Qurtlari don massasi, tuproq va boshqa joylarda g’umbaklikka o’tadi. Kanalar o’rgimchaksimonlar sinfiga mansub bo’lib, 6000 dan ortiq turi mavjud. Ularning ko’pchiligi o’simlik va hayvon organizmi parazitlari hisoblanadi. 52-rasm. Kanalar (Acarina).

1. Don mahsulotlari bilan bevosita oziqlanuvchi. Kanalarni hayot tarzi va zarar keltirishiga ko’ra ikki guruhga bo’lish mumkin: Bu guruh kanalarining yuqori jag’i yaxshi rivojlangan bo’lib, don bilan bemalol oziqlana oladi. Faqatgina suyuqlik bilan oziqlanuvchi, ularning og’iz bo’shlig’i sanchuvchi-so’ruvchi tipda bo’lib, o’simlik va hayvon organizmiga yopishib oladi va so’ra boshlaydi. Saqlashda kanalar donga quyidagicha zarar yetkazishi mumkin: – don bilan oziqlanadi; – don, un va yormani o’zining hayot faoliyati chiqindilari bilan (po’sti, eksprementlari, o’limtiklari) ifloslantiradi; – mahsulotda yoqimsiz hid hosil qiladi, rangi va ta’mi o’zgaradi; – don massasida qo’shimcha issiqlik va namlik hosil qiladi; – mikroorganizmlar rivojlanishiga qulay sharoit keltirib chiqaradi; – don murtagini zararlaydi va unishini pasaytiradi. Kanalar o’simliklarni ekin maydonida ham kuchli zararlaydi. Quyida keng tarqalgan ba’zi turlari bilan tanishib chiqamiz. Don massasi, don, un, yorma, saqlanadigan inshootlarda uning quyidagi turlari keng tarqalgan. 53-rasm. Ombor kanalari (Tyroglyphidae). Un kanasi (Acarus siro yoki Tyroglyphusfarinae).

Birinchi marta unda topilgan. Undan tashqari ko’pgina donlarda (bug’doy javdar) yormada, quritilgan sabzavot va mevalarda, dorivor giyohlarda, terida, pishloqda, quritilgan go’sht va boshqa mahsulotlarda yaxshi rivojlanadi. Tanasi oval shaklda, oqish, boshi va oyog’i pushti yoki qizg’ish, sochlari qisqa. Tanasining uzunligi 0,35–0,70 mm. Yaxshi sharoitda (yetarlicha namlik va 20– 25  C harorat) 14–16 kunda to’liq rivojlana oladi. Urg’ochisi 200 tagacha tuxum qo’yadi. Un kanasi donga nisbatan unda va yormada yaxshi rivojlanadi. Tabiatda keng tarqalgan bo’lib, don kanalari ichida eng ko’p uchraydi. Rodionov kanasi (Caloglyphus Rodionivi A. Zachv) kattaligi 0,6–1,2 mm, qizg’ish tusli 20% dan kam bo’lmagan namlikda ko’payadi. Issiqlikka talabchan. Issiqlik va namlikka bo’lgan yuqori talabi uning ko’payishini chegaralab turadi. Kattaligi 0,5–0,7 mm oyoqlari yorqin rangda ajralib turadi. Qorin qismining oxirida 8 ta sochi bor. Issiqtalab, 35 0 C haroratda ko’plab to’planishadi. 54-rasm. Tuk oyoqli kana. (Alenroglyphus ovatus Troup) Kattaligi 0,3–0,5 mm, sarg’ish yoki oq tusda. Uzunligi enidan 2,2–2,3 marta katta bo’lganligidan ingichka deb nomlangan. Donda, unda, dorixona mahsulotlarida, chirigan o’simlik qoldiqlarida uchraydi.

Tanasi ko’p miqdorda har xil tuklar bilan qoplangan bo’ladi. 55-rasm. Ingichka kana (Thyrophagus entomophagus Lab). Bu oilaga kiruvchi oddiy tukli kana (Glycyphagus destructor ouds) keng tarqalgan. Kattaligi 0,30–0,55 mm. 24-25 0 C haroratda yaxshi rivojlanadi. Urg’ochisi butun umri davomida 100 tagacha tuxum qo’yadi. 56-rasm.Tukli kana (Glycyphagidae). Yirtqich kanalar (Glycyphagidae) Bu oila vakillarining tanasida boshi va qorin qismining ajralganligi yaqqol ko’rinib turadi. Og’iz bo’shlig’i sanchib-so’ruvchi xususiyatga ega bo’lib, suyuq oziqalar bilan oziqlanishga mo’ljallangan. 57-rasm.Tukli kana (Glycyphagidae). Tanasining orqa qismida tirnoqsimon o’simtali, yaxshi rivojlangan oyoqlari mavjud. Begona kanalar va mayda hasharotlarga hujum qilganda mana shu oyoqlaridan o’ljani tutib turishda foydalanadi. Bu kanalar yuqoridagilarga nisbatan farqli o’laroq kam oziqlanadi va sekin ko’payadi. Lekin donni har xil hayotiy chiqindilar, eksperimentlari, tashlagan terisi, o’ljalarning o’limtiklari va terilari bilan ifloslantirib yuboradi.

58-rasm. Yirtqich kanalar (Glycyphagidae). Zararkunandalarning zarar yetkazish koeffitsiyent miqdori Zararkunandalarni nomlanishi Zarar yetkazish koeffitsiyenti Donxo’rlar 1,7 Ombor uzun tumshug’i 1,5 Kapalaklar 1,1 Sholi uzuntumshug’i 1,0 Mug’ombir o’g’ri 0,4 Zararlanish darajasi quydagicha aniqlanadi (1kg don tarkibida) Kana bilan zararlanganlik Qo’ng’iz bilan zararlanganlik Tekshirish uchun talab etiladigan elak 1-darajali 20 dona 5 dona Diametri 2,5 mm va 1,5 mm elakda 2-x minut davomida elanadi 2-darajali 20 donadan ortiq 5–10 dona 3-darajali – yuza qismini qoplanganligi 10 donadan ortiq Kanalar qora oynada tekshirib ko’riladi, qo’ng’iz oq oyna yuzasida tekshiriladi.

2. Zararkunanda kemiruvchilar va qushlar Oziq-ovqat jamg’armasining ma’lum qismi, jumladan donlarning nobud bo’lishi hamda buzilishi kemiruvchilar – kalamush, sichqon va dala sichqonlari tarafidan amalga oshiriladi. Bu turdagi zararkunandalarning ko’payishi va atrof- muhitga tezda moslashishi hanuzgacha insonga undan qutilish imkonini bermayapti. Sichqonsimon kemiruvchilarga qarshi kurash choralari biroz susaytirilsa, ularning tarqalishi va miqdori xavfli ravishda ortib boradi. Kalamush va sichqonlarni o’z ichiga oladigan ko’p turlari kemiruvchilar to’dasiga kiradi. Sichqonsimon kemiruvchilar ko’plab don va don mahsulotlarining yo’qolishiga, oziq-ovqat, idishlar va don omborlarini o’z eksperimentlari bilan ifloslanishiga sabab bo’ladi hamda don mahsulotlari ichiga hasharot va kanalar singari zararkunandalarni olib kiradi; idish brezent va boshqa turli inventarlarni ishdan chiqaradi; inshootlarning yog’och, ba’zida esa beton qismlarini ham kemiradi, shuningdek uskunalarning rezina, plastmassa qismlarini zararlaydi; odamlar va chorva hayvonlarida uchraydigan turli kasalliklar vabo, qorin tifi, sil, yashil brutselloz va boshqalarning tarqalishiga sabab bo’ladi. 59-rasm. Kalamush va sichqonlar. Hamma sichqonsimon kemiruvchilar ichida eng ko’p zarar yetkazadigan kulrang kalamush pasyun yoki norvech kalamushi hisoblanadi. U butun dunyo

bo’ylab tarqalgan bo’lib, inson faoliyati bilan bog’langan. Turar joy binolari, iflos maydonlar, ozuqa bazalari ularning qulay joylanishini ta’minlaydi. Faqat don bilan oziqlanadigan kalamush yil davomida 22–25 kg donni yeb qo’yadi. Kalamushlar o’z inlarini omborxona poli ostiga, tuproqqa, ombor atrofiga, iflos joylarga qo’yadi. Tarqalishi va keltiradigan zarari bo’yicha uy sichqoni ikkinchi o’rinni egallaydi. Qora kalamush, Turkiston kalamushi, oddiy dala sichqonlari nisbatan kam tarqalgan. Qushlar. Chumchuqlar, kaptarlar va boshqa qushlar ombor yoki don uyumlariga ochiq maydondagi va xirmondagi donlarga ko’plab qiron keltiradi. Bundan tashqari ular don uyumlarini o’z eksperimentlari, patlari bilan ifloslantirib yuboradi. Qushlarning keltiradigan zararini quyidagi bir misoldan ko’rsatishimiz mumkin: bitta chumchuq bir kunda 8–12 g donni yeb qo’yadi. Bundan tashqari, qushlar kanalarni ko’plab tarqalishiga sabab bo’ladi. 3. Zararkunandalarga qarshi kurash va profilaktik chora-tadbirlar Zarakunandalarga qarshi kurash choralarining mohiyati va umumiy tasnifi. Don mahsulotlarini hasharotlar olami vakillari, kanalar, kemiruvchilar va qushlar kabi turli zarakunandalar tomonidan nobud etilishi yoki zararlanishidan saqlash don mahsulotlari ishlab chiqaruvchi barcha tarmoqlardagi eng muhim xo’jalik tadbir hisoblanadi. Bu tadbirlarni o’tkazish uchun respublikamizda har yili katta miqdorda mehnat, turli materiallar va moddiy xarajatlar sarf etiladi. Shuning uchun dunyoning ko’pgina mamlakatlarida, shu jumladan respublikamizda ham zarakunandalarga qarshi kurash usullarini takomillashtirish va tannarxini pasaytirish bo’yicha sistematik tadbirlar olib boriladi. Don mahsulotlarini zararkunandalardan saqlashga qaratilgan barcha chora- tadbirlarni ikkita katta guruhga bo’lish mumkin: Oldini oluvchi (profilaktik), ya’ni don mahsulotlarini yoki atrofmuhit obyektlarining zararkunandalar bilan zararlanib qolishidan himoya qilishga qaratilgan tadbirlar.

Qiruvchi , u yoki bu obyektda zararkunandalar aniqlangan hollarda qo’llaniladigan chora-tadbirlardir. Don qabul qiluvchi korxonalar, elevator, un- yorma va omixta-yem zavodlarida quyidagi obyektlar zararkunandalar bilan zararlanishi mumkin: – don va undan qayta ishlab olingan mahsulotlar, shu jumladan omixta-yem ham; – ishlab chiqaruvchi inshootlar (omborxonalar, elevator va un zavodlari korpusi) va ularda joylashgan uskunalar; – korxona hududi; – korxona ichida don va don mahsulotlarini tashish va joylashda (transportyorlar, avtomobillar, platformalli motovozlar va b.) hamda temiryo’l suv va shosselarda tashishda qo’llaniladigan (vagon, avtomobil, kema va h.) transport vositalari; – idishlar (qop, brezent va h.); – don uyumini tozalashda ajratiladigan hamda donni un va yorma mahsulotlari ishlab chiqarishda hosil bo’ladigan chiqindilar; – laboratoriya inshooti, uskunalari va jihozlari. Odatda obyektlarni zararlanishini boshlanish sababi qabul qilinayotgan don partiyasida bo’lishi, tekshirish chog’ida zararlanganligini aniqlash yoki aniqlamasligi, ikkinchi sababi qushlar qanotlarda yoki kemiruvchilarni terilari orqali olib kelish ehtimoli inkor etilmagan. Zararkunandalarga qarshi kurash chora-tadbirlarini hozirgi kunda qo’llanilayotgan barcha dezinfeksiya turlarini ikkita yirik guruhga ajratish mumkin : 1. Fizik-mexanik. 2. Kimyoviy. Fizik-mexanik dezinfeksiyalash usullari. Bu guruhga mansub usullariga obyektni mexanik tozalash, termik ishlov berish turli nurlarni qo’llash kiradi. Mexanik tozalash omborxona, don quritgich un, yorma omixta-yem zavodlari, idishlar va tashuvchi vositalarni kimyoviy dezinfeksiyalashdan avval o’tkazilishi lozim bo’lgan yordamchi zararsizlantiruvchi vosita sifatida qo’llaniladi. Don

uyumlarini zararsizlantirish uchun maxsus tozalash faqatgina quyidagi holatlarda maqsadga muvofiqdir: – keskin dezinfeksiyalash vositalarini qo’llash imkoniyati bo’lmasa, saqlash sharoiti esa nomaqul bo’lib, saqlanayotgan don va urug’da zararkunandalarning jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yetarlicha bo’lsa; – zararsizlantirish bilan bir vaqtda zarakunandalarning yashashi uchun noqulay sharoit yuzaga keladigan bo’lsa, odatda, bu don uyumining yilning sovuq vaqtlarida tozalashni tashkil etishda yuzaga keladi, ya’ni tozalash bilan birga donning sovitilishiga erishiladi; – don partiyasini realizatsiya qilishdan oldin don mahsulotlarini mexanik tozalash shunday o’tkazilishi lozimki, bunda zararkunandalar ikkinchi bir obyektga o’tib ketmasligi kerak. Qayta foydalanish mumkin bo’lgan chiqindilar kimyoviy moddalar bilan zararsizlantiriladi. Iste’molga umuman yaroqsiz chiqindilar esa yoqib yuboriladi yoki omborxona territoriyasidan olib chiqilib, maxsus kovlangan chuqurlarga (1m dan kam bo’lmagan) ko’mib tashlanadi. Termik dezinfeksiya. Hasharotlar va kanalarning sharoitga sezgirligiga asoslangan. Mazkur organizmlarga halokatli ta’sir etuvchi sharoitni qo’llash orqali obyektni to’la zararsizlantirish mumkin. Ishlab chiqarish amaliyotida quyidagi termik dezinfeksiya turlari qo’llaniladi: donni don quritgichlarda quritish; don uyumini oftobda quritish; elektromagnit nurlarni qo’llash (infraqizil nurlar); yumshoq idishlar va mayda inventarga quruq issiq bilan ishlov berish; yumshoq idishlar va mayda inventarlarga qaynoq suv bilan ishlov berish. Kimyoviy usullarning umumiy tavsifi . Kimyoviy dezinfeksiya orqali kemiruvchilarga qarshi kurashish (deratizatsiya) deb aytiladi. Bu usullarda kimyoviy vositalar orqali hasharotlarga qarshi kurashish keng tarqalgan bo’lib, mamlakatimiz, shuningdek dunyoning ko’pgina rivojlangan davlatlarida keng qo’llaniladi.

Kimyoviy dezinfeksiya yoki deratizatsiya o’tkazish uchun maxsus kimyoviy moddalardan foydalaniladi. Bu moddalar hatto kichik me’yorlarda ham hasharotlar, kanalar va kemiruvchilarga halokatli ta’sir etadi yoki uning organizmida chuqur o’zgarishlarni yuzaga keltiradi. Hozirgi kunda zararkunandalarga qarshi kurashishda qo’llaniladigan barcha kimyoviy zaharli moddalar pestitsidlar deb ataladi. Qo’llaniladigan obyekti bo’yicha pestitsidlar bir-biridan farqlanadi, ya’ni zaharli preparatlar muayyan obyektnigina dezinfeksiyalash uchun qo’llanilishi mumkin. Masalan, ba’zi moddalar don yuklanmagan bo’sh omborlar va unga yondashgan territoriyalarni dezinfeksiyalashda qo’llanilsa, ba’zilari esa don va don mahsulotlarini dezinfeksiyalashda qo’llaniladi, uchinchilari esa un va yorma zavodlari inshootlari va undagi uskunalarga ishlov berishda qo’llaniladi va hokazo. Zararkunandalarning organizmga kirish yo’li va organizmga ta’sir etish mexanizmi bo’yicha pestitsidlarni to’rt guruhga bo’lish mumkin: suv va ozuqa bilan oshqozon-ichak orqali zararkunanda organizmga kirib boruvchi me’da-ichak orqali ta’sir etuvchi pestitsidlar; teri qoplamasi orqali organizmga kirib boruvchi kontakt ta’sir etuvchi pestitsidlar; nafas olish organlari orqali kirib boruvchi fumigantlar; birgalikda ta’sir etuvchi pestitsidlar. Kimyoviy tarkibi va xossalari bo’yicha pestitsidlar quyidagicha bo’lib, kimyoviy tarkibiga qarab turkumlanadi. Olinishi va qo’llanilishi bo’yicha esa, don va don mahsulotlarini himoya qilish uchun xlororganik va fosfoorganik pestitsidlar, shuningdek galogen tarkibli (xlor va brom) birikmalari bilan birgalikda qo’llaniladi. Qo’llanish uslubi bo’yicha pestitsidlarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: changlatish yo’li bilan qo’llaniladigan kukunlar, sepish yo’li bilan qo’llaniladigan emulsiyalar, suspenziya va eritmalar, aerozol holatidagi gazsimon moddalar; shuningdek zaharli eritmalarni sepish usullari orqali amalga oshiriladi. Changlatish. Bu usul bilan qishloq xo’jalik mahsulotlari, don va don mahsulotlari hamda qishloq xo’jalik mahsulotlarini saqlash omborxonalarga ishlov berishda keng qo’llaniladi. Ishlov beriladigan maxsus apparatlar changlatgichlar

yordamida kukun holidagi preparatlarni sepib chiqiladi. Kukunsimon preparatlar odatda zararkunandaning nerv va mushak tizimiga ta’sir etadi. Kukunsimon preparatlar dust deb ataladi. Changlatish usuli mamlakatimizda don mahsulotlari uchun qo’llanilmaydi. Kukunsimon preparatlar faqatgina qishloq xo’jaligida urug’lik fondlarini zararsizlantirishda ishlatiladi. Sepish (nam ishlov berish). Bu usul bilan qishloq xo’jalik mahsulotlari, don va don mahsulotlari hamda qishloq xo’jalik mahsulotlarini saqlash omborxonalarga ishlov berishda keng qo’llaniladi zararsizlantiriladigan yuzaga maxsus sepuvchi apparatlar yordamida zaharli moddalar juda ham mayda tomchi holida sepib chiqiladi. Sepish uchun eritma yoki emulsiya holidagi suyuq moddalardan foydalaniladi. Bu usul nam dezinfeksiya deb ataladi. Bu usul bilan asosan omborlar va unga yondosh territoriyalar, kema, vagon va boshqa transport vositalarini dezinfeksiyalashda yoki zararsizlantirishda qo’llaniladi. Nam dezinfeksiyalash uchun kontakt ta’sir etuvchi zaharlardan foydalaniladi. Aerozollar. Bu usul bilan qishloq xo’jalik mahsulotlari, don va don mahsulotlari hamda qishloq xo’jalik mahsulotlarini saqlash omborxonalarga ishlov berishda keng qo’llaniladi. Bunday usul bilan dezinfeksiyalash yoki zararsizlantirishda maxsus hosil qilingan tuman va tutunlardan foydalaniladi. Fumigatsiya. Bu usulda dezinfeksiyalash yoki zararsizlantirish uchun zaharli bug’lar va gazlardan foydalaniladi. Fumigatsiya hozirgi kunda deyarli dunyoning barcha mamlakatlarida don va don mahsulotlarini saqlovchi hamda qayta ishlovchi omborlar, korxonalar, un zavodlari va boshqa tarmoqlarni dezinfeksiya yoki zararsizlantirishda qo’llaniladigan asosiy usullardan biri hisoblanadi. Fumigatsiya jarayonida bug’lar va gazlar o’zaro havo bilan aralashib, har qanday bo’shliqqa kirib boradi hamda 100 foiz dezinfeksiyalashga yoki zararsizlantirishga erishiladi. Ammo, bu usulni qo’llashdan yuqori samaradorlikka erishish uchun dezinfeksiya qilinadigan obyektni yetarlicha germetik ta’minlash hamda zaruriy shartsharoitlarni hisobga olishga to’g’ri keladi.

Fumigatsiya jarayonining samaradorligi hamda uni amalga oshirish texnikasi fumigantning qator xossalari va xususiyatlariga asoslanib aniqlanadi: uchuvchanligi, bug’lanish tezligi, fumigantning havodagi diffuziyasi, fumigant bug’i yoki gazining havoga nisbatan zichligi, portlash yoki yonishga moyilligi, sorbsiya va adsorbsiya xususiyatlari, metall va boshqa materiallarga ta’siri, degazatsiya sharoiti va boshqa omillarga bog’liq bo’ladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Трисвятский Л . А . « Хранения зерна » М - Москва K олос . 1975. 2. Трисвятский Л.А. «Хранения зерна» М-1986. 3. Трисвятский Л.А., Шатилов И.С. “Товароведение зерна и продуктов его переработки” М –“Kолос”, 1992. 4.Боуманс Г.«Еффективност обработки и хранения зерна М.: Kолос, 1983. 5.М.А Телемгатор. «Обработка и хранение зерна» М.: Kолос, 1984. 6.М. Абдуллаев., Г. Закладной «Дон захиралари зараркунандалари ва уларга карши кураш профилактик чоралари» Т. «Шарк» 2001й. 7.Бутковский В.А. Мукомолное производство. М. “Kолос”, 1993 8.Вредители и болезни зерна и зернопродуктов при хранении.

Похожие

O'simliklarni karantin zararkunandalari va ularga qarshi kurash usullari

Tut ipak qurti kasalliklari, zararkunandalari va ularga qarshi kurash

Boshoqli don ekinlari kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Boshoqli don ekinlarining zang kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Beda va dukkakli don ekinlari kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari