Mikroorganizmlardan biopreparatlar ajratib olishning asosiy bosqichlari - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Mikroorganizmlardan biopreparatlar ajratib olishning asosiy bosqichlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47 KB

Mikroorganizmlardan biopreparatlar ajratib olishning asosiy bosqichlari REJA: 1 .Kirish 2.Biologik faol mikroorganizmlar ajratish usullari. 3. Ishlab chiqarish talablariga javob bera oladigan mikroorganizmlar shtammlarini seleksiya usullari bilan yaratish.

1. Kirish. Biotexnologiya jarayonlarning bosh bosqichini, uning asosini va mohiyatini xujayra tashkil qiladi. Hujayra (o‘simlik, xayvon yoki mikrob xujayrasi) bamisoli kichik bir kimyo zavodi bo‘lib, unda yuzlab murakkab jarayonlar yuqori aniqlik va belgilangan dastur asosida amalga oshiriladi. Oqibatda, hujayra minutiga, yuzlab murakkab birikmalar va ulkan makromolekulalar, birinchi navbatda esa oqsil sentizi amalga oshiriladi. Zamonaviy iotexnologik jarayonilarning asosini esa asosan mikrob ho‘jayralari ishtirokidagi sintez tashkil etadi.O‘simlik va xayvon to‘qimalari asosida olib boriladigan jarayonlar hozircha keng tarqalmadi. Bunga asosiy sabab, ularni o‘stirish va ko‘paytirish uchun zarur bo‘lgan sharoitlarni serharajatligidir. Biotexnologik jarayonlar qaysi asosida ko‘rilishidan qat'iy nazar ( o‘simlik yoki hayvon to‘qimasimi yoki mikrob hujayrasimi) dastlabki vazifa toza to‘qimalar ustida ish olib borish, ularning o‘sishi, rivojlanishi, ko‘payishi va kerakli fiziologik faol moddalar (FFM) sintez qilishni boshqarish zamonaviy mikrobiologik usullardan foydalangan holda olib boriladi. Dastlabki bosqichda o‘simlik va hayvon to‘qimalari mikrob ho‘jayrasiga o‘xshab ketadi. 1.Biologik faol mikroorganizmlar ajratish va yaratish usullari. Mikroblar dunyosi ulug‘ va xilma-xildir. Ularga prokariotlar – bakteriyalar, aktinomitset (shu'lali zamburug‘lar), rikkesiylar va qisman eukariotlar – achitqi zamburug‘lari (droj), ipsimon zamburug‘lar, eng sodda jonivorlar va suv o‘tlari kiradi. Ularni umumlashtirib turgan xususiyatlari kichik bo‘lib, ular faqat mikroskop ostida yaqqol ko‘rinadilar. Hozirgacha mikroorganizmlarning 100 mingdan qo‘proq turlari aniqlangan. Aniqlanganlari ham shundan ko‘prok, bo‘lsa ajab emas. SHuncha ko‘p mikroorganizmlardan keraklisini qanday tanlab olish mumkin? Qanday qilib vitaminlar, oqsil moddalari, antibiotiklar, dekstrin, qo‘yingki, bizga kerakli bo‘lgan moddalarni ishlab chiqarish imkoniyatiga ega bo‘lganlarini tanlab moddalar olishimiz mumkin?

Bu savollarga javob olish uchun avvolo mikroorganizmlarni ajratishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish zarur. O‘ziga xos joylardan, ya'ni yog‘ parchalovchi ferment sintez qiladigan mikrorganizmlarni – yog‘ zavod tuproqlaridan; uglevodorod oksidlovchilarni – benzin quyish shaxobchalari tuproqlardan, vinochilikda qo‘l keladigan achitqilarni – tok o‘simligidan, kislorodsiz sharoitda sellyuloza parchalovchi va metan hosil qiluvchilarni – yirik shoxli hayvonlarning og‘iz bo‘shlig‘idan va h. k. kidirmoq va ajratmoq darkor. Ajratib olingan tajriba nusxalari maxsus tarkibga ega bo‘lgan ozuqa muxitiga o‘tkaziladi. Bu ozuqa muhitini - elektiv ozuqa muxiti deb ataladi. Bu muxit tarkibi va sharoitini tanlab, o‘zgartirish natijasida maxsus biotexnologik sharoit uchun zarur bo‘lgan mikrorganizmlar ajratib olinadi. Tanlov olimlariga eng avvolo, energiya manbai, uglerod, azot manbalari, rN, tempratura, bosim va boshqalar kiradi. Masalan, amilaza fermenti ishlab chiqarish muammosini уechish uchun yagona uglerod manbai qilib kraxmal; proteaza fermenti uchun – oqsil moddalar; qellyuloza fermenti uchun qellyuloza saqlovchi moddalardan foydalaniladi. SHu tarzda mikroorganizm to‘plamlari (nakopitelno‘s kulturo‘) olinadi. Keyingi bosqich – toza kulturani (shtamm yoki mikroorganizm deb atash mumkin) ajratish. Buning uchun quyuq ozuqa muxiti ishlatilib, uning yuzasiga, oldingi bosqichdan olingan mikroorganizmlar to‘plami ekiladi. Perti likobchasiga ekilgan mikroorganizmlar alohida- alohida to‘plamlar hosil qilib o‘sib chiqadilar. Aloxida unib chiqqan to‘plamlar, qayta ekish natijasida toza produqentlar (ma'lum FF sentez qiluvchi mikroblar) kulturasi ajratib olinadi. Ko‘pchilik hollarda bu kultura bir turga mansub mikroorganizmlardan iborat bo‘ladi. Mikroorganizmlar tanlashning ikkinchi yo‘li – mikroorganizmlar muzeyi (kollekqiya) da bor kulturalar orasidan tanlab olish. Bu holda mikrorganizmlarning fizlologiyasi va biokimyosini o‘rganish asosida amalga oshiriladi. Masalan, antibiotiklar hosil qiluvchilarni aktinomiqetlar orasidan; gidrolitik fermentlar sintez qiluvchilarni gramm musbat bakteriyalar orasidan; etanol hosil qiluvchilarni esa achitqi zamburug‘lar orasidan axtarmoq lozim bo‘ladi va h .k.

Ajratib olingan mikroorganizmlarni maqsadli moddalar (fermentlar, antibiotiklar, vitaminlar va h. k. ) sentiz qilish xususiyatlarni asosiy ko‘rsatkich bo‘lib xizmat qilsada, sanoat mikrobiologiyasi produqentlarga bir qator qo‘shimcha talablar qo‘yadi. Eng avvolo bu talablar qo‘yidagilardan iborat; 1- o‘sish tezligining yuqoroligi ; 2- arzon ozuqa muhitida o‘sish qobilyati; 3- boshqa mikrorgnaizmlar bilan zararlanishidan saqlanish xususiyati. Darhaqiqat bu ko‘rsatkichlar maqsadli moddalarni tan- narxini pastroq o‘lishi uchun xizmat qiladi. Bir ho‘jayralilar, ko‘p hujayralik xayvonlarga nisbatan sintez qilish jarayonining balanligi bilan farq qiladi. Masalan, og‘irligi 500 kg keladigan buqa bir sutkada atigi 0,5 kg oqsil sintez qiladi. SHuncha miqdordagi oqsilni bir sutkada 5 g achitqi zamburug‘i sintez qilishi mumkin. Bunday tezlikda ko‘payish imkoniyati barcha mikroorganizmlarga ham xos emas. Masalan, oligotrof mikroorganizmlar kam tekshirilgan bo‘lsada, ularni har xil fio‘ologik faol moddalar hosil qilish xususiyati juda katta qiziqish uyog‘otsoqda.SHuning uchun ham mikroorganizmlarning o‘sishi, ko‘payishi va rivojlanishiga ta'sir etuvchi omillarni o‘zganish ham nazariy, ham amaliy ahamiyat kasb etadi. Biotexnologiya nuqtai nazaridan fotosentiz qiluvchi mikroorgnaizmlar alohida e'tiborga loyiq.Ular o‘zlarining hayot sharoitlarida quyosh energiyasini yutib, xujayra uchun zarur bo‘lgan bir qator moddalar sintez qiladilar va bu jarayonda karbonat angidridni qaytarish va suvni oksidlash (qianobakteriyalar va ba'zi bir eukariotlar ) havodagi azotni yutish (prokariotlar) imkoniyatlarga egalar. Boshqacha qilib aytganda, eng arzon energiya va uglerod manbai, qaytarish ekvavalentlari va azot hisobidan hayot kechirishlari mumkin. Fotosentitik mikroorganizmlarning asosiy farqi va ustunligi ham shundan iborat. Fototrof mikroorganizmlar –ammiak, vodorod, oqsil moddalar va boshqa biopreparatlar olish uchun istiqbolli manbalardan hisoblanadilar. Bu guruhga kiruvchi mikroorganizmlar yaqin kelajagkda gen muxandisligi yo‘li bilan quyosh

ahamiyat kasb etishi turgan gap. Faqatgina fototrof mikroorganizmlarning genetikasi va molekulyar biologiyasini chuqur bilmaslikgina bu yo‘nalishni juda sekin ketishiga sabab bo‘lib turibdi. Biotexnologiya uchun qulay manba, bu termofil mikroorganizmlar asosida yaratilgan jarayonlar. Termofillar yuqori darajada o‘sadilar (60-800 S), ba'zilari esa undan ham balandroq xaroratda –1100S, chiqadigan manbalarda, ayniqsa katta okean taglaridan otilib chiqadigan suvlarda 30000S gacha yashay oladigan mikroorganizmlar topilgan. Bunday baland haroratda boshqa mikroorganizmlar o‘sa olmasligi aniq. Termofil mikroorganizmlar asosida spirtlar, aminakislotalar, fermentlar, molekulyar vodorod sintez qiladiganlari ilmiy adabiyotlarda keltirilgan. Termofillardan foydalanish sterilizaqiyaga ketadigan harajatlarni pasayishiga sabab bbo‘ladi. Bundan tashqari ularda (termofillarda) o‘sish tezligi va metobolitik faollik mezofillarga nisbatan 1,5-2,0 barobar baland turadi.Termofillar hosil qiladigan ferment uzlarining mutalilligi bilai ajratib turadi. Masalan, Thenmus caldophilus yoki Thenmus aguaticus hosil qiladigan proteaza fermenti haroratga, organik erituvchilar ta'siriga oksidlovchilar, detergeitlar ta'snriga uta chidamli-liklari bilan ajralib turadilar. SHuning bilan bir vaqtda ular oddiy haroratga pase faollikka egalar. Masalan, Thenmus caldophilus dan ajratilgan proteazaning faolligi 20 °S da 75 aS ga nisbatan 100 marogaba paschrok. Fermentning bu xususiyati juda katta axamiyatga ega, masalan, oziq-ovqat sanoatida. Termofilllarning yana bir afzal tomoni biorsaktorlarin sovutish bilan bog‘liq. Termofnlllarni ustirish uchun ishlatiladigan reaktorlar-fermentyorlar, atrof muxit haroratidan bir muncha baland xaroratda ishlashini hamda yuqori haroratda issiqlikni tez utkalishini higobga olgan xolda, bioreaktorlarni soddalashtirilgan chizmalaridan foydalanish mumkin. Xususan, issiq harorat beruvchi uskuna, aeraqiya, aralashtirgich, ko‘pikbosuvchi uskunalar» ancha soddalashgan bo‘lishi mumkin, bu esa ancha mablag‘ iktisod oli b keladi. Bitexnlogik jarayon uchun zarur manbalarni ajratish, tanlash juda muxim bosqich bo‘lsada, oddiy tanlash bilan kerakli, barcha xususiyatlari (faolligi, usish, tezligi, texnologiyaga mosligi, muddatligi va x.k.) tugri keladigan mikroorganizm-

larni topish o‘ta mushkul masala. SHuning uchui ham tanlab olingan mikroorganizmlarning ba'zi bir xususiyatlarini, uni tabiatini kerakln yo‘nalishda o‘zgartirish lozim bo‘ladi. Buning uchun esa seleksiya usullaridan foydalaniladi. Xuddi shu yullarni ko‘llash natijasida mikroorganizmlarniig faolligi o‘n, yuz va undai ham ortiqroq kupayishi mumkin. Ishlab chiqarish talablariga javob bera oladigap mnkroorganizmlar shtammlarini seleksnya usuli bilan yaratish. Mutantlar - DNKni tashkil etuvchi nukleotidlar ketma-ketligini uzgarganligi sababli, nasldan-naslga o‘tuvchi irsiy xususiyati o‘zgargan xujayralardir.Seleksiyaning bosh yo‘li -produtsentlarni tavakkal tanlashdan - genom tuzulishini aqliy uzgartirishgacha bulgan yuldir. SHunga qaramasdan, tasadduf tanlash usuli makrob biotexnologiyasi uchun juda katta rol uynaydi. SHu yul bilan uzok vaqtlar mobaynida pivo, vino, oziq- ovqat (non) achitqilari, uksus, propion kislotalari hosil kiluvchi bakteriyalar tanlab oliigai. Bu уerda, bosqichma-bosqich tanlov haqida gap ketadi, ya'ni har bir bosqichda uzidan oldingi bosqichdagisidan faoliroq bulgan shtammlarni tanlab olish yuli bilan bnotexnologiya talablariga javob bera oladigan shtammlarini tanlash mumkin buladi. Bu usulni kamchiligi, biotexnologik jarayonlarni birdaniga kutarilmasligidir. Bunday mutantlar DNKsida o‘zgarishlar juda ham kam uchraydi. Umumai olgaida orsmyat uzgarishi uchun (mutqiya bo‘lishi uchun) gen o‘rta hisobda 106 – 108 marotaba ikkilanishi lozim. SHunga qaramasdan bu usuliing imkoiiyatlari hozircha tugagani yo‘q. Mikrob xujayralari soni kup bulgan (1 ml suyuqlikda kamida 109 hujayra bulgan) sharoitda va katta xajmda, uzoq vaqt tuxtovsiz ustirish natijasida yangi mutantda kuprok hosil bo‘lishi kuzatilgan. Bunga misol qilib, Saccharomuces uvarum achitqisining serhosilroq va spirtga chidamli mutantini kursatish mumkin. Bu achitqini uzoq vaqt ustirish natijasida (650 soat) hatto 10 % lik spirt eritmasiga chidamli bulgan mutant xosil bulgan. Indutslrovalluy (mutatsiyani birdaniga, sakrab hosil qiluvchi omil) mutagenez - seleksiyani tez va soz o‘tkazishga olib keladigan omillardan biri.

Bunday xusuyatilarga ultrabinafsha, rentgen nurlari, V-nurlanish, ba'zi-bir kimyoviy elementlar etilmenansulfonat, N-metil-N-nitro-N-nitrozoguanidin va boshsa nitrozaminlar ) akridin buyoklar, bromuraqil va boshqalyar kiradi. Bu omillar ta'sir qilganda DNKllig birlamchi tuzilishi buziladi. Bu usul bilai selekqiya qilindi xam bogqichma-bosqich. mikroorgainzm kloplari (hujayra yoki mikroorgallzmlar tuplami) biokimyoiiy (barcha kerakli xususpyatlari buyicha) tekshiruvdan utkaziladi va eng faollari ajratib olnib, mutagenlar bilan qayta ta'sir etiladi. Bu jarayon toki, ko‘zda tutilgan natnjaga erishulgungacha olib borladi. Bu usulning eng katta kamchnligi - mehnat talab qilishi hamda; mutaqiyani nima xisobidan bulaganligini bilmaslikdir. Masalan og‘ir metallarga chidamli mutantlar tug‘rlsida fikr yuritilganda kuyidagi fikrlarga kelish mumkin: 1 - bakternyalar tomoiidan katioilarni yutish tizimining pasayganligi; 2 - xujayra tomonidan yuritilgan metallarni chiqarib tashlash jarayonini tezlashganligi, 3-baktoriyalarni ogir metallar ta'siri ostida susayish (ingibirovanle) sistemasini qayta qurilishi va x,k. Molekulyar gepetika fani yutuqlari selskqiyani yangi, uta ta'sirchan yulni yaratishga olib keldi, u xam bulsa mutantlarni, ko‘zda tutilgan mahsulotga kimyoviy uxshash muddalarga nisbatan mu'tadnlligi. Bu usul kerakli mahsulotni sintezida qatnashadigan fermentlar tazimini boshqarishga asoslangan. Ma'lumki, kerakli mahsulot miqjdorini oshishi, shu mahsulotni sintez qiluvchi fermentlarni 5'shilgandagina usnsh chobiliyatiga ega buladi. SHuniig bnlam bnrga supressorli (urniki bosadigan) mutantlar ham manjud bulib, ularda уetnshmay turgan maxsulot sintezini alternativ yul bilan tuplash imkoni buladi. Ea УE УEs УEd - - - - - - > A- - - - - ->B - - - - - - >C - - - - - - > D centiz alternativ yul bilan

2-rasm. Uta yuqori xosildor produqent olish uchun, biosintetik yulni oraliq reakqiyasini berkitish (blokirovaniуe). (qolgan belgilar 1-rasmdagidek) Bu holda dastlabki holatga (yovvoyi xolatda) qaytgan organizm D moddasiga muxtojlik sezmaydi va bir vaqtiing o‘zida S moddasiki uta yuqori xosildor mutantn xisoblanadi. SHunday qilib, selekqiyaniig bu yuli mikroorganizmlarni prototrofdan auksotrof (ma'lum moddalarga) holatiga utib borishiga asoslangan. Ba'zi vaqtlarda teskarn ya'ni auksotrofdan irotogrofga ugkaishi masalasiin уechishga tugri keladi. Masalan. pormal sharoichda usimlik xujayralari fntogarmonlarsiz (auksiilar, (iggoknninlar) usmaydilar. Oxirgi yillarda usimlik xujayralarini shunday klonlari tonildiki, ular triptofanni indolaqetamiga, keyin esa auksnn tipidagi tabiiy garmoq - ipdolilsirka kislotasnga aylantirib beradn. Ajratilgan klonlarni ba'zilari qitokininga uxshagan, zlatinribozin garmoni sintez qilish mumkinligi xam isbotlangan. O‘simlik to‘qimalarini bu turga mutantlanishi faolligi pasayishi yoki shu fermentni sintezini to‘xtatishiga olib keladi.(1rasm REPRESSIYA Ea - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Sintez faollikning pasayishi - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 rasm. Oxirgi maxsulot bilan boshqariladigan biogintez yuli. Masalan. glyukoza va NH4Q ishtirokida (borligida) bakteriyalar xujanralarida barcha xayotiy zarur, azot saklovchi moddalar sintez buladi. Agar ozuqa muxitiga u yoki bu aminokislota solinsa, sintez tez tuxtaydi. Xuddi shunday ta'sirining tuzilishi oxirgi mahsulotga uxshash bulgan analoglar xam kursata oladi.Masalan, amiiokislotalar analoglari oksil siptszp jarayonida oqsil strukturasiga kiraolmaydi, okibatda bunday sharoitga tushub qolgan xujayrada "ochlik" boshlanadi va xujayra o‘sishdan tuxtaydi. SHunday og‘ir sharoitda bir yoki ikkita (umuman uncha ko‘p bo‘lmagan) xujayralar yashab qolish imkoniyatiga ega bo‘ladi. U

xam bulsa, fermentativ faolligini boshqarish tizimi buzilgan mutantlar 2-rasm muloxaza qiladigan bulsak, kuyidagi mutantlar axamiyat kasb etadi: 1 - funkqioial faolligini saqlab kolgan ammo oxirgi maxsulot yoki uni analogiga nnsbatan uzini sezgirligini yo‘qotgan УEr fermenta bor mutant; va 2 - oxirgi mahsulot yoki uning analogining yukori konqentraqiyasvda ham УEa fermentini sintez qilish kobiliyatiga ega bulgan mutant. Bu xoldagi . mutaqiyalar uta baland iroduqenlar yaratilishiga olib keladi. Intermediatdan keyingi bosqichi berkigilgan mutantlarda oxirgi mahsulot emas, balki oraliq mahsulotni tuplanishga erishiladi (2-rasm). Bunday mutantlar auksotrof mutant bulib ozuka muxitaga faqatgina berkitilgan reakqyani . maxsuloti q, o‘simlikda rak shishlarini hosil qiladilar, chunki ular kontrolsiz o‘sadilar. Bunday klonlar asosida ko‘plab, beboho birikmalar sintez qilish mumkin.

Похожие

Logistik tizim to‘g‘risida asosiy tushunchalar. Logistikaning rivojlanish bosqichlari

Biopreparatlar ishlab chiqarishda mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik texnikasini ta'minlash

Tuproqshunoslik va o‘simlikshunoslik uchun faol bo‘lgan tuganak hosil qiluvchi va ildiz atrofida to‘planuvchi bakteriyalar asosida biopreparatlar ishlab chiqarish biotexnologiyasi

Tuproqqa asosiy ishlov berish mashinalari

O‘simliklarning yuqumli kasalliklarini qo‘zg‘atuvchi organizmlarning asosiy guruhlari