O‘simliklarning yuqumli kasalliklarini qo‘zg‘atuvchi organizmlarning asosiy guruhlari

O‘simliklarning yuqumli kasalliklarini qo‘zg‘atuvchi organizmlarning asosiy guruhlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

141.5 KB

O‘simliklarning yuqumli kasalliklarini qo‘zg‘atuvchi organizmlarning asosiy guruhlari Reja: 1. Kasallik qo‘zg‘atuvchilar haqida qisqacha ma’lumotlar. 2. Zamburug‘lar o‘simliklar kasalliklarini qo‘zg‘atuvchilar sifatida. 3. O‘simliklarda kasallik qo‘zg‘atuvchi bakteriyalarning tavsifi va tuzilishi. 4. O‘simliklarda kasallik qo‘zg‘atuvchi aktinomitsetlarning tavsifi va tuzilishi. 5. O‘simliklarda kasallik ko‘zg‘atuvchi viruslarning tavsifi va tuzilishi. 6. Gulli parazit o‘simliklarning tavsifi. 7. Gulli yarim parazitlar. 8. Gulli to‘liq parazitlar 9. Xulosa.

Kasallik qo‘zg‘atuvchilar haqida qisqacha ma’lumotlar. O‘simliklarda kasallik qo‘zg‘atuvchilarining, ayniqsa tuproqda yashovchi va/yoki saqlanuvchi parazit, saprotrof va yarim parazit mikroorganizmlar (zamburug‘lar, bakteriyalar, viruslar, nematodalar va b.) propagulalarining miqdori muqarrar ravishda ko‘payib borishiga olib keladi. Ularning ko‘pchiligini mikroskopik zamburug‘lar tashkil qiladi. Ular geterotrof organizmlar bo‘lib, yashash shakllariga qarab obligat (haqiqiy) saprotroflar, fakultativ (shartli) parazitlar, fakultativ (shartli) saprotroflar va obligat (haqiqiy) parazitlarga bo‘linadi. Obligat saprotroflar faqat o‘simlik qoldiqlari, o‘simliklarning metabolitlari va tuproqdagi organik moddalar bilan oziqlanadi. Bularning namoyandalari sifatida har xil mog‘or zamburug‘lar hamda bakteriyalarni ko‘rsatish mumkin. O‘simliklarning kasallik qo‘zg‘atuvchilari ko‘pgina oddiy saprotroflar bo‘lib, har xil faktorlar ta’sirida, misol uchun, do‘l urganda, juda past yoki yuqori harorat kuzatilganda, shamol bilan urilgan tuproq va qum zarrachalari hamda zararli hasharotlar va/yoki parazit mikroorganizmlar zararlab hosil qilgan yaralar orqali kirib, o‘simliklarni (ko‘pincha mevalarni) zararlaydi. Bular qatoriga Penicillium, Aspergillus, ba’zi Alternaria turlari, drojja zamburug‘lari, ba’zi bakteriyalar va boshqalar kiradi. Obligat parazitlar faqat tirik o‘simlik to‘qimalari bilan oziqlanadi va tabiatda saprotrof sifatida oziqlana olmaydi. Ularning qatoriga un-shudring, soxta un-shudring, qorakuya va zang kasalliklarining qo‘zg‘atuvchilari va ba’zi boshqalar kiradi. Fakultativ saprotroflar, odatda, o‘simliklarda parazit sifatida yashaydi, ammo o‘simlik qoldiqlarida saprotrof shaklida ham yashay oladi. Masalan, olmada kalmaraz qo‘zg‘atuvchi Venruria inaequalis zamburug‘i butun o‘suv mavsumida olmaning barglari va mevalarini zararlalab, parazit shaklida hayot kechiradi, barglar to‘kilgach esa, hayotini ularda saprotrof sifatida davom ettiradi va keyingi mavsumgacha saqlanadi. Fakultativ parazitlar ham saprotrof, ham parazit shaklida hayot kechiradi. Ular xo‘jayin o‘simliklarni zararlaab, parazit sifatida yashaydi, o‘simlik nobud bo‘lgach, uning organik birikmalari bilan oziqlanib, hayotini saprotrof shaklida davom ettiradi. Fakultativ parazitlar uzoq vaqt davomida saprotrof sifatida oziqlanishi va faqat muayyan sharoitda o‘simlikning tirik to‘qimalariga o‘tishi mumkin. Odatda fakultativ parazit o‘simlikni noqulay sharoit yuzaga kelganda - o‘simlik zaif bo‘lib qolganida, ularning to‘qimalari qariganda zararlaydi. Fakultativ parazitlar qatoriga sabzavot va poliz ekinlarni zararlovchi juda ko‘p turlar, jumladan nihol chirishlari, oq, kulrang, qora, yumshoq chirish, fuzariozlar qo‘zg‘atuvchilari va boshqa turlar kiradi. Parazitizm darajalari 1 - jadvalda ko‘rsatilgan. Ko‘p olimlarning fikriga ko‘ra o‘simliklar dunyosida evolyutsiya saprotrofizmdan parazitizmga qarab yo‘nalgan. Bu tushunchalarga mutanosib ravishda, organizmlar saprotrof hayot tarzidan parazitizmga asta-sekin o‘tishi jarayonida parazitik tarzning ahamiyati

oshib borishini jadvaldagi ma’lumotlardan kuzatish mumkin. Obligat saprotroflar va fakultativ parazitlarning haqiqiy parazitizmga qarab yo‘nalgan evolyutsiyasi hozirgi kunda ham davom etmoqda. Demak, o‘simliklarda yangi kasallik paydo bo‘lishi har doim yana bitta saprotrof o‘simlik hisobiga hayot kechiradigan parazitga aylanishi bilan bog‘liqdir (Popkova i dr., 2005). Kasallik qo‘zg‘atuvchilarning tur ichida tabaqalanishi. Fitopatogen turlarning maxsus shakllari - formalari (f. spp.) har xil ekin turlarini, ularning fiziologik irqlari (shtammlari) esa bir ekin turining har xil navlarini zararlay olishi bilan ta’riflanadi. Mikroorganizmlarda parazitizm darajalari (Popkova i dr., 2005) 1 - jadval Mikroorganizmlarning yashash tarzlari Mikroorganizmlarning yashash tarzlari, hayot muddatlarining foizlari hisobida Saprotrof tarzi Parazit tarzi Obligat saprotroflar 100 0 Fakultativ parazitlar 75 25 Fakultativ saprotroflar 25 75 Obligat parazitlar 0 100 O‘simliklarda kasallik qo‘zg‘atuvchilarning asosiy qismini mikroskopik zamburug‘lar hamda bakteriya, virus, mikoplazma va fitonematodalar tashkil qiladi. Zamburug‘lar bir va ko‘p hujayrali, shakllangan yadroga ega bo‘lgan eukariot organizmlarning o‘ziga xos guruhini tashkil etadi. Xalqaro mikologiya Institutining direktori professor Xouksvortning hisoblariga ko‘ra tabiatda zamburug‘larning 1,5 mln. ga yaqin turi mavjud, ammo hozirgacha fan tomonidan ularning faqat 70 mingchasi (5 foizi) aniqlangan (Alexopoulos et al., 2007). O‘simliklar kasalliklarining aksariyatini mikroskopik zamburug‘lar qo‘zg‘atadi. Zamburug‘larning tirik mavjudotlar orasida tutgan o‘rni haqida fanda hali ham bahslar ketmoqda. Oldin barcha tirik mavjudotlar o‘simlik va hayvonot dunyolariga bo‘linar edi. Zamburug‘larni o‘simliklar dunyosida joylashtirib, suv o‘tlari bilan birga tuban (sporali) o‘simliklar guruhiga kiritishgan. Haqiqatan, hujayralarining polyarligi, ustki (apikal) qismi chegaralanmagan miqdorda o‘sa olishi, yaxshi shakllangan hujayra devorchalari va vakuolalari mavjudligi, vegetativ holatda harakatsiz bo‘lishi zamburug‘larga o‘simliklar bilan o‘xshashlik beradi. Ammo zamburug‘larning o‘simliklardan farqlari va hayvonlar bilan o‘xshashlik belgilari ham bor. Bular - zamburug‘larning geterotrof oziqlanishi, vitaminlarga ehtiyoji, azot almashinuvi jarayonida mochevina hosil bo‘lishi va yig‘ilishi, zahira ozuqa moddasi sifatida glikogen va ba’zi boshqa birikmalar sintez qilinishi, ko‘p turlarning hujayra qobig‘i xitin (va gemitsellyuloza) dan tashkil topganligi va b. Shu bilan birga ba’zi belgilari - vegetativ tanasi mitseliydan iborat bo‘lishi va osmotrof oziqlanishni ta’minlay olishi; o‘ziga xos yadro sikllari, getero-

va dikarioz mavjudligi bilan zamburug‘lar o‘simliklardan ham, hayvonlardan ham farq qiladi. Shularni hisobga olgan holda oldin an’anaviy zamburug‘lar guruhiga kiritilgan organizmlar hozir tirik tabiatning yana uchta mustaqil dunyosiga bo‘lindi – Protozoa, Chromista ва Fungi (Haqiqiy zamburug‘lar). O‘z navbatida, ulardan har biri bir necha bo‘limlarni o‘z ichiga oladi . Protozoa dunyosiga miksomitsetlar 4 ta bo‘lim sifatida kiritilgan; Chromista dunyosiga qo‘ng‘ir, zar tusli, sariq-yashil va diatom suv o‘tlari bilan birga, zamburug‘simon organizmlar, yoki soxta zamburug‘larning 3 ta bo‘limi - gifoxitridiylar, oomitsetlar va labirintullar kiritilgan (2 - jadval). Zamburug‘larning vegetativ tanasi mitseliydan iborat. Mitseliy odatda eni 1- 10 mkm, ba’zan 20 mkm yoki kengroq bo‘lgan, shoxlangan uzun iplar - gifalardan tashkil topgan. Gifalar hujayralarga bo‘linmagan yoki to‘siqchalar (septalar) vositasida bo‘lingan. Ba’zi tuzilishi oddiy bo‘lgan zamburug‘larning vegetativ tanasi yalang‘och (qobiqsiz) sitoplazmadan iborat va u plazmodiy deb ataladi. An’anaviy ravishda, vegetativ tanasi plazmodiy yoki hujayralarga bo‘linmagan gifalardan tashkil topgan turlar tuban zamburug‘lar, hujayralarga bo‘linganlari esa yuksak zamburug‘lar guruhlariga kiritiladi. Hujayra bo‘linishi jarayonida septalar gifa devorchasidan o‘rtasiga qarab o‘sib, hosil bo‘ladi. Hujayra o‘rtasiga yetgan septaning qismlari qo‘shilib ketmaydi va hujayra o‘rtasida.teshik qoladi. Bu teshik orqali ozuqa moddalar va organellalar gifaning bir hujayrasidan boshqalariga o‘tadi. Zamburug‘lar va zamburug‘simon organizmlarning asosiy taksonomik guruhlari (Popkova i dr., 2005) 2 - jadval . Dunyolar Fungi -Haqiqiy zamburug‘lar Chromista Protozoa Bo‘limla r Chytridiomycota Oomycota Myxomycota Zygomycota Hyphochytridiomycot Plasmodiophoromyc Ascomycota Labyrinthulomycota Acrasiomycota Basidiomycota Distyosteliomycota Anamorfa zamburug‘lar* *Anamorfa zamburug‘lari bo‘limida oldin deyteromitsetlar sinfiga ( Deuteromycetes ) kiritilgan (takomillashmagan) zamburug‘lar turlari jamlashtirilgan. Gifalar doim apikal qismi bilan uzunasiga o‘sadi va ularning o‘sishi cheklanmagan. O‘sish tezligi ozuqa moddalar gifa uchiga yetkazib berilishi bilan bog‘liq va odatda soatiga 0,1-6,0 mm ga teng. Mitseliy rivojlanishi muayyan harorat va namlikda spora (konidiya) o‘sishidan boshlanadi. Oldin spora atrof-

muhitdan namlik shimib, shishadi, keyin uning qobig‘i yoriladi, bitta yoki bir nechta murtak chiqaradi va ular o‘sib, mitseliy hosil qiladi. Gifa o‘sishi oldin spora ichidagi zahira moddalar hisobiga amalga oshadi, keyinchalik ozuqa substratdan so‘riladi. Ko‘p bazidiomitset turlar gifalarining septalari ustida kichik, yassi hujayrachalari - "to‘qalari" bor. Odatda bitta to‘qa mavjud, ammo ba’zan ular 10 tagacha bo‘lishi mumkin. Ba’zan (Serpula va boshqa turlarda) to‘qalar murtak hosil qiladi va o‘sadi. Ko‘pchilik zamburug‘lar hujayralari dag‘al qobiq bilan qoplangan. Bu qobiq hujayra devorchasi va har xil hujayradan tashqariga ajratib chiqariladigan moddalardan tashkil topgan. Hujayra devorchasi qobiqning asosiy struktura yaratuvchi qismidir. U protoplastni o‘rab turadi va vegetativ gifalar hamda sporalar hujayralariga o‘ziga xos shakl beradi, hujayrani tashqi faktorlardan himoya qiladi va hujayra bilan substrat orasida modda almashinuvini ta’minlaydi. Hujayra devorchasi polimer tuzilishga va uning tarkibi taksonomik ahamiyatga ega. Zamburug‘lar aksariyatining (xitridio-, asko-, bazidio- va deyteromitsetlar) hujayra devorchalari tarkibida xitin va glyukan, zigomitsetlarnikida - xitin va xitozan, oomitsetlarnikida esa sellyuloza va glyukan mavjud. Ba’zi to‘q tusli zamburug‘lar hujayra devorchasining tashqi qatlamlarida melanin pigmentlari mavjud. Ular nurlanish ekstremal sharoitiga va nam yetishmasligiga o‘ta chidamlili . Membrana tuzilmalari. Hujayra devorchasining ichki qismiga, hujayra ichki qismi (protoplast) ni o‘rab turuvchi, sitoplazmatik membrana (plazmalemma) tutashadi. Plazmalemma uch qatli, qalinligi 8 nm. U moddalar hujayraga kiritilishi va hujayradan chiqarilishini tartibga soluvchi osmotik to‘siq bo‘lib xizmat qiladi. Hujayra ichidagi suyuq muhiti (sitoplazma) da fermentlar, aminokislotalar, karbonsuvlar, nuklein kislotalar va zahira moddalar (glikogen, moy va volyutin), kuchli rivojlangan ichki membranalar majmuasi (jumladan endoplazmatik retikulyum), ribosomalar, Goldji apparati, lizosomalar, mitoxondriylar va 1-30 ta yadro mavjud. Reproduktiv organlardagi yadrolar vegetativ hujayradagilardan kattaroq. Odatda yadroning diametri 2-3 mkm. Vegetativ gifalarda yadro asosan mitoz, jinsiy ko‘payishda meyoz usuli bilan bo‘linadi. Zararlangan o‘simlik va boshqa substratlar ustida joylashgan mitseliy ҳаво (ekzogen) mitseliysi, substrat ichiga qarab o‘sgan mitseliy esa substrat (endogen) mitseliysi deb ataladi. Zararlangan o‘simlik organlari ustida havo mitseliysi gifalar va ko‘payish organlaridan tashkil topgan har xil g‘ubor, momiq qatlam, yupqa parda va hokazolarni paydo qiladi. Noqulay atrof-muhit sharoitlarida zamburug‘ tinim davrida saqlanishi va/yoki u substratni tez egallab olishi uchun xizmat qiluvchi mitseliyning o‘zgargan shakllari - sklerotsiylar, mitselial stromalar, mitselial "arqoncha" (tyaj, shnur) lar, rizomorf va mitselial pardalar hosil bo‘ladi. Sklerotsiylar ozuqa moddalariga boy va tarkibida suv kam bo‘lgan gifalar bir-biriga zich yopishib hosil qilgan soxta to‘qima (plektenxima) dan iborat bo‘lib,

zamburug‘ noqulay sharoitda hayotchanligini saqlash funksiyasini bajaradi. Ularning gifalari differensiyalashgan: tashqi qatlami (qobig‘i) qalin po‘stli, ichki qismi yupqa qobiqli, och tusli hujayralardan tashkil topgan. Tinim davridan o‘tgan sklerotsiydan mitseliy yoki spora hosil qiluvchi organlar o‘sib chiqadi. Agar sklerotsiy faqat gifalardan iborat bo‘lib, zararlangan o‘simlik to‘qimasidan oson ajraladigan bo‘lsa, u differensiyalashgan sklerotsiy, agar paydo bo‘lishida gifalardan tashqari zararlangan o‘simlik to‘qimalari ham qatnashsa, sklerotsial stromalar, yoki mumiyalar deb ataladi. Ko‘p sabzavot, poliz ekinlari va kartoshka kasalliklari qo‘zg‘atuvchilari (Sclerotinia spp., Botrytis spp., Verticillium spp., va b.) differensiyalashgan sklerotsiylar hosil qiladi. O‘lchami kichik sklerotsiylar mikrosklerotsiylar deb ataladi. Mitselial stromalar substrat ichiga singib o‘sib kirgan yirik va seret gifalar qatlami bo‘lib, uning ichida yoki ustida zamburug‘ning meva tanachalari yoki spora hosil qiluvchi organlari paydo bo‘ladi. Stromalar yumshoq yoki yog‘ochsimon qattiq, har xil tusli va shaklli bo‘ladi. Arqonchalar hosil bo‘lishi yuksak zamburug‘larga xos xususiyat. Oddiy arqoncha bir qancha bir-biriga tashqi shilimshiq qobig‘i yoki kalta anastomozlar yordamida yopishgan bir xil gifalardan tashkil topadi. Oddiy arqonchalarni faqat mikroskopda ko‘rish mumkin. Funksional differensiatsiyalashgan arqonchalar ma’lum bir funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi. Misol uchun uy zamburug‘ining arqonchalari uch xil: 1) oddiy vegetativ; 2) arqonchalarga mexanik mustahkamlik beruvchi qobig‘i qalin va ichki qismi tor gifalardan tashkil topganlari; 3) ichki qismi keng va hujayri devorchalari har xil darajada qalinlashgan tomir gifalardan tuzilganlari. Tomir gifalari ozuqa moddalar harakatini ta’minlaydi, demak ular o‘tkazuvchi to‘qima funksiyasini bajaradi. Rizomorflar funksional differensiatsiyalashgan arqonchalarning yaxshi rivojlangan yana bir turi bo‘lib, eni bir necha mm, uzunligi esa bir necha metrga yetishi mumkin. Mitselial pardalar substrat ustida yoki ichida gifalar zich joylashishi natijasida hosil bo‘ladi. Ular teriday mustahkam bo‘lishi va qalinligi 10-15 mm ga yetishi mumkin. Pardadan mitseliy va arqonchalar o‘sishi yoki ustida zamburug‘ning meva tanachalari rivojlanishi mumkin. Zamburug‘lar ko‘payish usullari. Zamburug‘lar vegetativ, reproduktiv jinssiz va reproduktiv jinsiy yo‘l bilan ko‘payadi. Zamburug‘lar ko‘payishi jarayonida hosil bo‘ladigan barcha xil organlar, jumladan mitseliy bo‘laklari, oidiy, sklerotsiy, xlamidospora, zoospora, sporangispora, konidiya, zigota, askospora, bazidiospora va hokazolarning umumiy nomi propagula deb ataladi. Vegetativ ko‘payish gifa bo‘laklari va gifalarmiig o‘zgargan shakllari – oidiylar (artrosporalar), blastosporalar, xlamidosporalar, gemmlar va boshqalar vositasida amalga oshadi. Oidiylar va blastosporalar gifa hujayralari kurtaklanishi, xlamidospora va gemmlar esa gifalar alohida hujayralarga ajralib ketishi vositasida hosil bo‘ladi. Jinssiz reproduktiv ko‘payish sporalari zamburug‘lar gifalarining maxsus "novdalarida" endogen yoki ekzogen usulda hosil bo‘ladi. Endogen usulda sporalar

maxsus tanachalar - sporangiy va zoosporangiylar ichida, ekzogen usulda esa konidiofora (konidiya bandi) ustida rivojlanadi. Ularni mutanosib ravishda sporangiosporalar, zoosporalar va konidiyalar deb ataladi. Zoosporalar yalang‘och protoplazmalar bo‘lib, bitta yoki ikkita, qamchi shaklli yoki tukli xivchinchasi vositasida suvda faol harakatlanadi. Sporangiosporalar qattiq qobiqqa ega va ular havo oqimlari bilan tarqaladi. Konidiyalar konidiofora ustida bittadan yoki zanjirchalarda, boshchalarda va boshqa xillarda paydo bo‘lishi mumkin. Konidiyalar har xil o‘lchamga, tusga (rangsiz va turli tusli), shaklga (dumaloq, ip, urchuq, to‘qmoq, teskari to‘qmoq, shoxlangan va h.), konidioforaga birikish usullariga ega, ular bir va ko‘p hujayrali bo‘lishi mumkin. Konidioforalar oddiy, shoxlangan, rangsiz yoki har xil tusli va hokazo bo‘lishi mumkin. Zamburug‘larning turkumlari va turlarini aniqlashda konidiofora va konidiyalarning belgilari muhim diagnostik ahamiyatga ega. Konidioforalar yakka-yakka yoki guruhlarda joylashishi mumkin. Ko‘p patogen zamburug‘larning mitseliylari zararlangan o‘simlik organlarining to‘qimalari ichida rivojlanadi. Ularning konidioforalari tashqariga og‘izcha (ustitsa) lardan yoki epidermisni yorib chiqadi. Bunda konidioforalar maxsus konidial tuzilmalar - koremiya, yostiqcha, sporodoxiy va piknidalarni hosil qiladi. Koremiya. Ustki qismida konidiyalar hosil bo‘ladigan, bir–biriga zich yopishib joylashgan konidioforalar koremiya deb ataladi. Koremiya ustidagi konidiyalar to‘plamlari quruq kukun yoki shilimshiq holida bo‘lishi mumkin. Bu konidial tuzilma anamorfa zamburug‘larning Gifomitsetlar (Hyphomycetales) tartibi turlariga xos. Yostiqchalar yassi joylashgan gifalar va zich konidioforalardan tashkil topadi va ular zararlangan substrat ustida yoki ichida joylashadi. Keyingi holda yostiqchalar yetilgandan so‘ng epidermisni yorib, tashqariga ochiladi. Bu konidial tuzilma anamorfa zamburug‘larning Melankoniylar (Melanconiales) tartibiga mansub turlarda uchraydi. Ular qo‘zg‘atadigan o‘simlik kasalliklari antraknozlar deb ataladi. Sporodoxiylar substrat ustida joylashgan konidioforalar va konidiyalarning yostiqchalaridir. Bu konidial tuzilma anamorfa zamburug‘larga xos. Piknidalar dumaloq, tuxum, nok va boshqa shakllardagi meva tanachalari bo‘lib, odatda to‘q tusli qobiqqa va ustki qismida og‘izcha (ustitsa) ga ega. Piknida ichida konidioforalar va konidiyalar (piknosporalar) mavjud. Konidiyalar og‘izchadan shilimshiq massalarda chiqadi va havoda qurib, tomchilar yoki buralgan iplar shaklida qotib qoladi. Ular yomg‘ir yoki shudringda eriydi, konidiyalar suvda tomchilariga o‘tadi va yomg‘ir hamda shamol vositasida tarqaladi. Ko‘pincha piknidalar substrat ichida joylashib, tashqariga faqat og‘izchasi chiqadi. Ba’zi zamburug‘larning piknidalari substrat ustida joylashadi. Bu konidial tuzilma Piknidali zamburug‘lar (Sphaeropsidales) tartibiga mansub turlarga xos. Ko‘p fitopatogen zamburug‘lar o‘suv davrida bir necha jinssiz konidial ko‘payish avlodlari beradi. Ular tabiiy inokulyum keng tarqalishi va o‘simliklar ko‘p martalab qayta zararlanish funksiyalarini bajaradi. Kam hollardagina konidial

ko‘payish qo‘zg‘atuvchi noqulay atrof-muhit sharoitlarida hayotchanligini saqlashi uchun xizmat qiladi. Jinsiy ko‘payish deyteromitsetlardan tashqari barcha zamburug‘larda aniqlangan. Bu jarayonda maxsus jinsiy hujayralar ishtirok etadi. Jinsiy jarayon uch bosqichdan iborat: plazmogamiya, kariogamiya va meyoz. Birinchi bosqichda ikkita (otalik va onalik) hujayraning protoplazmalari qo‘shiladi (bu jarayon plazmogamiya yoki kopulyatsiya deb ataladi). Ikkinchi bosqichda ikkita yadro qo‘shiladi va xromosomalarning ikki to‘plamiga ega bo‘lgan diploid (2п) yadro paydo bo‘ladi. Uchinchi bosqichda yadro reduksion bo‘linadi va xromosomalarning gaploid (n) to‘plamlari qaytadan hosil bo‘ladi. Zamburug‘lar rivojlanish siklida jinsiy jarayonning alohida bosqichlari egallaydigan muddatlar o‘ta muhim. Plazmogamiya jarayonida har ikki hujayraning yadrolari bitta umumiy protoplazma ichiga tushadi va ba’zan ular darhol qo‘shiladi (kariogamiya bo‘ladi), ammo ko‘pincha ular muayyan vaqt davomida mustaqilligini saqlaydi. Kopulyatsiya natijasida hosil bo‘lgan ikki yadroli hujayra dikarion deb ataladi. Dikarion o‘sib yangi mitseliy hosil qilsa, uning hujayralari ham ikki yadroli bo‘ladi, bunday mitseliy dikariotik mitseliy deb ataladi. Keyin jinsiy jarayonning ikkinchi bosqichi bo‘lib o‘tadi va diploid yadro paydo bo‘ladi. Diploid hujayra o‘sib mitseliy hosil qilsa, diploid mitseliy hosil bo‘ladi. Har xil zamburug‘larda har xil bo‘lgan rivojlanishining muayyan bosqichida meyoz bo‘lib o‘tadi va xromosomalarning gaploid to‘plami tiklanadi, Shunday qilib, jinsiy ko‘paya oladigan har bir zamburug‘ turining rivojlanish siklida gaploid (n) va diploid (2n) holatlar (yoki yadro fazalari) almashib turadi: kopulyatsiyadan meyozgacha - diploid faza va meyozdan yangi kopulyatsiyagacha - gaploid faza o‘rin oladi. Zamburug‘larning jinsiy organlari gametangiylar, jinsiy hujayralari - gametalar deb ataladi. Tuban zamburug‘larning jinsiy jarayoni gametogamiya, oogamiya va zigogamiya usuli bilan amalga oshadi, yuksak zamburug‘larniki esa askomitsetlarda xaltachalar va askosporalar, bazidiomitsetlarda bazidiyalar va bazidiosporalar hosil bo‘lishi bilan yakunlanadi. Barcha zamburug‘larda jinsiy jarayonning oxirgi natijasi, ko‘payish uchun mo‘ljallangan maxsus sporalar hosil bo‘lishidir. Bular tuban zamburug‘larning sistalari ( 2п), oosporalari (2п), yuqori zamburug‘larning askospora (п) va bazidiosporalaridir (п) . Sistalardan va oosporalardan murtak zoosporangiylar (п), zigosporalardan odatda murtak sporangiylar (п) o‘sib chiqadi. Askomitsetlarning xaltachalari va askosporalari maxsus yopiq (kleystotetsiy, kleystokarpiy), yarim ochiq (paritetsiy) meva tanachalarining ichida va ochiq meva tanachalari - apotetsiylarning ustida hosil bo‘ladi. Askomitsetlarning xaltachalari substrat (fitopatogen turlarda o‘simlik to‘qimasi) ichida mitselial stromalar ichidagi maxsus kameralarda - lokullarda hosil bo‘lishi mumkin; ular askostromalar yoki psevdotetsiylar deb ataladi. Jinsiy yo‘l bilan hosil bo‘lgan sporalar asosan zamburug‘ turlari noqulay sharoitda hayotchanligini saqlash hamda populyatsiyada genetik xilma-xillikni ta’minlash uchun xizmat qiladi. Jinssiz ko‘payish propagulalari esa substratni tez

egallashni ta’minlaydi. Zamburug‘ rivojlanishi jarayonida har mavsumda bir necha jinssiz ko‘payish avlodlarini beradi. ko‘payishi esa mavsumda bir marta, odatda o‘suv davri oxirida noqulay ob-havo sharoitlari kuzatilganda, qish kelishi arafasida o‘rin oladi. Jinsiy usulda hosil bo‘lgan sporalar qishlaydi va keyingi yili bahorda yoki yoz boshida o‘sadi va o‘simliklarni birlamchi zararlaydi (Popkova i dr., 2005). Bakteriyalar prokariot organizmlar va ularning shakllangan yadrosi mavjud emas; ularning (yadro moddasi) hech qachon sitoplazmadan membrana vositasida ajralmaydi. Bakteriyalar o‘simliklarda 200 tadan ko‘proq kasalliklarni qo‘zg‘atadi, jumladan sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkaning keng tarqalgan bakteriozlarining soni 20 tadan ko‘proq. Kasallik belgilariga asoslanib bakteriozlarni 2 ta - diffuz va lokal tiplarga bo‘lishadi. Diffuz bakteriozda bakteriyalar o‘tkazuvchi naychalar va ularning atrofidagi to‘qimalar bo‘ylab tarqaladi va o‘simlik so‘lishiga olib keladi (misol – poliz ekinlari bakterioz so‘lishi). Lokal bakteriozda o‘simliklarning barglari, novdalari, qobiqlari va mevalarida nekrozlar, chirishlar, xlorozlar, shishlar, gallar va ekssudatlar hosil bo‘ladi (misol - bodring serqirra dog‘lanishi va b.). hujayralarining uzunligi 0,5-4,1x0,3-0,8 mkm. Fitopatogen bakteriyalarning ko‘pchiligi grammanfiy, to‘g‘ri yoki sal egilgan tayoqcha shaklli. Faqat batsillalar grammusbat va korinebakteriyalar grammusbat yoki gramo‘zgaruvchan. Grammanfiy va grammusbat spora hosil qiluvchi bakteriyalar xivchinchalarga ega va harakatchan. Korinebakteriyalar harakatsiz. Fitopatogen bakteriyalarning aksariyati aeroblar - moddalarni havo kislorodi hisobiga oksidlaydi va organik birikmalar oksidlanishida hosil bo‘lgan energiyani o‘zlashtiradi. Oziqlanish tipi bo‘yicha ular xemoorganotroflardir. Ularning ba’zilari kislorod yetishmovchiligida rivojlana oladigan mikroaerofillardir. Barcha fitopatogen bakteriyalar oddiy, o‘simlik moddalaridan tayyorlangan ozuqa muhitlarida o‘sadi. Qattiq ozuqa muhitlarida hosil bo‘lgan bakteriya koloniyalari quruq yoki shilimshiq, tusi odatda rangsiz, oqish-kulrang yoki (korinebakteriyalarda) sarg‘ish va apelsin tusli. Toza kulturani olib boshqa muhitlarga ekkanda, morfologiyasi har xil bo‘lgan koloniyalar (dissotsiant-lar ) o‘sib chiqishi mumkin. Dissotsiantlarning asosiy shakllari M-dissotsiantlar (koloniyalar shilimshiq moddadan iborat, ozuqa muhit sathidan ko‘tarilgan); S- dissotsiantlar (koloniyalarning usti silliq va yassi); R-dissotsiantlar (koloniyalar quruq, usti burushiq yoki qat-qat). Dissotsiantlar o‘simliklarni zararlash qobiliyati bo‘yicha kuchli farqlanishi mumkin. Oqsilli muhitlarda bakteriyalar hayotchanligini yo‘qotgan va morfologik o‘zgargan shakllar hosil qiladi. Ba’zi fitopatogen bakteriyalarning usti shilimshiq qatlam - kapsula bilan qoplangan. Nam ob-havoda bunday bakteriyalar bilan zararlangan o‘simlik organlari ustida shilimshiq modda yoki ekssudatlar shaklidagi bakteriya hujayralari to‘planadi. Kapsula bakteriyalarning noqulay atrof-muhit sharoitlariga bardoshini oshiradi. Ba’zi bakteriyalar (Pseudomonas va Xanthomonas turlari) ning shilimshiq moddasida, ularning patogenligini ta’minlovchi toksinlari mavjud.

Fitopatogen bakteriyalar o‘sishi uchun minimal harorat 5-10° С , optimum - 25-30° С va maksimum 33-40° С (termofil turlarda undan ham yuqoriroq). Neytral yoki sal ishqorli reaksiya optimal muhit nordonligi hisoblanadi (Popkova i dr., 2005). Aktinomitsetlar grammanfiy bakteriyalarga mansub va ular mitselial prokariotlardir. Morfologik, fiziologik, biologik va ekologik belgilari asosida aktinomitsetlar mustaqil guruhni tashkil qiladi. Ularning vegetativ tanasi mitseliydan iborat, ammo gifalarining diametri zamburug‘larnikidan 5-7 marta tor. Aktinomitsetlar mitseliy bo‘laklari va sporalari vositasida ko‘payadi. Ozuqa muhitlarida aktinomitsetlar oldin terisimon koloniyalar (substrat mitseliysi), so‘ngra uning ustida havo mitseliysi hosil qiladi. Oziqlanishda aktinomitsetlar o‘simlik va hayvonlar qoldiqlarini o‘zlashtiradi. Aktinomitsetlarning ko‘pchiligi saprotroflardir. Patogen turlar Streptomycetes turkumiga mansub; ularning misoli - kartoshkaning oddiy kalmaraz kasalligini qo‘zg‘atuvchi Streptomycetes scabies va Streptomycetes turkumiga mansub yana ikkita turlardir (Popkova i dr, 2005). Mikoplazmalar (fitoplazmalar). Bu guruhga mansub bo‘lgan, o‘simliklarni zararlovchi organizmlar mikoplazmasimon organizmlar yoki fitoplazmalar, ular qo‘zg‘atadigan kasalliklar esa fitoplazmozlar nomini olgan. Hozirgacha 100 tadan ortiq fitoplazmalar topilgan. Ular o‘simliklarda "jodugar supurgisi", o‘simliklarning ba’zi qismlari ipsimon shakl olishi va sariq kasalliklarining belgilariga o‘xshash belgilarni hosil qiladi. Fitoplazmalar o‘simliklarda, viruslar kabi, xloroz, nekroz, mayda barglik, antotsianoz, o‘sish sekinlashishi, organlar xunuk shakl olishi va so‘lish belgilarini ham qo‘zg‘atadi. Oldin bunday kasalliklarni viruslar qo‘zg‘atadi, deb hisoblashgan. Fitoplazmozlar misoli sifatida astraning sariq kasalligi, tomatdosh o‘simliklarning stolbur kasalligi va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Fitoplazmalar o‘simlikdan o‘simlikka saraton (sikada) lar, barg burgachalari (ksillidlar) va zarpechaklar orqali o‘tadi. Ba’zi fitoplazmalar tashuvchi (vektor) organizmida ko‘payadi. Bunday hasharot infeksiya tarqatish qobiliyatiga darhol emas, balki muayyan (latent) vaqt o‘tgandan so‘ng ega bo‘ladi. Fitoplazmalar faqat o‘simliklarning tirik to‘qimalarida - tuganak, ildizmeva, piyoz va ko‘p yillik begona o‘tlarning ildiz va ildizpoyalarida saqlanishi mumkin. Fitoplazmozlar ekinlarga juda katta zarar keltiradi; zararlangan o‘simliklar umuman hosil bermaydi yoki hosil keskin kamayadi. Buning sababi - zararlangan o‘simlik o‘sishi va rivojlanishi buzilishi, o‘simlik pakana bo‘lib qolishidir. O‘simliklarning generativ organlari zararlanishi (gullar yashil tus olishi, ularning ba’zi qismlari barg shaklini olishi va b.) - fitoplazmozga xos belgilardir. Fitoplazmalarni faqat elektron mikroskopda ko‘rish va o‘rganish mumkin. Ular faqat o‘simliklarning hujayralari ichida topilgan. Fitoplazmalar asosan floemada, birinchi navbatda - elaksimon naychalarda joylashadi va o‘simlikda sistemali shaklda tarqaladi. Ko‘p fitoplazmalar keng ixtisoslashgan va ko‘p o‘simlik turlarini zararlaydi. Masalan, astraning sariq kasalligi astra, sabzi, selder, qulupnay va ko‘p boshqa

o‘simliklarni, tomatdoshlarning stolbur kasalligi butgulli ekinlarni va boshqa oilalarga mansub begona o‘tlarni, masalan, qo‘ypechak, lattatikon, ixroj (sutlama, chachvaqut, qo‘lqaltiroq) va boshqalarni zararlaydi. Boshqa fitoplazmalartor ixtisoslashgan va faqat xo‘jayin o‘simlik turini zararlaydi. Fitoplazmalar bakteriyalar bilan viruslar orasidagi o‘rinni egallaydi. Hujayralari odatda dumaloq, ba’zan oval, uzunchoq yoki gantel shaklli. Ayni bir tur fitoplazma hujayralariningo‘lchami va shakli har xil bo‘lishi mumkin. Hujayralar diametri 0,1-1,0 mkm. Bakteriyalardan farqli o‘laroq, fitoplazma hujayralarining hujayra devorchasi yo‘q; uch qatli elementar membranasi mavjud. Viruslardan farqli o‘laroq, fitoplazmalar hujayralardan tuzilgan; hujayralarida ikki xil nuklein kislotalari (DNK va RNK) mavjud; sun’iy ozuqa muhitlarida o‘sa oladi; zich muhitlarda o‘ziga xos "ko‘z shaklida" qovurilgan tuxum ("glazunya") ga o‘xshash koloniyalar paydo qiladi. Bakteriyalardan farqli o‘laroq, fitoplazmalar penitsillinga chidamli, ammo viruslarga nisbatan tetratsiklinga sezgirroq. Fitoplazmalar kurtaklanish, zanjircha va ipsimon shakldagilari alohida hujayralarga bo‘linishi, onalik hujayrada elementar tanachalar hosil bo‘lishi va oddiy binar bo‘linish vositasida ko‘payadi. Sitoplazma bo‘linishi genom replikatsiyasi bilan sinxron tarzda amalga oshadi (Popkova i dr., 2005). Viruslar va viroidlar inson, hayvon va o‘simliklarda kasallik qo‘zg‘atuvchi juda mayda (submikroskopik - yorug‘lik mikroskoplarida ko‘rinmaydigan) organizmlardir. Ular hujayra tuzilishiga ega emas, sun’iy ozuqa muhitlarida o‘smaydi va faqat xo‘jayin organizmning tirik hujayralari ichida hayot kechiradi. Fitopatogen viruslarning ko‘pchiligini quyidagi 4 ta: tayoqcha va ipsimon (2000x10 nm gacha), sfera (diametri 17-75 nm) va batsilla (250x70 nm) shaklli morfologik guruhlarga bo‘lish mumkin. Misol uchun, tamaki mozaikasi virusi tayoqcha shaklli, uzunligi 300 nm gacha va eni 16 nm atrofida. Bu belgilar har bir virus turi uchun xarakterli. Viruslar o‘simliklarda keng tarqalgan va o‘ta zararli kasalliklar (virozlar) qo‘zg‘atadi. Hozir viruslar bilan zararlanmaydigan bironta ham madaniy o‘simlik turi yo‘q. Hisob-kitoblarga ko‘ra barcha ekinlarning kasalliklar va zararkunandalar tufayli yo‘qotiladigan hosilining taxminan 20 foizi viruslar tufayli kuzatilar ekan. Ko‘pincha viruslar o‘simlikni halok qilmaydi, ularning zarari hosil miqdori va sifati pasayishi, ekin zaif, boshqa kasalliklarga va past haroratga chidamsiz bo‘lib qolishi, kasal o‘simliklardan olingan urug‘ sifatsiz va unuvchanligi past bo‘lishi bilan ifodalanadi. Viruslarning o‘ziga xos xususiyati - ular uzoq vaqt latent holida bo‘lishidir; bunda o‘simlik sistemali zararlangan bo‘lishiga qaramasdan, virozning tashqi belgilari namoyon bo‘lmaydi, ammo u boshqa o‘simliklar uchun kasallikning latent manbai bo‘lib xizmat qiladi. Yetuk viruslarning nukleoproteid zarrachalari virion deb ataladi. Ularning ko‘pchiligi RNK ga va faqat ba’zilari DNK ga ega (boshqa guruhlarga mansub bo‘lgan kasallik qo‘zg‘atuvchilari hujayralarida har ikki xil nuklein kislotalari mavjud). Viruslarning nuklein kislotalari o‘sish va bo‘linib ko‘payishga qodir emas. Ular faqat o‘simlik hujayralarini nuklein kislotalari bilan zararlaganda,

o‘simlikning ribosomalaridan foydalanib ko‘payadi; bu absolyut parazitizm hisoblanadi. Fitopatogen viruslarning ko‘pchiligida infeksion agent funksiyasini RNK (juda kam hollarda DNK) bajaradi, ular oqsildan tashkil topgan qobiqqa ega. Hujayraga kirgan virusning oqsil va nuklein kislotasi ajralib ketadi. Nuklein kislotasi hujayraning irsiy apparatiga qo‘shilib, u virusning yangi nuklein kislotalari va oqsil qobiqlari sintez qilinishini ta’minlaydi; ulardan esa hujayra ichida yangi virionlar yig‘iladi. Yangi virionlar o‘tkazuvchi sistema (floema va ksilema) orqali o‘simlikning barcha qismlariga tarqaladi. Virionlar (ularning nuklein kislotalari) ko‘payishi replikatsiya deb ataladi. Replikatsiya paytida irsiy o‘zgargan shakllar - virus shtammlari hosil bo‘ladi. Bu jarayon tufayli oldin viruslar bilan zararlanmaydigan ekin navlari chidamliligini yo‘qotadi. Fitopatogen viruslarning ko‘p shtammlari aniqlangan, masalan VTM ning har xil o‘simlik tur va navlarini zararlash qobiliyati, kasallik belgilari, fizik va kimyoviy xususiyatlari bo‘yicha farqlanuvchi 200 tadan ko‘proq shtammi mavjud. Viruslarning atrof-muhit faktorlari ta’siriga chidamliligi har xil va bu belgidan foydalanib ularning turlarini aniqlash mumkin. Viruslar in vitro ikki guruhga: turg‘unlar va bardoshsizlarga bo‘linadi. Turg‘un viruslar yuqori harorat, muhit nordonligi va boshqa faktorlar ta’sirida halok bo‘lmaydi. Misol uchun VTM 80-90°S da isitishga 10 min davomida chidaydi, o‘simlikdan siqib olingan suvida (shirasida) 50 yildan uzoq saqlanadi, hatto quruq tamaki mahsulotida va sigaretalar ustida o‘simliklarni zararlash xususiyatini yo‘qotmaydi. Ammo viruslarning ko‘pchiligi bunday sharoitlarga chidamsiz va ular bardoshsiz viruslar hisoblanadi. Viruslarning xususiyatlaridan biri - muayyan sharoitda kristall hosil qilishidir. Kristall holatidagi viruslar parazitlik xususiyatini yo‘qotmaydi va to‘qimaga kiritganda, o‘simlikda kasallik qo‘zg‘atadi. Viruslar tarqalishi. Viruslar kontakt-mexanik usul bilan (o‘simlik qismlari bir-biriga tekkanda, ekinga ishlov berish jihozlari va uskunalar, ishchilarning qo‘llari va kiyimlari va h.; misollar - VTM, kartoshka X-virusi, mozaika qo‘zg‘atuvchi viruslar va b.), vektorlar (kasallik tashuvchilar) - shiralar, qandalalar, saraton (sikada) lar, tripslar, kanalar, nematodalar va zamburug‘lar vositasida (misollar–lavlagi valoviya mozaikalari, bodringning 1-mozaikasi, kartoshkaning Y-, A- va M- viruslari, pomidor olachipor so‘lishi, qovoq mozaikasi va b.), urug‘, gul changi bilan va boshqa usullar yordamida tarqaladi. Muhit faktorlarining ba’zi viruslarga ta’siri (Protsenko, 1964*) 3 - jadval Virus Inaktivatsiy a harorati, °S O‘simlik shirasida saqlanish vaqti Quritilganda saqlanish vaqti

Ma’lumotlar Popkova i dr., 2005 dan olingan. Ba’zi virus guruhlarining xarakteristikalari (Popkova i dr., 2005) 4 -jadval. Virus guruhlari Kriptogramma Boshqa ma’lumotlar Auroviruslar ( R /1 ; 2/5; Е/Е; S / Fu ) Kartoshka mop-top virusi (vektori Spongospora subterranea zamburug‘i) va bug‘doyning amerika mozaikasi viruslari (vektori Polymyxa graminis zamburug‘i) Bromaviruslar ( R /1; 1 , 1/23+10/22+ 0 , 7/21; S / S ; S /*) Uch komponentli genomli qiltiqsiz yaltirbosh mozaikasi guruhiga mansub viruslar; vektorlari aniqlanmagan Karlaviruslar ( R /1;*/6; Е/Е; S / Ap ) Kartoshkaning S- va M-viruslari va chinnigulning latent virusi guruhi Kaulimoviruslar ( D /2;4,5/16; S / S ; S / Ap ) Ikki ipli DNK li rangli karam mozaikasi virusi guruhi Klosteroviruslar ( R /1;4,3/5; Е/Е; S /Ар) Lavlagi sariq kasalligi va sitruslar tristetsasi viruslari guruhi; bu viruslarning zarrachalari eng uzun (2000 nm gacha) va Komiviruslar ( R /1; 2,3/34+1 , 5/28; S / S ; 3/ Cl ) Ikki komponentli genomli sigirno‘xat mozaikasi virusi guruhi. Rediska mozaikasi virusi ham ushbu guruhga kiradi Kukumoviruslar ( R /1; 1,3/19 + 1 , 1/19 +0 , 8/19; S / S ; S /Ар) Bodring mozaikasi virusi guruhi. Juda keng tarqalgan, 40 dan ko‘p o‘simlik oilalari turlarini zararlaydi. Fragmentar genomga ega. Pomidor aspermiyasi Lyuteoviruslar ( R /1; 2/*; S / S ; S /Ар) Kartoshka barglari buralishi va arpa sariq pakanaligi viruslari guruhi. Floemadagi viruslar vektori – shiralar Nepoviruslar ( R /1; 2,4/43 + 1 , 4- 2 , 3/30-40; S / S ; S / Ne ) Nematoda va urug‘ orqali tarqaladigan viruslar. Guruhga pomidor qora halqa dog‘lanishi virusi va b. Kiradi Poteksviruslar R /1; 2,2/6; Е/Е; S /О) Kartoshka X-virusi guruhi. Guruhga kartoshkada mozaika va aukuba, qashqarbedada sariq Potiviruslar ( R /1;3 , 5/5;Е/Е; S / Ар) Kartoshka Y-virusi guruhi. Guruhga loviya mozaikasi, olxo‘ri chechagi va b. viruslar ham kiradi Rabdoviruslar ( R /1; 4/2; U/E ; S,I,V /Ар, Au , Di ,О) Virionlari (tashqi membranalari) o‘q shaklli viruslar guruhi. Guruhga kartoshka sariq pakanaligi, boshoqli o‘simliklar pakanaligi, umurtqali hayvonlarning vezikulyar stomatit va quturish hamda Timoviruslar ( R /1; 2/37; S / S ; S /Ар) Turneps sariq mozaikasi virusi guruhi. Kemiruvchi hasharotlar (qo‘ng‘izlar)

Tobamoviruslar ( R /1 ; 2/5; Е/Е; S /О) Tamaki mozaikasi virusi guruhi. Guruhga bodring yashil mozaikasi, Plantago turlari mozaikasi va b. kiradi Tobasviruslar ( R /1; 1 , 5/18; S / S ; S/ * ) Pomidor butasimon pakanalik virusi guruhi Tobraviruslar ( R /1; 2,3/5 + 0 , 6- 1 , 3/5; Е/Е; S / Ne ) Tamaki shaqildoqligi viruslari (Tobacco rattle virus) guruhi. Kartoshka tuganaklarining etida nekrotik dog‘lar Fitopatogen viruslar nomenklaturasi. Viruslar oralarida filogenetik aloqalar deyarli bo‘lmagan bir necha sun’iy guruhlarga bo‘lingan. Guruhlarning molekulyar va biologik belgilari quyidagi to‘rtta kasr (to‘rt juft raqam va harflar yordamida kodlangan ma’lumotlar), ya’ni kriptogramma vositasida ifodalanadi: 1-juft belgilar: nuklein kislota tipi (R-RNK, D-DNK)/ nuklein kislotasi zanjirlari soni (1 - bir zanjirli, 2 – ikki zanjirli). 2- juft belgilar: nuklein kislotasining molekulyar og‘irligi (kD) / virus zarrachasidagi nuklein kislotasining foiz (%) hisobidagi miqdori. 3- juft belgilar: virus zarrachalarining shakli (S - sfera, E- uzunchoq) / nukleokapsidlar shakli (S - sfera, YE - uzunchoq, U -murakkab struktura). juft belgilar: xo‘jayin organizm (A - aktinomitsetlarlar, V- bakteriyalar, S - urug‘li o‘simliklar, I - umurtqasiz hayvonlar, V-umurtqali hayvonlar, Fu- zamburug‘lar)/ kasallik tashuvchi (vektor) (Ac - kanalar, Al - oqqanotlar, Ai - chigirtkalar, Ar - shiralar, Au -saratonlar, Ss - koksidlar, Sl - qo‘ng‘izlar, Di - pashsha va chivinlar, Ne - nematodalar, Fu - zamburug‘lar, Ps - barg burgachalari, Th -tripslar va b.). O - belgi mavjud emas; * - belgi o‘rganilmagan. Ushbu belgilarga asoslanib viruslar guruhlarga bo‘lingan. Har bir guruh tip namoyandasining nomi bilan atalgan. Ba’zi guruhlar haqidagi ma’lumotlar 4 - jadvalda keltirilgan (Popkova i dr., 2005). Viroidlar virussimon zarrachalar bo‘lib, past molekulali bir zanjirchali RNK dan iborat va viruslardan farqli o‘laroq, nukleoproteid zarrachalariga ega emas. Bu RNK o‘simlik hujayrasining biosintetik sistemasiga qo‘shiladi va viroid replikatsiyasini ta’minlaydi (Popkova i dr., 2005). Gulli parazit o‘simliklarning tavsifi . Deyarli hamma gulli yuksak o‘simlik mustaqil ravishda anorganik moddadan organik moddalarni hosil qiladi, ya’ni avtotrof oziqlanadi. Bu o‘simliklar odatda yaxshi rivojlangan ildizlarga ega bo‘lib, ular orqali tuproqdan suv va mineral moddalarni oladi, hamda yashil barglari yordamida quyosh nuridan foydalanib, organik moddalarni hosil qiladi. Lekin bu guruhga kiruvchi ayrim botaniq oilalarga mansub bo‘lgan o‘simliklar o‘zining hayotiy faoliyati yarim yoki to‘liq parazit yashashga moslashgan. Parazit holda hayot kechirishi ularga boshqa o‘siliklarning ildizi yoki yer ustki organlarida yopishib yashashga moslashishiga olib kelgan. Ana shunday hayotiy faoliyatiga ko‘ra gulli parazit o‘simliklar ildiz va poya parazitlariga bo‘linadilar. Bu o‘simliklarni yashash sharoitiga qarab ularning ildizlari qisman yoki butunlay

rivojlangan. Yuqorida qayd etilgan gulli parazit o‘simliklar o‘zida organik moddalarni hosil etishga ko‘ra ham o‘zaro bir –biridan farq qiladilar. Gulli parazit o‘simliklarning ayrimlari yashil barg va poyaga ega bo‘lganligi uchun organik moddalarni hosil qila oldi, shuning uchun ular yarim parazitlar deb yuritiladi. Ba’zilari esa yuksak o‘simliklarga xos bo‘lgan organik moddalarni hosil qilish xususiyatini yo‘qotgan. Bunday parazitlar o‘simliklardan suv va mineral moddalar emas, balki organik moddalarni ham oladilar. Shuning uchun ular to‘liq parazitlar deb ataladi. Gulli parazit o‘simliklar ikki guruhga bo‘linadi: 1.gulli yarim parazitlar; 2.gulli to‘liq parazitlar. Gulli yarim parazitlar. Gulli yarim parazitlar o‘simliklarning ildiz va poyasini zararlaydi. Bu guruhga kiruvchi parazitlar o‘zida yashil barg va poyada ega bo‘lganligi uchun organik moddalar hosil qila oladilar. Bularga misol qilib daraxtlarda yarim parazit holda hayot kechiruvchi omelani keltirishimiz mumkin. Omela yaxshi rivojlangan bargga va tarmoqlangan shoxlarga ega bo‘lgan ko‘p yillik o‘simlikdir. Mevasi rezavor meva bo‘lib, yopilganda rangi oq tusga kiradi. Bu mevalar urug‘li bo‘lib, yelimsimon moddaga ega bo‘ladi. Omela olma, nok, terak, eman, igna bargli daraxtlarda va boshqa manzarali daraxtlarda parazitlik qiladi. Omelaning urug‘i qushlar yordamida tarqaladi. Gulli to‘liq parazitlar . Gulli to‘liq parazitlar o‘simlikdan suv va mineral moddalardan tashqari organik moddalarni ham oladi. To‘liq parazitlarni o‘rganishda ularni hayot kechirishdagi ayrim xususiyatlariga e’tibor berishimiz zarurdir. Bular ildiz sistemasi yo‘q, ularning o‘rnini so‘rg‘ichlar oladi, barglari bo‘lmaydi. Poyasi siyoh yoki sarg‘ishdir. Lekin ular yashil bo‘lmaydi. To‘liq parazitlar ichida shumg‘iya va zarpechak alohida o‘rin tutadi. Shumg‘iya ildizi yo‘q, gullari boshoq, ular etli sarg‘ish, ostki qismi yo‘g‘on poyaga ega bo‘lib barglari deyarli yo‘qolib, qipiqsimon tusni olgan. Shumg‘iya to‘liq parazit, o‘simlmklarni ildizini zararlaydi. Zarpechak o‘simlik poyasida parazitlik qiluvchi gulli o‘simlikdir. U xlorofillsiz bo‘lib, ildizi ham bargi ham yo‘q. Zarpechak ingichka, ayrim holda shoxlangan poyasi bilan xo‘jayin o‘simlik badaniga yopishib, so‘rg‘ichlari yordamida undan o‘ziga kerakli bo‘lgan suv va meneral organik moddalarni oladi. Zarpechak juda ko‘p urug‘ hosil qiladi. Bu urug‘lar chirimagan go‘ng, madaniy o‘simlik urug‘lari bilan tarqaladi va yana bular poyasini bo‘laklari orqali xam tarqaladi. Kurash choralari. Gulli parazit o‘simliklar urug‘ini yo‘qotish uchun pofilaktik kurash choralari ahamiyatlidir. Buning uchun yerlarni chuqur haydash, hamda kungaboqar va beda o‘simligini ekib, ularni gullaguncha silos qilib olinsa , bu urug‘larni kamaytirishga yordam beradi. O‘simliklarni patogenli chidamligi va chidamsizligi O‘simliklarni yuqumli kasalliklari shuni ko‘rsatadiki, biologik jarayon ta’sirida patogen xo‘jayin o‘simlik va abiotik omillar infeksion jarayoniga ta’sir etadi, ularni paydo bulishi va rivojlanishi uchun quyidagilar zarurdir: o‘simlik, patogenni rivojlanishi, kasallikni rivojlanishini ta’minlovchi tashqi muhit. Kasallikni paydo bo‘lishi va rivojlanishini aniqlashdagi omillar orasida o‘simlikni qo‘zg‘atuvchilarga chidamsizligi asosiy rol o‘ynaydi. O‘simlik yuqumli kasalliklarga chidamsiz yoki chidamli bo‘ladi.

Kasallik qo‘zg‘atuvchilarni patogenlik xususiyatlari (patogenlik, virulentlik, agressivlik). Kasalliklarni rivojlanishi va paydo bo‘lishi qo‘yidagi ko‘rsatkichlar bilan aniqlanadi: patogenlik, virulentlik va agressivlik. Patogenlik – bu organizmni yuqumli kasallikni qo‘zg‘atish qobiliyatidir. Bular parazitlik bilan hayot kechiruvchi turlardir. Virulentlik – bu patogenning sifat ko‘rsatkichidir. Agressivlik – bu patogenning kuchli ko‘rinishi, ya’ni ular o‘simliklarda kuchli kasallik qo‘zg‘atishini ko‘rsatadi. Kasalliklarni rivojlanishi va paydo bo‘lishiga asosiy sabab o‘simlik va qo‘zg‘atuvchilar orasidagi aloqadir. Kasallikni qo‘zg‘atadiganlar kasal o‘simliklarda o‘simlik qoldiqlarida, tuproqda va zararlangan ko‘chatlarda saqlanadi. O‘simliklar ham infeksiya manbai hisoblanadi. Patogenlar kasallangan o‘simliklarda qishlaydi. Bu zamburug‘larning mitseliysi qishda tinchlik davrini o‘tab, bahorda yana qayta rivojlanadi va o‘simlik barg va kurtaklarni zararlaydi. Ko‘p hollarda infeksiya o‘simlik ildizlarida saqlanadi. O‘simlik qoldiqlari ham (barg,poya, ildiz, meva, urug‘) infeksiya manbalari hisoblanadi. O‘simlik juda ko‘p fitopatogen bakteriya va zamburug‘lar saqlanadi. Bular fakultativ parazit saprofit holda qishlaydi. Obligat parazitlar o‘simlik qoldiqlarida faqat tinchlik davrini o‘tovchi oosporalar yordamida qishlaydi. Tuproq ham infeksiya manbai hisoblanadi. Ular parazit hamda saprofit holda hayot kechiradi. Ko‘pchilik kasallik qo‘zg‘atuvchi zamburug‘lar uzoq vaqt tuproqda yashay olmaydi va ular tuproqda yoki o‘simlik qoldiqlarida tinchlik davrida sklerotsiya holida saqlanadi. Tuproqda yana gulli parazit o‘simliklarini (zarpechak,shumg‘iya) urug‘lari xam saqlanadi. O‘simlik kasalliklarini rivojlanish yo‘llari . Patogenlarni tarqalish yo‘llari juda xilma xildir. Eng ko‘p uchraydiganlaridan: bular suv bilan (gidroxoriya), hayvonlar bilan (zooxoriya), havo orqali (anemoxoriya) va odamlar bilan (antropoxoriya) va boshqalar.Suv patogenlarini tarqalishida alohida o‘rin tutadi, ayniqsa sug‘oriladigan yerlarni suvlarida bakteriya va zamburug‘lar kassalliklarni qo‘zg‘atuvchilar bo‘ladi. Suv yordamida g‘o‘za gommozi qo‘zg‘atuvchilari ( X.Malvasearum ) va karamni kila ( P.Brassicae ) kassaliklari tarqaladi. Havo (anemoxoriya) bilan tarqalishi. Ayniqsa zamburug‘larda uchraydi. Zamburug‘larning sporalari havo orqali uzoq masofalarga ham o‘tadi, natijada boshqa yerlarda ham kasallikni paydo bo‘lishi mumkin. Patogenlarni hayvonlar (zooxoriya) orqali tarqalishi qushlar, uy va yovvoyi hayvonlar orqali o‘tadi. Hasharotlar, viruslar, mikoplazmalar, bakteriyalar, hamda zamburug‘larni tashuvchilar hisoblanadi. Fitopatogen zamburug‘lar asosan hasharotlar orqali tarqaladi. Ba’zi turlari uchun bu tarqalish usuli majburiydir, masalan – sporinya kasalligi zararlangan bo‘g‘inidan sog‘ o‘simlikka hasharotlar orqali o‘tadi. Patogenlar odamlar (antropoxoriya) orqali tarqalishi o‘simlik va yerga ishlov berilgan mehnat qurollari orqali o‘tishi mumkin, masalan: tamaki mazaikasi kasalligi o‘simlikdan odam qo‘li orqali tarqaladi, yana urug‘lar va ko‘chatlarni (qulupnay, kartoshka) o‘tkazish vaqtlarida o‘tadi.

XULOSA: Zamburug‘larning tanasi ipsimon tuzilishga egadir. Bu tana ingichka ipsimon gifalar yig‘indisidan iborat bo‘lib, mitseliy deb nomlanadi. Zamburug‘lar getrotrof organizmlardir. Atrof-muhitning noqulay sharoitlarida zamburug‘ tanasi shakl jihatidan o‘zgaradi (oidiyalar, xlamidosporalar, sklerotsiylar, rizomorflar). Zamburug‘lar uch xil, ya’ni vegetativ, jinsiy va jinssiz yo‘l bilan ko‘payadilar. Zamburug‘larning ko‘payishida va saqlanishida ularning meva tanachalari katta ahamiyatga egadir. Meva tanalar turli xildir (piknida, loje, peritetsiy, apotetsiy va po‘kaklar). Bakteriyalar bir hujayrali mikroorganizmlar bo‘lib o‘simliklarda chirish, shishlarni hosil qilish, dog‘larni yuzaga keltirish va so‘lish ko‘rinishidagi kasallik belgilarini hosil qiladi. Aktinomitsetlar bakteriyalar bilan zamburug‘lar oralig‘idagi organizmlar bo‘lib, ular ham qishloq xo‘jalik ekinlarida turli xil kasalliklarni qo‘zg‘atadi. Gulli parazit o‘simliklar o‘zining hayotiy faoliyati tufayli yarim va to‘liq parazit xolda yashaydi. Gulli yarim parazitlar o‘simliklarni poyasini va ildizini zararlaydi. Bular o‘zida yashil barg va poyaga ega bo‘lganligi uchun organik moddalar hosil qiladi. O‘simliklarda kasallik qo‘zg‘atuvchi viruslar hujayrasiz organizmlar bo‘lib, ular o‘simliklarda mozaika, sarg‘ish, deformatsiya, qo‘ng‘ir dog‘lar ko‘rinishidagi kasallik belgilarini hosil qiladi. Gulli to‘liq parazitlar o‘simliklardan anorganik va organik moddlarni olib, o‘simliklarni poya va ildizini zaralaydi. Gulli parazit o‘simliklar uchun profilaktik kurash choralari ahamiyatlidir. O‘simliklarni yuqumli kasalliklari murakkab jarayon bo‘lib, patogen o‘simlik va tashqi muxitning o‘zaro munosabatlaridir;. O‘simlik kasalligining rivojlanishi patogenning xususiyatiga bog‘liq;. Patogenlar virulent va agressiv patogen bo‘lishi mumkin. Infeksiya manbai o‘simlik qoldiqlari, tuproq va boshqa manbaalar bo‘lishi mumkin. O‘simlik kasalliklari havo, suv, xasharot va odam orqali tarqaladi

Похожие

O‘simliklarning yuqumli va yuqumsiz kasalliklari.

Fitopatologiya fanning rivojlanish tarixi. Kasalliklar klassifikatsiyasi

Qishloq xo‘jalik ekinlari kasalliklariga qarshi kurash usullari

Boshoqli don ekinlari kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Pomidor kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari