Qishloq xo‘jalik ekinlari kasalliklariga qarshi kurash usullari - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Qishloq xo‘jalik ekinlari kasalliklariga qarshi kurash usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

156.5 KB

Qishloq xo‘jalik ekinlari kasalliklariga qarshi kurash usullari O‘simliklarda uchraydigan barcha kasalliklar ularning faqat o‘sishlariga salbiy ta’sir qilmasdan, ularning hosildorligini, mahsuldorligini va hosil sifatini pasaytiradi. Shuning uchun o‘simliklarni kasalliklardan himoya qilish to‘g‘ri va aniq tuzilgan rejalar asosida amalga oshirilishi katta ahamiyatga egadir. Bu muammolarni ijobiy hal qilish uchun profilaktik chora- tadbirlardan oqilona foydalanish yoki kasallik qo‘zg‘atuvchilarni butunlay yo‘q qilish usullarini ishlab chiqish zarur bo‘ladi. Profilaktik va himoya qilish deganda biz o‘tkazilgan tadbir- choralar natijasida o‘simliklarda kasallik qo‘zg‘atuvchilarning o‘sish va rivojlanishlari uchun noqulay sharoit tug‘diruvchi tadbirlarni tushinishimiz kerak. Xo‘jaliklarida o‘tkaziladigan tadbirlarga quyidagilar kiradi: chidamli o‘simlik turlarini va navlarini tanlash, o‘simliklarni o‘stirish uchun munosib agrotexnik uslublarini ishlab chiqish, ko‘chatzorlarga ekiladigan urug‘larga kimyoviy moddalar bilan ishlov berish yoki butun dalalarga ishlov berish. Kasalliklarni qiruvchi chora-tadbirlarga patogenni bartaraf qilish yoki uning o‘simlikka yetkazadigan salbiy ta’sirlarini kamaytirish, uning o‘sish va rivojlanish qobiliyatini pasaytirish va o‘simliklarni davolash kiradi. Bunga uyg‘unlashgan tadbirlar yoki kimyoviy kurash choralarini qo‘llash orqali erishiladi. Keyingi yillarda oldini oluvchi choralarning yaxshi natijalar berishi va iqtisodiy jihatdan arzonligi ko‘pgina tajribalar bilan isbotlangan. Zero, kasallangan o‘simlikni davolashga nisbatan, uning oldini olish yengilroq kechadi. Shuning uchun ko‘pgina mamlakatlarda o‘simliklarni himoya qilish uchun har xil usullar ishlab chiqilgan va ular muvaffaqiyatli qo‘llanib kelinmoqda. Ma’lumki, profilaktik va patogenni bartaraf qilish choralari doimo bir-birini to‘ldirib keladi. Ularning o‘simliklarga ta’sirchanligini va

texnik qo‘llash usullarini nazarda tutib ularni bir nechta guruhlarga bo‘lish mumkin: 1) seleksiya va urug‘chilik; 2) agrotexnik yoki agrotexnologik; 3) fizik-mexanik; 4) biologik; 5) kimyoviy; 6) o‘simliklar karantini. Seleksiya va urug‘chilik usuli – quyidagi tadbirlarni ko‘zda tutadi: kasallikka chidamli navlar yoki duragaylarni chiqarish, tabiatda kasallik ko‘p tarqalgan hududlardan chidamli shakllarni tanlab olish; elita urug‘lari yetishtirishni tashkil qilish; urug‘ va ko‘chatlarning sifatini tekshirish, urug‘larning ekiladigan muhitga mosligi va ularni saqlash qoidalariga rioya qilish. Agrotexnik yoki agrotexnologik usul – quyidagi chora- tadbirlarni o‘z ichiga oladi: tuproqni tayyorlash, tuproq-iqlim sharoitlariga mos navlarini tanlash, o‘simliklarni parvarish qilish, almashlab ekishni joriy qilish, daraxtlarni kesish qoidalariga rioya qilish. Mazkur ishlarni to‘g‘ri bajarish orqali o‘tqazilgan ko‘chatlar uchun qulay sharoit tug‘diriladi va kasallik qo‘zg‘atuvchi patogenlarning o‘sishi, rivojlanishi va tarqalishi uchun noqulay sharoit vujudga keladi. Fizik-mexanik usul – bevosita kasallik qo‘zg‘atuvchi patogenlarni yo‘q qilish zaruriyati tug‘ilganda qo‘llaniladi: barglar va po‘kak zamburug‘larning meva tanalarini kuydirish, tuproqqa issiqlik bilan ishlov berish, urug‘larni yuvish, zang zamburug‘larining oraliq xo‘jayin o‘simliklarini yo‘qotib tashlash. Biologik usul – ayrim tirik organizmlarni bevosita yoki ularning hayotiy faoliyati mahsulotlarini kasallik qo‘zg‘atuvchi patogenlarga qarshi qo‘llashdan iborat. Kimyoviy usul – tirik o‘simliklar, ularning yog‘ochlari va qayta ishlangan mahsulotlarida kasallik qo‘zg‘atuvchi patogenlarni yo‘qotish va ularning o‘sishini to‘xtatish uchun har xil kimyoviy moddalar bilan o‘simliklarni changlash, purkash, o‘simlik ichiga yuborish va surkash ishlarini o‘z ichiga oladi. Keyingi yillarda uyg‘unlashgan kurash usuli keng qo‘llanila boshlandi. Bunda kimyoviy kurash choralarini qo‘llash muddati va ularning konsentratsiyalari antagonist-zamburug‘larning o‘sishini to‘xtatishi bilan bir qatorda, o‘simlik-xo‘jayinning o‘sishiga ham ijobiy ta’sir qilishi kerak.

O‘simliklar karantini – o‘simliklarning yangi kasallik qo‘zg‘atuvchilarini chet mamlakatlardan Vatanimizga o‘tish xavfini bartaraf qilish choralarini o‘z ichiga oladi (tashqi karantin), mavjud kasalliklarning bir viloyatdan ikkinchi viloyatga o‘tishining oldini olish tadbirlarini (ichki karantin) yo‘lga qo‘yadi. Xo‘jalikda bir-birini to‘ldiruvchi chora-tadbirlar to‘plamini qo‘llash eng yaxshi natija beradi, ya’ni kasalliklar bilan kurashishda uyg‘unlashgan kurash usulini profilaktik va bartaraf qilish usullari bilan birga olib borish lozim. 2.1. O‘simliklarni kasalliklardan himoya qilishda qo‘llaniladigan tashkiliy-xo‘jalik tadbirlari Dalalarda qishloq xo‘jalik o‘simliklarini o‘stirish va parvarish qilish davrida uchraydigan kasallik qo‘zg‘atuvchi patogen organizmlarning biologik xususiyatlariga qarab ularga qarshi har xil chora-tadbirlar qo‘llaniladi. Ba’zan rejalashtirilgan chora-tadbirlarni o‘tkazish muddatlarini o‘zgartirishga to‘g‘ri keladi. Bu tadbirlarni o‘tkazishdan maqsad ekilgan o‘simliklarning o‘sishi uchun yaxshi sharoit tug‘dirish va ularning chidamliligini oshirishdir. Bu usul xo‘jaliklarda kasalliklar bilan kurashishning eng arzon va samarali usullaridan biri hisoblanadi. O‘simlik navlarini to‘g‘ri tanlashdan tashqari, ularning o‘ziga xos biologik xususiyatlarini ham hisobga olish, tuproqni agrotexnika qoidalariga muvofiq to‘g‘ri tayyorlash, ko‘chatlarning qalinligini va ularning ekish muddatlariga katta e’tibor berish kerak. Bu qoidalarga rioya qilinmaganda o‘simliklarning chidamliligi pasayadi. Binobarin, o‘simliklar zich ekilganda va agrotexnika qoidalari buzilganda ularda kasallik tez tarqalib ketishiga sharoit tug‘iladi va ko‘plab nobud bo‘ladi. Tuproqni ekishga to‘g‘ri tayyorlash va ekishni yuqori sifatda o‘tkazish ham katta ahamiyatga egadir. 2.2. Agrotexnik tadbirlar

O‘simliklarning sog‘lom va kasalliklarga chidamli bo‘lib o‘sishi uchun ekinzorlarda o‘tkaziladigan agrotexnik tadbirlarning ahamiyati juda kattadir. Agrotexnik tadbirlarga seleksiya va urug‘chilik, almashlab ekish, tuproqni ekishga tayyorlash, unga to‘g‘ri ishlov berish, mineral va organik o‘g‘itlar solish, sog‘lom ko‘chatlarini ekish va boshqa tadbirlar kiradi. Seleksiya o‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini oshiruvchi eng asosiy tadbirlardan biridir. Ma’lumki, kasalliklarga chidamli tur yoki shakllarni yaratish yo‘llari turlichadir. Ulardan keng tarqalgani va osonrog‘i ularni tabiatdan qidirish va tanlashdir. Kasalliklarga chidamli o‘simliklarni tanlashda yakka o‘sayotgan chidamli nusxalardan yoki infeksion fonda o‘sayotgan guruh o‘simliklar ichidan tanlash katta ahamiyatga egadir. Duragaylash yo‘li bilan ham kasalliklarga chidamli o‘simliklarni chiqarish mumkin. Dalalar sanitariya holatining yaxshi bo‘lishida meliorativ ishlarning ham ahamiyati beqiyos kattadir. Tuproqni sekin-asta quritish o‘simliklarning o‘sishini yaxshilaydi va chidamliligini oshiradi. Tuproqni quritishda yer osti suvlari sathi hisobga olinmasa, u salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. O‘simliklarning o‘sish jarayonini va ularning chidamliligini oshirishda tuproqqa o‘g‘it berish ham ijobiy natijalarga olib keladi. Ayniqsa qumli tuproqlarga organik o‘g‘it berish yaxshi natija beradi. Ba’zi organik moddalarga boy tuproqqa azotli o‘g‘it berish, ildiz chirish kasalligiga chidamliligini pasaytirishi mumkin. Kaliyli va fosforli o‘g‘itlar o‘simliklarning zang zamburug‘iga chidamliligini oshiradi. Mikroelementlar ham o‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini oshiradi. Organik moddalar tanqis bo‘lgan unumsiz tuproqlarda chuqur yumshatish tadbirlarini o‘tkazish g‘oyat foydalidir. Masalan o‘simliklarida mazkur tadbirlardan so‘ng o‘sish qobiliyati kuchayadi, kasallik va zararkunandalarga chidamliligi oshadi. Kuzda chuqur haydash g‘oyat foydali bo‘lib, chunki bunda tuproqning yuqorigi qatlami va undagi kasallik infeksiyalari tuproqning

pastki qatlamlariga tushib ketadi va o‘simliklarni zararlay olmaydi. Tuproqlarga mineral o‘g‘it solish o‘simliklarning umumiy holatiga, fiziologik xususiyatlariga ijobiy ta’sir qiladi va ularning kasalliklarga chidamliligini oshiradi. Ammo ko‘p miqdorda berilgan azotli o‘g‘it, o‘simliklarni haddan tashqari o‘sishini kuchaytiradi, kutikulaning qalinligini kamaytiradi, zang zamburug‘iga chidamliligini pasaytiradi. Almashlab ekishni to‘g‘ri tashkil qilish zarur tadbirlardan biri hisoblanadi. Bir xil o‘simlik navini bir necha yil davomida bir joyda o‘stirish, tuproqda kasallik infeksiyasing yildan-yilga ko‘payib borishiga olib keladi. 2.3. Fizik va mexanik tadbirlar O‘simliklarni kasalliklardan fizik va mexanik yo‘l bilan himoya qilish arzon va qulaydir. Bu usulda himoya qilish kasallangan ko‘chatlar yoki ularning zararlangan qismlarini kesib tashlash, kasallik qo‘zg‘atuvchi zamburug‘larning oraliq o‘simliklarini yo‘qotish, kasallik qo‘zg‘atuvchi patogenlarni termik (issiqlik) yo‘llari bilan yo‘q qilish va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Ba’zan bu usulning samaradorligini oshirish uchun uni kimyoviy va boshqa tabdirlar bilan birga o‘tkazish kerak bo‘ladi. Kasallangan yoki qurib qolgan daraxtlar asosiy infeksiya manbai bo‘lib xizmat qiladi, chunki ularda zamburug‘ sporalari, bakteriya va boshqa kasallik qo‘zg‘atuvchi patogenlar rivojlanadi. Infeksiyalar kasallangan o‘simlikning sog‘ o‘simlikka yaqin bo‘lishi yoki bir-biriga qo‘shilib o‘sishi natijasida ham o‘tishi mumkin. Shuning uchun kasallangan o‘simlikni yoki uning zararlangan qismlarini tezda olib chiqib, yo‘qotish lozim. Ko‘chatzorlarda yotib qolgan qo‘chatlar bo‘lsa, ularni kuydirib tashlash kerak. Virus va vertitsillyoz so‘lish kasaliklari bilan kasallangan o‘simliklarni butunlay yoqib tashlash zarur. Ko‘chatzorlarda bakterial rak bilan kasallangan ko‘chatlarni ko‘chirib o‘tqazgan vaqtda kasallangan ildiz qismlarini kesib tashlash, kuchli kasallanganlarini esa umuman yo‘qotish kerak. Daraxtlarni kesish vaqtida chirigan o‘simtalar va yuqorigi qismi

qurib qolganlari o‘rmonzorlardan olib chiqib kuydiriladi. Daraxtlarni kesgandan keyin qolgan to‘nkalarni kavlab olib tashlash yoki kuydirish kerak. Bu tadbirda zamburug‘larning meva tanalari va sporalari yoki zararkunandalar ham nobud bo‘ladi. Kasalliklarning infeksiya mintaqasini kamaytirish uchun ko‘chatzor va shkolkalarda barglarni kuzda to‘plab, kuydirib tashlash kerak. Mevali bog‘lardagi «jodugar supurgisi», omela paraziti va po‘kak zamburug‘larning meva tanalarini kesib, yo‘qotish kerak, ammo bu tadbirlar vaqtinchalik ijobiy natija beradi, chunki zamburug‘larning ko‘p yillik mitseliylari daraxtlarning ichida joylashgan bo‘ladi, shuning uchun ular yana o‘sib chiqaveradi. Kesilgan joylarni bo‘yoq bilan bo‘yash ham vaqtinchalik tadbirdir. Shuning uchun kesilgan joylarni asfalt yoki sement bilan suvash ancha yaxshi natija beradi. Yuqorida keltirilgan xirurgik tadbirlar istirohat bog‘larida yoki yuqori qiymatli daraxtlarni saqlab qolish uchun o‘tkaziladi. Ko‘chatzorlarga ekiladigan urug‘larni tozalash ham katta ahamiyatga ega. Urug‘lar yuvilganda kasallangan va pishmagan urug‘lar suv yuzasiga qalqib chiqadi. Mog‘orlagan urug‘larni terib tashlash urug‘larning unib chiqishini va kasalliklarga chidamliligini oshiradi. Parnik va issiqxonalarda ba’zan tuproqqa bug‘ yoki qaynoq suv bilan 75-80 0 С haroratda 1 soat davomida ishlov beriladi. Buning uchun maxsus moslamalardan foydalaniladi. Termik chora-tadbirlar ayrim virus kasalliklari paydo bo‘lganda issiqxonalarda, qalamcha yoki tuganaklarni ishlashda ham qo‘llaniladi. Kartoshkagul (georgin) tuganaklari 35 0 С da 5 kun yoki 50 0 С da 30 daqiqa davomida qizdirilsa virus kasalliklaridan tozalanadi. Begona o‘t urug‘lari va zamburug‘ sporalari 30 daqiqa davomida 100 0 С haroratda yoki uzoq muddat (10-15 kun) biroz pastroq haroratda (45-50 0 С ) ushlansa o‘lib ketadi. Chirindi uyumi namligi o‘rtacha bo‘lganda aerob termofil bakteriyalar rivojlanib, organik moddalarni parchalaydi va chirindi uyumi haroratini 60-650S gacha isitadi. Natijada begona o‘t urug‘lari va zamburug‘ sporalari o‘lib ketadi. Chirindi uyumini yaxshi dezinfeksiya qilish uchun har 1-1,5 oyda aralashtirib turish kerak. Yuqori haroratli chora-tadbirlar daraxtlarning yog‘och qismini

dezinfeksiya qilishda ham qo‘llaniladi. Buning uchun yog‘och quruq bug‘ bilan maxsus avtoklavlarda 70 0 С haroratda bug‘lantiriladi. Ko‘chatlarni bahorgi sovuq urib ketishdan saqlab qolish uchun nam somonni yoqish ham fizik yo‘l bilan himoya qilishga kiradi. Quyosh nurlaridan daraxtlarni asrash uchun daraxt tanalarini oqlash yaxshi natija beradi. 2.4. Biologik tadbirlar Biologik himoya tadbirlari bevosita antagonist mikroorganizmlar yoki ularning rivojlanishi natijasida kasallikni keltirib chiqaruvchi patogenlarini yo‘qotish yoki ularning rivojlanishini pasaytirish uchun qo‘llaniladi. Keyingi vaqtlarda bu tadbirni qo‘llashga katta e’tibor berilayapti, chunki qishloq xo‘jaligida qo‘llanib kelinayotgan kimyoviy birikmalar insonlar salomatligi yoki tabiatga va unda kechadigan asosiy hodisalarga muayyan darajada salbiy ta’sir qo‘rsatmoqda. Tabiiy sharoitda bir qancha mikroorganizmlarning (zamburug‘, bakteriya va viruslar) boshqa o‘simlik patogen organizmlar hisobiga yashash qobiliyatiga ega ekanliklari aniqlangan. O‘sish va rivojlanish qonuniyatlariga asosan ularni amaliyotda qo‘llash usullarini ishlab chiqish biologik himoya hilish tadbirlari oldida turgan asosiy vazifadir. Gumusli tuproqda yashovchi ko‘p tarqalgan trixoderma turlari – Trichoderma lignorum, Т r. viride fungitsidlik xususiyatiga ega bo‘lganligi uchun u vilt mitseliylarining o‘sishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. T. lignorum turidan trixodermin biopreparati olingan bo‘lib, u ildiz chirish va vilt kasalliklariga qarshi ishlatiladi. Yuksak o‘simliklarning parazitlariga qarshi Qirg‘iziston Fanlar Akademiyasi botanika instituti ishlab chiqqan biologik usul yaxshi natija bergan. Unda Alternaria cyscutacidae Nees . sporali suspenziyasi qo‘llanilgan. Zamburug‘ va aktimonomitsetlardan olingan antibiotiklar ham kasallik qo‘zg‘atuvchi patogenlarga qarshi yaxshi natija beradi. Ular

inson, hayvon va o‘simliklar uchun havfsiz bo‘lib, kam miqdorda ishlatilishi bilan boshqa kimyoviy preparatlardan farq qiladi. Antibiotiklar o‘simliklarning bargi, tanasi va ildizi orqali o‘simliklarga kiradi. Amalda keyingi vaqtlarda keng qo‘llanilib kelinayotgan antibiotiklarga Penicillum articae, P.nigricans dan olingan grizeofulvinni misol qilish mumkin. Mazkur preparat o‘simliklarning ildizi orqali o‘tib, uning tanasida 3 haftagacha saqlanadi. U asosan Botrytis, Alternaria turlariga qarshi yaxshi ta’sir qiladi. Trichotecium roseum Lk. turidan olingan trixotetsin esa vertitsillez so‘lish kasalligiga qarshi yaxshi natija beradi. Biologik tadbirlar sifatida fitonsidlarni qo‘llash ham yaxshi natija beradi. Oq qarag‘ay, shumurt (cheremuxa), evkalipt va piyozdan olingan fitonsidlar bir necha daqiqada fitoftora zamburug‘ining mitseliylarini o‘ldiradi. Sarimsoq va piyoz fitonsidi Serpula lacrymans, Coniophora cerabella zamburug‘larining o‘sishini to‘xtatadi. A.M.Grodzinskiyning (1983) ta’kidlashicha, yuksak o‘simliklar ham bir-biriga salbiy va ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu hodisa allelopatiya deb ataladi. Masalan, yong‘oq daraxti o‘zidan yuglan moddasini ishlab chiqaradi, u atrofidagi boshqa tur daraxtlarning yomon o‘sishiga olib keladi. Ammo ta’kidlash kerakki, yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan biologik tadbirlar amaliyotda keng qo‘llanilayotgani yo‘q. Ularning inson, hayvon va o‘simliklar uchun salbiy ta’sirga ega emasligini hisobga olib, bu sohani kuchaytirishga yana ham ko‘proq ahamiyat berish lozim. Binobarin, o‘simliklarda uchraydigan mikroorganizm turlarini aniqlash, o‘simliklarning o‘sish va rivojlanish xususiyatlarini buzuvchi holatlarni o‘rganish va ularning faoliyatini ijobiy tomonga o‘zgartirish imkonini beradigan ilmiy asoslarini ishlab chiqish zarur. 2.5. Kimyoviy tadbirlar O‘simliklarda uchraydigan kasalliklarga kimyoviy yo‘l bilan kurashish tadbirlari maxsus kimyoviy moddalar vositasida kasallik qo‘zg‘atuvchi patogenlarni yo‘qotish yoki ularni kuchsizlantirishga asoslangandir.

Kimyoviy moddalarni qo‘llash kasallik qo‘zg‘atuvchi patogenlarni o‘simlik tanasiga o‘tishiga to‘sqinlik qiladi. Asosan kimyoviy moddalar o‘simliklarning tashqi qismiga qo‘llaniladi. Ba’zan daraxtlarni davolash uchun kimyoviy moddalarni o‘simliklarning ichki qismlariga kiritish (xemoterapiya) katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Kimyoviy moddalar oraliq xo‘jayin o‘simligi va kasallik tashuvchi hasharotlarni yo‘q qilish uchun ham ishlatiladi. Kimyoviy usul daraxtlarning yog‘och qismini – qurilish materiallarini chirishdan saqlashda katta ahamiyatga egadir. Unda kimyoviy preparatlar daraxtlarning sirtiga sepiladi yoki bevosita daraxtlarning yog‘och qismiga kiritiladi. Kimyoviy usulda kurashish choralarini qo‘llash arzon va natijali bo‘lsa ham, ular ko‘pincha inson va hayvonlarga zararlidir. Shuning uchun ularni kasallik ko‘p tarqalgan yoki boshqa tadbirlar natija bermagan vaqtlarda va boshqa tadbirlar bilan birgalikda qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Binobarin, daraxtlarning yog‘och qismini chirishdan saqlashda va ularni patogen organizmlardan himoya qilishda kimyoviy usul ayniqsa ishonchlidir. Kimyoviy usulning asosi – zaharli modda bo‘lib, u kasallik qo‘zg‘atuvchi patogenni o‘ldirish xususiyatiga ega bo‘ladi. Zaharli modda suvli eritma yoki aerozol ko‘rinishida bo‘lishi kerak, shundagina u patogen organizmlarning hujayrasiga kirishi mumkin. Kimyoviy preparat o‘simliklarga har xil yo‘llar bilan ta’sir qiladi. Ular ichida eng samaralisi – adsorbsiyadir, ya’ni tashqi muhitdagi zaharli modda patogen organizm tomonidan o‘zlashtiriladi. Bunda kimyoviy modda hujayraning tarkibiy qismlari bilan reaksiyaga kirishmaydi, faqatgina modda almashinuv jarayonini to‘xtatadi. Natijada patogen organizm nobud bo‘ladi. Boshqa holatda kimyoviy moddalar zamburug‘ning sitoplazma qismlari bilan reaksiyaga kirishi natijasida oqsil moddalari parchalanadi. Zaharli moddalar vitamin yoki fermentativ apparatlarni parchalaydi, u ham patogen organizmlarning nobud bo‘lishiga olib keladi. Ba’zan kimyoviy preparatlar o‘simlik- xo‘jayinning modda almashinuv jarayoniga ta’sir qilib, ularni o‘zgartiradi va natijada patogen organizmlar uchun noqulay sharoit vujudga keladi. Zaharli moddaning ta’siri preparat konsentratsiyasi, ta’sir qilish

muddati, muhit harorati, patogen turi va holatiga bog‘liqdir. Zamburug‘larning qishlovchi sporalari (oosopra, xlamidospora, sklerotsiy va h.k.) qalin po‘stli bo‘lganligi sababli chidamli, o‘sayotgan mitseliy va sporalar esa chidamsiz hisoblanadi. Kimyoviy moddalar ta’siri va qo‘llanish usuliga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi: fungitsidlar va antiseptiklar. Fungitsidlar (lotincha fungus – zamburug‘ va caedo – o‘ldirish) kasallik qo‘zg‘atuvchi zamburug‘larga qarshi qo‘llaniladi. Antiseptiklar (lotincha anti – qarshi va septis – chiritish) daraxtlarning yog‘och qismini chirishdan saqlashda qo‘llaniladi. Ba’zan ular bir hil modda bo‘lishi mumkin, bunda faqatgina ishchi eritmaning konsentratsiyasi har xil bo‘ladi. Fungitsidlar o‘simlik barglari, shoxlari, novdalari va igna barglariga changlatiladi, purkaladi yoki aerozol shaklida qo‘llaniladi. O‘simliklarning urug‘lari yuzasidagi yoki urug‘larni saqlash xonalaridagi zamburug‘lar mitseliy yoki sporalarini o‘ldirish uchun esa dezinfeksiya qilinadi. Purkash . Maxsus apparat vositasida o‘simliklarning bargi yoki boshqa butun yer ustki qismlariga mayda tomchi shaklidagi eritma yoki fungitsid suspenziyasi purkaladi. Preparat sporalarni nobud qiladi yoki ularning o‘sishini to‘xtatib qo‘yadi. Fungitsid bargning ustki va pastki qismlariga bir xilda purkalsa juda yaxshi natija beradi. Keyingi yillarda katta, o‘rtacha va mayda tomchili purkash keng qo‘llanilmoqda. Katta tomchili purkashda tomchilarning diametri 200- 300 mkm, eritma sarfi 1 gektarga 800-1200 l. Mayda tomchili purkash esa ancha istiqbolliroqdir. Unda tomchi diametri 80-120 mkm, eritma sarfi 1 gektarga 10-50 l ni tashkil qiladi. Eritmaning yopishqoqligini kuchaytirish uchun unga shakar, melassa yoki sovun qo‘shiladi. Purkashni shamolsiz ob-havoda ertalab yoki kechqurun o‘tkazish tavsiya etiladi. Shudring tushsa yoki yomg‘ir yog‘ib qolsa, purkash takrorlanadi. Issiq havoda purkash o‘simliklar bargining kuyib ketishiga olib keladi. Ma’lumki purkash o‘tkazilgandan so‘ng fungitsidlar zaharlilik xususiyatlarini tezda yo‘qotadi. Shuning uchun zarur hollarda purkashni takrorlab turish lozim.

Purkagichlar qo‘l kuchi bilan purkaluvchi, ot-aravaga tirkaluvchi, avtomobil yoki traktorga tirkaluvchi yoki osiluvchi, shuningdek samolyot vositasida purkaluvchi tiplarda bo‘ladi. Odatda, ko‘proq qo‘l purkagichi (ORP) va traktorli OST-10, OVX- 14 purkagichlari va boshqalar ishlatiladi. 1 ga ekinzorni purkash uchun 250-300 l, 1 ga bog‘ni purkash uchun esa 800-2500 l (o‘simliklarning katta kichikligi va yoshiga qarab) eritma ishlatiladi. Changlatish. Bunda kukun shaklidagi zaharli moddalar ishlatiladi, ularga ko‘pincha neytral moddalar aralashtiriladi (qo‘shimchalar). Changlatish ham purkash kabi o‘simlik yuzasini fungitsid bilan yupqa parda shaklida berkitib kasallik qo‘zg‘atuvchilarni o‘ldirish uchun qo‘llaniladi. Bu tadbir ham profilaktik ahamiyatga ega. Mayda kukun shamolda uchib ketmasligi uchun changlatishni shamolsiz havoda (shamolning tezligi 2 m/s dan ko‘p emas) ertalab yoki kechqurun o‘tkazish kerak. Shudring tushganda changlatish yaxshi natija beradi, bunda kukun shudringga yopishib qoladi. Yomg‘ir yog‘ayotganda yoki yomg‘irdan oldin changlatish maqsadga muvofiq emas. Bunda o‘simliklarning barglari kuyib qolishi yoki fungitsidlar yuvilib ketishi mumkin. Changlatish uchun kukun oldindan tayyorlab qo‘yiladi, unga suv qo‘shilmaydi. Changlatishda ko‘p odam kuchi sarflanadi, ammo u purkashga nisbatan unumliroqdir. Bu tadbirning kamchiligi shundan iboratki, purkashga nisbatan fungitsidning zaharli ta’siri kamroq bo‘ladi, uning yopishqoqligi ham past. O‘simliklarda un-shudring kasalligini qo‘zg‘atuvchi zamburug‘larga qarshi asosan oltingugurt (1 ga 15-30 kg) kukuni ishlatiladi. Changlatish maxsus apparatlarda o‘tkaziladi. Ular qo‘l, ot kuchi, traktor va samolyotlar orqali changlatiladi. Odatda, asosan ranetsli (ORV-1) yoki traktorli (OSHU-50 «Meteor» va OPS-30B) changlatish apparati ishlatiladi. ONK-B kombinirlangan purkash va changlatish apparati ham yaxshi natija beradi. Aerozol. Bu moysimon fungitsidlarni havoda tuman yoki qattiq

zarrachalardan tashkil topgan tutun shaklida muallaq ushlashdir. Bunda zarrachalarning kattaligi 1-50 mkm bo‘lishi kerak. Ular maxsus aerozol generatorlari vositasida vujudga keltiriladi. Aerozol holidagi fungitsidlar tirik o‘simlikdagi kasallik qo‘zg‘atuvchilarga qarshi yoki idish va imoratlarni dezinfeksiya qilish uchun ishlatiladi. Ular o‘simlik yuzasiga tushgan vaqtda bir xil qalinlikdagi yupqa parda hosil qiladi. O‘simliklarga aerozol bilan ishlov berish yuqori sifatli va tejamkor tadbirlardan biri hisoblanadi, chunki bunda preparat kam ishlatiladi. Usulning asosiy kamchiliklari – ekinzorlarga ishlov berishning asosan shamol tezligiga bog‘liqligi va zaharli modda ta’sirining tezda pasayib ketishidir. Bunda shamol tezligi 0,5-2 m/s dan oshmasligi kerak. Aerzol bilan ishlov berish kechqurun va ertalab o‘tkaziladi. Binolarni dezinfeksiya qilishni har qanday vaqtda o‘tkazish mumkin. Urug‘larni dorilash. O‘simlik urug‘lari yuzasidagi kasallik qo‘zg‘atuvchi organizmlar sporalarini o‘ldirish uchun qo‘llaniladi. Fungitsidlarning konsentratsiyasi va patogenlarning biologik xususiyatlariga qarab, dorilash nam, yarim quruq va quruq bo‘lishi mumkin. Nam dorilash uchun urug‘lar fungitsid eritmasiga botiriladi. Buning uchun ko‘proq formalinning 0,15% li (40% li formalinning bir qismi 300 qism suvda eritiladi) eritmasiga 1-2 soat botirib qo‘yiladi, so‘ngra soya joyda quritiladi. Kaliy permanganatning 2% li eritmasida urug‘ni 30 daqiqadan 2 soatgacha ushlab turish ham keng qo‘llaniladi. Urug‘larni trixotetsinning 1 va 10% li, fitobakteriomitsinning 5% li eritmasida 3-4 soat ivitish ham yaxshi natija beradi. Buning uchun po‘kak zamburug‘larning meva tanasi bilan kasallangan tog‘ terak daraxtining suvli ekstraktidan foydalaniladi. Yarim quruq usul bilan dorilash uchun urug‘lar 0,5% li formalin bilan namlanadi va brezent, polietilen plyonka yoki qoplar bilan berkitilib, 4 soat davomida dimlab qo‘yiladi. So‘ngra urug‘lar shamollatilib, soya joyda quritiladi. Dorilangan urug‘larni ekishgacha 5 kun davomida saqlash mumkin. Quruq dorilashda o‘simliklarning urug‘lari yupqa qatlam fungitsid bilan qoplanadi. Buning uchun fundazol, topsin-M, benomil yoki vitavaks bilan 5-10 g/kg urug‘ hisobidan ishlov beriladi. Dorilash vaqtida urug‘larni preparat bilan yaxshilab aralashtirish kerak. Quruq

dorilash usulini ekishdan 4-5 oy oldin o‘tkazish ham mumkin. Preparatning yopishqoqligini oshirish uchun urug‘lar suv bilan yengil namlab olinadi. Tuproqni dezinfeksiyalash. Bevosita o‘simlik urug‘larini ekishdan oldin o‘tkaziladi. Buning uchun 1 m 2 yerga formalin eritmasini kuzda 100-150 sm 3 va bahorda 50-60 sm 3 miqdorda qo‘llash yaxshi natija beradi. Kaliy parmanganat esa 30-40 g/m2 miqdorida ishlatilishi tavsiya etiladi. Mazkur fungitsidlar 6-12 l suvda eritiladi, tuproq quruq bo‘lgan hollarda suv ko‘proq qo‘shiladi. Formalin bilan dezinfeksiya qilinganda tuproq mulchalanadi, 7-10 kundan so‘ng mulcha olib tashlanib, 2-3 kun shamollatiladi. Erta bahorgi dezinfeksiya boshqa fasllardagiga nisbatan yaxshiroq natija beradi. Maxsus joylarni dezinfeksiya qilish uchun IR-12 qo‘l injektoridan foydalaniladi. Fumigatsiya. Fumigatsiya fungitsidlarni kuydirish natijasida hosil bo‘lgan gaz shaklidagi holatidan foydalanishdir. Buning uchun ko‘proq oltingugurt ishlatiladi. Fumigatsiya qilishdan oldin xonalarni yaxshilab berkitish, urug‘larni plenka bilan yopish yoki yaxshi berkitiladigan yashiklarga joylashtirish kerak. Xemoterapiya. Sistemali fungitsidlarga mansub preparatlarni o‘simlikka kiritish yo‘li bilan ularni davolash xemoterapiya deb ataladi. Ular o‘simlik to‘qimasiga kirib patogen organizmlarni o‘ldiradi, ammo o‘simlik-xo‘jayinga zarar yetkazmaydi. Sistemali fungitsidlar urug‘lar va qalamchalarni fungitsid eritmasi bilan namlash, barglarga purkash (barg orqali inyeksiyalash), daraxt tanachalarini inyeksiyalash va tuproqlarni sug‘orish yo‘llari bilan kiritiladi. Barg orqali inyeksiyalash ular ichida eng samarali usul hisoblanadi. Bu usulni birinchi marta I.Y.SHevirev va S.A.Mokrjetskiylar taklif qilgan. 2.6. Karantin tadbirlar Keyingi yillar davomida juda xavfli kasallik qo‘zg‘atuvchi patogenlarning bir mamlakatdan boshqa mamlakatga, bir mintaqadan ikkinchisiga o‘tib ketish hodisalari kuzatilmoqda. Masalan, Amerikadan Yevropaga eman daraxti va qoraqatlarning unshudring, kartoshkaning fitoftoroz va tokning mild kasalliklari o‘tib ketgan. Yevropadan esa Amerikaga kartoshkaning rak, veymut qarag‘ayning golland so‘lish, qarag‘ayning pufaksimon zang va kartoshkaning rak kasalliklari o‘tib

ketgan. Bunday hodisalar hozirgi kunda ham davom etishi mumkin. Buning oldini olish uchun 1931 yilda maxsus karantin xizmati joriy etilgan. Uning inspeksiyalari har bir viloyatda tashkil etilgan bo‘lib, karantin qoidalarining buzilmasligini tekshirib turadi va kasalliklarning mamlakatimizga o‘tkazmaslik choralarini ko‘radi. Karantin xizmati ichki va tashqiga bo‘linadi. Tashqi karantin yoki xalqaro karantin xizmati chet mamlakatlardan Vatanimizga yangi kasalliklarni kirib kelmasligini nazorat qiladi. Shuning uchun davlat chegaralarida (temir yo‘llar, aeroportlar va daryo portlari) mamlakatimizga kelayotgan yuklar, o‘simlik mahsulotlari, xom-ashyo, shuningdek tuproq va idishlar ham ko‘rikdan o‘tkaziladi. Tashqi karantin obyektlariga sitrus o‘simliklaridagi bakterial kuyish ( Pseudomonas citripuleale Stepp.) , mevali o‘simliklarning kuyish ( Erwinia amylovora (Burrill.) Winsl. ), olxo‘rining qora rak ( Plowrightia morbosa Sacc. ) kasalliklari, amerika uy zamburug‘i ( Poria incrassata Burt. ) va boshqalar kiradi. Ichki karantin tarqalish areali kam bo‘lgan kasalliklarni keng tarqalib ketish yo‘llarini to‘sishga asoslanadi. 2.7. O‘simliklarni kasalliklardan himoya qilishda fungitsidlardan foydalanish Respublika qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi tajribalardan muvaffaqiyatli o‘tgan va amaliyotda qo‘llanilayotgan pestitsidlarni sog‘liqni saqlash vazirligi bilan birgalikda vaqti-vaqti bilan ko‘rib chiqadi va ularni qishloq xo‘jaligida qo‘llash uchun tavsiya etadi. Qo‘llaniladigan obyektning xususiyatiga qarab pestitsidlar bir qancha guruhlarga bo‘linadi: insektitsidlar, fungitsidlar, zootsidlar, nematotsidlar, gerbitsidlar va arboritsidlar. Fungitsidlar – fungitsid va bakteritsid xususiyatga ega bo‘lgan organik va anorganik moddalar. Ta’sir qilish xususiyatiga ko‘ra fungitsidlar himoya qiluvchi

(profilaktik), yo‘q qiluvchi va sistemali (o‘simliklarning ichiga kiritiluvchi) preparatlarga bo‘linadi. Qishloq xo‘jaligi uchun fungitsidlar eng katta ahamiyatga egadir. Ular kasallik qo‘zg‘atuvchi organizmlarni o‘ldirish, kasallik hosil qilish xususiyatlarini pasaytirish, zamburug‘larning spora hosil qilishiga yo‘l qo‘ymasliklari bilan bir qatorda, o‘simlik-xo‘jayinga hech qanday salbiy ta’sir ko‘rsatmasligi kerak. Qo‘llanilgan fungitsidlar o‘simlik yuzasini bir tekisda qoplashi, o‘simlikning bir qismidan ikkinchisiga oson o‘ta olishi (masalan, yomg‘ir yog‘ayotganda), suv bilan yuvilib ketmasligi va yuqori haroratda parchalanmasligi lozim. Bundan tashqari, kimyoviy moddalar barcha patogen organizmlarga ta’sir qilishi kerak, ya’ni faqat zamburug‘larni o‘ldirib qolmasdan, bakteriya va zararkunandalarni ham o‘ldirish qobiliyatiga ega bo‘lishi muhim ahamiyatga egadir. Omborxonalarda saqlashda fungitsid o‘zining fizik va kimyoviy xususiyatlarini uzoq muddat saqlashi shart. Shuningdek u atrof-muhit uchun xavfsiz, tashishga qulay, zaharlilik xususiyati kam va nihoyat arzon bo‘lishi kerak. Kimyoviy moddalarni qo‘llashning samaradorligi preparatni to‘g‘ri tanlashga, ob-havo sharoitiga, infeksiya manbaiga va patogenlarning tur tarkibiga bevosita bog‘liqdir. Fungitsidlarning kam miqdori kasallik qo‘zg‘atuvchilarning hayot faoliyatini buzadi va uni o‘ldirish qobiliyati zaharlilik deyiladi. Zaharlilikning o‘lchov birligi doza (miqdor) deyiladi. Fungitsidlarning miqdori ishlov beriladigan yuza, vazn yoki hajm birligiga nisbatan hisoblanadi. Ular letal (o‘ldiruvchi), subletal va stimullovchi guruhlarga bo‘linadi. Letal doza – patogenni o‘ldiruvchi eng kam miqdordagi zaharli modda, subletal – organizmning faoliyat doirasini jiddiy ishdan chiqaradi, ammo o‘limga olib bormaydi, stimullovchi – organizmning hayotiy jarayonini kuchaytiradi. Fungitsidlarning zaharliligi uning ta’sir qiluvchi moddasi, molekula tuzilishi, organizmlarning zaharlovchi modda bilan birga bo‘lish muddati, qattiq bo‘lakchalarining shakli va hajmi, erish va uchish xususiyatlari, namlikni o‘ziga tortish qobiliyati hamda tashqi muhit sharoitiga bog‘liq. Bundan tashqari, fungitsidlarning zaharliligi

kasallik qo‘zg‘atuvchi organizmlarning biologik xususiyatlariga ham bevosita bog‘liq. Masalan, tarkibida mis bo‘lgan fungitsidlar ko‘pchilik zang zamburug‘lariga zaharli ta’sir ko‘rsatadi, ammo un-shudring kasalliklariga esa ta’sir etmaydi. Kishloq xo‘jaligida ishlatiladigan moddalarning tarkibi ko‘pincha sof holda bo‘lmaydi, ularga har xil yordamchi (to‘ldiruvchi, namlatuvchi va yopishtiruvchi) moddalar qo‘shiladi. Bunda ishchi eritma tarkibidagi zaharli moddalar zararli organizmlarni oson o‘ldirishi, o‘simliklarga esa zarar yetkazmasligi kerak. Konsentratsiya. Ishchi eritmadagi preparatni ta’sir qiluvchi moddasining zararli organizmni o‘ldiradigan miqdori konsentratsiya deyiladi. Eritmadagi modda yoki preparatning miqdori foiz bilan ifodalanadi. Birinchisi ta’sir qiluvchi moddaning, ikkinchisi – preparatning konsentratsiyasi deyiladi. Sarflash meyori. Ta’sir qiluvchi modda, preparat yoki eritmaning ma’lum bir maydon yoki xajmga ishlov berishga ketgan miqdori sarflash meyori deyiladi. Fungitsidlarning konsentratsiyasi va sarf qilinadigan meyori kimyoviy va biologik kurash choralari ro‘yxatida ko‘rsatiladi. Preparatning qo‘llashga yaroqliligini aniqlash uchun Xemoterapevtik indeksdan foydalaniladi. Xemoterapevtik indeks ta’sir qiluvchi moddaning zamburug‘ni o‘ldiruvchi eng kichik dozasi va himoya qilinadigan o‘simlikka zararsiz bo‘lgan eng yuqori dozasini ko‘rsatadi. Bu indeks birligi qanchalik past bo‘lsa, fungitsid shunchalik samarali bo‘ladi. Qo‘llaniladigan ko‘pgina fungitsidlar inson va hayvonlar uchun kam zaharlidir. Ammo ular organizmga nafas olish yo‘llari, oshqozon, ichak orqali o‘tib, buyrak, jigar, o‘pka va yurakda yig‘ilib qoladi. Ular o‘tkir va surunkali zaharlanishga olib kelishi mumkin. O‘tkir zaharlanish organizmga ko‘p miqdordagi zaharli moddalarning kirishi natijasida yuzaga keladi. U organizm faoliyatining keskin o‘zgarishi yoki o‘limga olib kelishi mo‘mkin. Surunkali zaharlanish esa zaharli moddalarning kam miqdorda, ammo doimo organizm tomonidan qabul qilinishi va ularning organizmda to‘planib qolishi natijasida vujudga keladi. Fungitsidlarning inson uchun xavfliligi issiq qonli hayvonlar uchun o‘tkir zaharliligi bo‘yicha baholanadi. U 1 kg hajmga nisbatan mg hisobida aniqlanadi. Berilgan miqdor 50% hayvonlarni o‘ldirsa –

o‘rtacha o‘ldirish xususiyatiga ega deb hisoblanadi va SD50 yoki LD50 belgisi bilan belgilanadi. Mazkur ko‘rsatkich bo‘yicha fungitsidlar 4 guruhga bo‘linadi: I – kuchli ta’sirli – LD50 – 50 dan kam. II – yuqori zaharli – LD50 – 50 dan 200 gacha. III – o‘rtacha zaharli – LD50 – 200 dan 1000 gacha IV – kam zaharli – LD50 – 1000 dan ortiq. Birinchi guruh fungitsidlar juda kam va cheklangan miqdorda ishlatiladi. Hozirgi kunda o‘simliklarni kasalliklardan himoya qilish uchun fungitsidlar dust, namlangan kukun, suvli eritma, suspenziya, emulsiya va fumigantlar ko‘rinishida qo‘llaniladi. Xavfli kasalliklarga qarshi kimyoviy usulda kurashish uchun quyidagi fungitsidlar ko‘proq qo‘llaniladi. Mis preparatlari Mazkur guruh preparatlari ichida mis kuporosi, bordo suyuqligi va misning xlorli oksidi eng ko‘p tarqalgan. Mis kuporosi (CuS4O*5H2O) – ko‘kimtir rangli kristall, suvli eritma shaklida qo‘llaniladi. Eritmani temir idishda tayyorlash mumkin emas, chunki u temir blan reaksiyaga kirishadi. Mazkur fungitsid 0,5% li konsetratsiyada barglarini kuydiradi, shuning uchun uni boshqa moddalar bilan qo‘shib ishlatish lozim. 1% li mis kuporosi sof holatda mevali daraxtlarni (bargi to‘kilgandan keyin) purkashda, 2-3% lisi esa zararlangan joylarni rak kasalligiga qarshi dezinfeksiya qilishda qo‘llaniladi. Bordo suyuqligi – ko‘k rangli suspenziya. U mis kuporosini (CuSO 4 ) ohak suti Ca(OH 2 ) bilan aralashtirib tayyorlanadi. 1% li 100 l bordo suyuqligini tayyorlash uchun 1 kg mis kuporosi va 1 kg so‘ndirilmagan ohak olinadi.

Dastlab mis kuporosi biroz miqdordagi issiq suvda eritiladi, keyinchalik asta-sekin suv qo‘shilib uning hajmi 50 l gacha yetkaziladi. Boshqa idishda ohak so‘ndiriladi, ya’ni 50 l suvda eritiladi. Mis kuporosi sovigandan so‘ng uni ohak eritmasiga aralashtirib qo‘shiladi. Bordo suyuqligi yog‘och, emallangan yoki sopol idishlarda, shuningdek temir betonli hovuzlarda tayyorlanadi. Tayyor bordo suyuqligining muhiti ishqorli yoki kuchsiz ishqorli bo‘lishi kerak, uni lakmus qog‘ozi, shuningdek toza pichoq yoki mix bilan tekshirib ko‘rish mumkin. Agar temirda qo‘ng‘ir rang paydo bo‘lsa, bu eritma muhitining nordonligidan dalolat beradi, demak yana ohak suti ko‘shish kerak. Bordo suyuqligini bevosita qo‘llashdan oldin tayyorlash kerak, chunki 1,5-2 kun o‘tgandan so‘ng misning kristallari cho‘kmaga tusha boshlaydi va eritma o‘simliklarga yomon yopishadigan bo‘lib qoladi. Natijada uning ta’sir samaradorligi pasayib ketadi. Suyuqlikning konsentratsiyasi mis kuporosi bo‘yicha aniqlanadi. Bordo suyuqligining yopishqoqlik xususiyatini oshirish uchun 10 l suyuqlikka 50-100 g shakar yoki melassa aralashtiriladi. Mis xloroksidi (3Cu(OH) 2 *Cu С l 2 х H 2 O) – 90% namlanuvchi och yashil rangli hidsiz kukun. Suv bilan qo‘shilganda mustahkam suspenziya hosil qiladi. Kasalliklarga qarshi 0,7-1% konsentratsiyada vegetatsiya davrida 1-3 marta qo‘llaniladi. 20 kungacha pichan o‘rish, zamburug‘ va mevalarni yig‘ib iste’mol qilish taqiqlanadi. Oltingugurt preparatlari Mazkur guruh preparatlari ichida maydalangan oltingugurt, kolloid oltingugurt va ohak-oltingugurt qaynatmasi (ISO) eng ko‘p tarqalgan. Ular inson va issiqqonli hayvonlar uchun kam zaharli. Maydalangan oltingugurt – sariq rangli kukun, uning 95-98% ini elementar oltingugurt tashkil qiladi. Un-shudring kasalliklariga qarshi 25-30 kg/ga miqdorda keng qo‘llaniladi. Changlatish bir tekis chiqishi uchun uni kul, talk va yo‘l changi bilan aralashtirish mumkin. (1:1, 2:1 nisbatda). Oltingugurt kolloidi – sariq-kulrang namlanuvchi kukun, uning 90- 95% ni oltingugurt elementi tashkil qiladi. Qo‘llash meyori 8-25 kg/ga.

Saqlash vaqtida yopishib qotib qoladi, shuning uchun uni qo‘llashdan oldin yaxshilab maydalash kerak. Purkash uchun konsentratsiyasi 0,25-2% bo‘lgan suspenziya tayyorlanadi. Ohak-oltingugurt qaynatmasi (ISO) – och qizil suyuqlik, u 2 qism oltingugurt, 1 qism ohak va 17 qism suvdan tashkil topadi. Dastlab ohak oz-oz miqdordagi suv bilan so‘ndiriladi, qiziganidan so‘ng oltingugurt qo‘shib aralashtiriladi va 50-70 daqiqa davomida qaynatiladi. Qaynash vaqtida bug‘lanishni hisobga olgan holda suv qo‘shib turiladi. Olingan boshlang‘ich qaynatma sovitiladi va shisha idishlarga joylanadi. Idish og‘zi qattiq berkitiladi, sovuq va qorong‘i joyda 1 yilgacha saqlanishi mumkin. ISO un-shudring, antraknoz va boshqa kasalliklarga qarshi qo‘llaniladi. U zararkunanda va kanalarni ham o‘ldiradi. Vegetatsiya davrida purkash uchun Bome bo‘yicha 0,5-1,0 0 , daraxtlarning barglari to‘kilgandan so‘ng kech kuzda yoki erta bahorda esa 2-50 konsentratsili preparat qo‘llaniladi. Boshlang‘ich qaynatmaning quvvati areometr yordamida aniqlanadi. Tayyorlangan suyuqlikning ishlatilish muddati 1- 2 kundan oshmasligi kerak (1-jadval). 1-jadval ISO boshlang‘ich eritmasidan ishchi eritma tayyorlash uchun konsentratsiyani hisoblash Qo‘r eritma konsentratsiyasi 100 l ishchi eritma tayyorlash uchun ishlatiladigan qo‘r eritma miqdori, zichlik Bome darajasida Bome bo‘yicha darajasi zichligi 0,5 0,75 1 5 13 1.0990 3,51 5.29 7,05 36.26 14 1.1075 3.23 4.80 6,49 33.42 15 1,1160 3.00 4.50 6,02 30,95 16 1,1247 2,79 4,19 5,60 28,79

17 1,1335 2,61 3,91 5,23 26,89 18 1,1425 2,44 3,67 4,90 25,19 19 1,1517 2,29 3,44 4,60 23,67 20 1,1609 2,16 3,25 4,34 22,31 21 1,1703 2,04 3,07 4,10 21,08 22 1,1799 1,93 2,90 3,88 19,96 23 1,1896 1,83 2,76 3,68 18,93 24 1,1995 1,74 2,62 3,50 18,00 25 1,2096 1,66 2,49 3,33 17,13 26 1,2198 1,58 2,38 3,18 16,33 27 1,2302 1,51 2,27 3,08 15,60 28 1,2408 1,44 2,17 2,90 14,91 29 1,2515 1,38 2,08 2,78 14,27 30 1,2625 1,33 1,99 2,66 13,68 31 1,2736 1,27 1,91 2,55 13,10 32 1,2850 1,22 1,83 2,45 12,60 Ditiokorbamin kislota hosil qiluvchi preparatlar Bu guruhga kiruvchi preparatlar himoya qilish xususiyatiga ega bo‘lib, o‘simliklarni o‘sish va rivojlanishiga ijobiy ta’sir qiladi. TMTD – tetrametiltiurandisulfit . Sarg‘ish-kulrang, qo‘lansa hidli kukunsimon modda. Organik eritmalarda eriydi, suvda esa erimaydi. 50- 80% namlanuvchi kukun yoki dust shaklida chiqariladi. Urug‘larni dorilash uchun qo‘llaniladi. 1 kg urug‘ni dorilash uchun 5 g, tuproqqa esa 1 m 2 ga 50-80 g preparat ishlatiladi. Sineb. Ta’sir qiluvchi moddasi – etilenbisditiokarbamin

kislotasining ruxli tuzi. 80% namlanuvchi kulrang-sariq kukun. 1 gektarga 2-8 kg ishlatiladi. Suv bilan mustaqil suspenziya hosil qiladi. 0,5-1% konsentratsiyada qo‘llaniladi. Vegetatsiya davrida ko‘chatlarga va yosh daraxtlarga 1-5 marta purkash kerak. Ishlov berilgandan 20 kun o‘tguncha o‘tlarni o‘rish, meva va uzumlarni terib iste’mol qilish mumkin emas. Tok qalamchalariga ekishdan oldin sitosporozga qarshi ishlov berish uchun 100 l suvga 0,5 kg preparat solingan eritma qo‘llaniladi. Karbation (vapam) . Kompleks ta’sir etuvchi preparat – fungitsid, insektitsid, nematotsid va gerbitsid, sariq yoki yashil-sariq rangli, 40% konsentrlangan eritma, keskin oltingugurt-vodorod hidli. O‘simliklarning yotib qolish kasalligining qo‘zg‘atuvchilariga (kuchli infeksion fonda) va tuproq zararkunandalari va nematodalarga qarshi qo‘llaniladi. Karbation o‘simliklar uchun zaharli, shuning uchun tuproqqa qo‘llanilgandan so‘ng urug‘larni ekishgacha 3-4 hafta vaqt o‘tishi kerak. Polikarbatsin . Namlanuvchi och sariq rangli kukun. 80% gacha ta’sir qiluvchi moddadan (sineb va rux polietilentiuramid sulfidi) iborat. Qo‘llanilgandan so‘ng 3 kungacha meva va dorivor o‘simliklarni yig‘ish va iste’mol qilish mumkin emas. Nitrofenollar DNOK. Suvda yaxshi eriydi, tarkibida 40% dinitroortokreozolin mavjud, sariq rangli kukun. Parsha kasalligiga qarshi qo‘llaniladi, Havo harorati 200S bo‘lganda 1,5-2% konsentratsiya ga ega bo‘lgan preparat (8-20 kg/ga) bilan jarohatlangan joylar malhamlanadi, 1% li eritmasi esa tomirli mikozga (100% suvga 10 kg) qarshi qo‘llaniladi. Inson va hayvonlar uchun kuchli zaharli. Nitrofen. To‘q-qo‘ng‘ir rangli 60% li pasta, keskin karbol kislota hidli. Sarflash meyori 30-45 kg/ga. Suvda yaxshi eriydi, insektitsid, akaritsid va fungitsid xususiyatlariga ega, 2-3 % li eritmasi ko‘chatzorlarda va yosh daraxtzorlarda kurtaklari yozilgungacha zamburug‘larning qishlovchi sporalarini yo‘qotish uchun qo‘llaniladi.

Simob preparatlari O‘simlik kasalliklarini qo‘zg‘atuvchi patogenlarga qarshi simob guruhiga mansub preparatlardan ko‘proq granozan ishlatilar edi, ammo hozir bu preparatlar Respublikamizda qo‘llanilmaydi. Granozan . Kulrang yoki sariq rangli, keskin maxsus hidli kukun. Uning tarkibida 1,8-2,3% etilmerkurxlorid va talk bor. Har xil daraxt turlari urug‘larini quruq dorilash (1 kg uruqqa 0,5-2 g) va eman daraxtining yong‘og‘ini qishki saqlashda (1 t ga 0,5 kg) ishlatiladi. Bundan tashqari, uni antroknozga qarshi ham qo‘llash mumkin, 0,2% suspenziyasi esa kasallangan ko‘chatlarni sug‘orishda ishlatiladi. Barcha simob preparatlari inson va issiqqonli hayvonlar uchun xavfli, bu preparatlar bilan ishlash davrida xavfsizlik qoidalariga qat’iy rioya qilish shart. Omuxtalashtirilgan preparatlar Geksatiuram. 50% TMTD va 30% geksaxlorbenzoldan tashkil topgan 80% namlanuvchi kukun, kumulyativ xususiyatga ega. Urug‘larni mashina bilan dorilashda qo‘llaniladi. Tigam . 50% TMTD va 20% GXSG ning gamma-izomeridan tashkil topgan 70% namlanuvchi och rangli kukun. Urug‘larni quruq dorilash uchun ishlatiladi. O‘simliklarning yotib qolish kasalligi, urug‘larning mog‘orlashiga qarshi va qalamchalarni ekishdan oldin dorilashda (5 kg/ga) qo‘llaniladi. Fentiuram . 40% TMTD, 10% mis trixlorfenolyat va 15% GXSG ning gamma-izomeridan tashkil topgan 65% li namlanuvchi to‘q qo‘ng‘ir rangli, keskin hidli kukun. Barcha omuxtalashtirilgan preparatlar inson va issiqqonli hayvonlar uchun o‘rtacha yoki kuchli zaharlidir. Yig‘indi preparatlar

Mazkur guruh preparatlariga formalin, kaliy permanganat va temir kuporosi kiradi. Formalin. Tiniq, rangsiz, o‘tkir hidli preparat, shilliq qobiqlarga kuchli ta’sir qiladi. Kimyoviy tarkibi – chumoli aldegidining ( СН 2 О ) suvdagi eritmasi. Savdo shaxobchalarida asosan formalinning 40% li eritmasi uchraydi. Urug‘larni dorilashda 0,15%, tuproqlarni dorilashda esa 0,1-0,2-1% konsentratsiyada keng qo‘llaniladi. Idishlar, yog‘och buyumlar va qator oralarini mulchalashga mo‘ljallangan materiallarni dezinfeksiya qilish uchun esa 0,4-1% konsentratsiyada qo‘llaniladi. Oq cho‘kindi hosil bo‘lsa, formalin solingan idishni issiq suv bilan isitish kerak. Preparat inson va issiqqonli hayvonlar uchun kuchli zaharli. Kaliy permanganat ( КМпО 4 ). To‘q binafsha yoki deyarli qora rangli kristall, 200S haroratda suvda eriydi. Suvli eritmasi konsentratsiyasiga qarab har xil jadallikdagi binafsha rangda bo‘ladi. Inson va issiqqonli hayvonlar uchun zaharli emas. Temir kuporosi (FeSO 4 ·7H 2 O). Yashil rangli kristall modda. Suvda yaxshi eriydi. Kuchsiz fungitsidlik xususiyatiga ega. 5% konsentratsiyadagi eritmasi zamburug‘larning qishlash davriga qarshi qo‘llaniladi. Preparatni daraxtlarga bargi to‘kilganda kuzda yoki erta bahorda kurtaklar yozilmasdan oldin purkash lozim. Insonlar va issiqqonli hayvonlar uchun kam zaharli. Sistemali ta’sir qiluvchi fungitsidlar Mazkur guruhga kiruvchi fungitsidlar o‘simlikning ichki qismiga kirib, mitseliylarning o‘sishini pasaytiradi va kasallik hosil bo‘lishining oldini oladi. Sistemali fungitsidlar inson va issiqqonli hayvonlar uchun kam zaharli. Benomil (benleyt, benlat ). Oqish-sariq rangli namlanuvchi kukun, kuchsiz hidli, 50% ta’sir qiluvchi moddaga (metil-1-butilkarbamoil-2- benzimidozolkarbonat) ega. Amerika Qo‘shma Shtatlarining «Dyu- PONT» firmasida ishlab chiqariladi. Benomil keng spektrli ta’sirga ega, yaxshi profilaktik, qiruvchi va sistemali samaradorlik xususiyatlari uyg‘unligiga ega.

Purkash ko‘chatzor vegetatsiya davrida 1-3 marta o‘tkaziladi. Mog‘or zamburug‘lariga va yuqumli yotib qolish kasalligiga qarshi urug‘larni dorilash uchun 6 g/kg miqdorda ishlatiladi. Fundozol . Benomil analogi, 50% namlanuvchi sarg‘ish-oq rangli kukun, kuchsiz hidli. Urug‘larni dorilashda qo‘llaniladi. Topsin-M . Namlanuvchi oqish-kulrang kukun, 70% ta’sir qiluvchi modaga (1,2-bis 3-metoksikorbonil-2-tiomochevina-benzol) ega. Topsin-M inson va hayvonlar uchun kam zaharli, kumulyativ xususiyati kam ifodalangan. Fungitsidlardan tashqari, kasalliklar bilan kurashish uchun boshqa kimyoviy preparatlar ham qo‘llaniladi. Masalan, kasallik qo‘zg‘atuvchi patogenlarni tashuvchi hasharotlarni (lubxo‘r, po‘stloqxo‘r, shira, kana, chirildoq va b.) yo‘qotish uchun insektitsidlar qo‘llaniladi. Omela va zarpechak kabi parazitlarga qarshi gerbitsid va arboritsidlar ishlatiladi. Bayleton . 25% n.kuk. (namlanuvchi kukun) holida chiqariladi. Ta’sir qiluvchi moddasi 3,3-dimetil-1 (1N-1,2,4-triazolil-1)-1-(4- xlorfenoksi) butanon-2. 82,30S haroratda eruvchi rangsiz kristall modda. Suvda eruvchanligi 0,026 g, 200 S haroratda esa 100 g. Ko‘pgina organik va kislotali muhitlarga chidamli. Bayleton profilaktik va davolovchi xususiyatga ega bo‘lgan sistemali ta’sir qiluvchi fungitsid. Ekinlarni o‘sish davrida kasalliklarga qarshi ishlatiladi. Ekin turiga qarab preparatning sarflanish miqdori 0,06-4 kg/ga ga teng. Fungitsid bilan ishlov berishni ekin turiga qarab hosil yig‘ishtirib olishdan 5-30 kun oldin to‘xtatish kerak. Bayleton asalarilar uchun zaharsiz. Issiqqonli hayvonlar uchun esa o‘rtacha zaharli fungitsiddir. Tilt. 25% k.e. (konsentrat emulsiya) holida chiqariladi. Ta’sir qiluvchi moddasi propikonazol ( С 15 Н 17 С 1 23 0 2 ) 1 l preparatda 250 g ni tashkil qiladi. Suvda eruvchanligi 110 mg/l. organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Tilt sistemali ta’sir qiladi, himoya qilish va davolash xususiyatiga ega bo‘lgan fungitsiddir. Bir kecha kunduz davomida u o‘simlikka bargi va poyasi orqali singib yuqoriga ko‘tariladi.

Zamburug‘lar sporasi, vegetativ tanasi – mitseliysiga ta’sir qiladi, shuningdek spora hosil bo‘lishiga to‘sqinlik qiladi. Tilt sut emizuvchi va issiq qonli hayvonlarga kam zaharlidir. Biologik preparatlar Mazkur guruh preparatlariga zamburug‘ va bakteriyalarga qarshi qo‘llaniladigan antibiotik moddalar kiradi. Ular o‘simlik tanasida tarqalish, unda saqlanish hamda ularni zarar-sizlantirish xususiyatlariga ega. Antibiotiklar o‘simliklar uchun zaharsiz, ammo inson va issiqqonli hayvonlar uchun o‘rtacha zaharlidir. Trixotetsin – Trichotecium roseum Link . zamburug‘idan olingan antibiotik, keng spektrli fungitsid xususiyatiga ega, ammo bakteritsidlik faollikka ega emas. Trixotetsin sariq rangli kristall moda, suvda kam eriydi, organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Biologik faolligi 1000 mkg/ mg. Issiqqonli hayvonlarga o‘rtacha zaharli. Masalan LD50 – kalamushlar uchun 360 mg/ga ni tashkil etadi. O‘simliklarning yotib qolishiga qarshi urug‘larni ekishdan oldin namlash yoki changlatishda qo‘llaniladi. Trixotetsinning 1% li dusti (faolligi 100000 mkg/g) ildiz chirish, yotib qolish kasalligiga qarshi ishlatiladi. 10% namlanuvchan trixotetsin kukuni (faolligi 100000 mkg/g) un- shudring kasalligiga qarshi himoyalangan joyda qo‘llash uchun tavsiya qilingan. Fitobakteriomitsin (FBM) – aktinomitset Actinomyces lavendulae dan olinadi, antibiotik sof holatda sarg‘ish rangli amorf kukun, suvda yaxshi eriydi. Biologik faolligi 3500-4000 yed/mg. U keng spektrli bakteritsid va fungitsid holatida ta’sir qiladi. Antibiotik o‘simlik tanasiga kirib, eritmaning konsentratsiyasiga qarab bir qancha vaqt saqlanishi mumkin. U issiqqonli hayvonlarga o‘rtacha zaharli. Ekishdan oldin urug‘larni dorilashda hamda manzarali va mevali daraxtlarining urug‘larini quruq dorilashda qo‘llaniladi.

Antiseptiklar Antiseptiklarga zamburug‘lar uchun zaharli bo‘lgan, ya’ni ularni yo‘qotish yoki o‘sish qobiliyatini pasaytirish uchun qo‘llaniluvchi moddalar kiradi. Ular daraxtlarning yog‘och qismini zararlanishidan himoya qilishda qo‘llaniladi. Yaxshi antiseptik quruq yoki ho‘l bo‘lishidan qat’iy nazar, daraxt ichiga tezda kira olish va unda 40-50 yil davomida ta’sir kuchini yo‘qotmasligi, issiq haroratda, suv va kislorodda parchalanmasligi kerak. Antiseptik eritmaning tuzilishiga sezgir bo‘lmasligi, daraxt yog‘ochining ranggini o‘zgartirmasligi, bo‘yamasligi va keskin hidga ega bo‘lmasligi kerak. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan barcha talablarga javob beradigan universal antiseptik mavjud emas, shuning uchun muayyan daraxtning yog‘och qismiga mos, uni ishlatish va ekspluatatsiya qilinishiga qarab antiseptiklar tanlanadi. Daraxtlarni saqlash uchun antiseptiklar bilan ishlov beriladi yoki ular daraxt tanasiga singdiriladi. Ustki qismini berkitish uchun ular daraxtlarga surkaladi, purkaladi yoki namlanadi. Bu tadbirlar yuqori samaralidir. Yanada chuqurroq antiseptiklashga diffuziya yo‘li bilan yoki yog‘ochlarni vannalarda sovuq yoki issiq antiseptiklarda namlab erishish mumkin. Kuchli singdirish ayniqsa bosim ta’sirida qizdirish-sovuq vanna va maxsus singdirish silindrlarida (avtoklavlarda) vakuum va yuqori bosimda o‘tkazilganda yuzaga keladi. Yog‘ochlarga singdirish uchun har xil antiseptiklar qo‘llaniladi. Ular 3 ta asosiy guruhga bo‘linadi: suvda eriydigan; yengil organik eritmalarda eriydigan va yog‘da eriydigan. Yog‘ochdan yuvilib chiqish xususiyatlariga qarab esa bir qancha sinflarga bo‘linadi: oson yuviladigan, yuviladigan, qiyin yuviladigan va umuman yuvilmaydigan. Xorijiy mamlakatlarda bazilit, bolmanit va ayniqsa donalit kabi omuxtalashtirilgan antiseptiklar keng qo‘llaniladi. Ularning hidi yo‘q,

suvda eriydi, zamburug‘ va hasharotlarni keskin zaharlaydi va yog‘ochning yonishga chidamliligini oshiradi. Antiseptik yog‘och tolalariga yaxshi birikadi, natijada ularning ta’sir kuchi 4-5 marta ortadi. Hozirgi kunda donalitlarning har xil tiplari ishlab chiqilgan, ular shpallar, qurilish detallari va telefon ustunlarida qo‘llaniladi. 2.8. F ungitsidlardan foydalanish qoidalari Barcha fungitsidlar va antiseptiklar qishloq xo‘jaligi o‘simliklarida, shu jumladan daraxtlarda uchraydigan kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroorganizmlar, zararkunandalar va begona o‘tlarga qarshi qo‘llaniladigan kimyoviy moddalar bo‘lib, ular insonlar, issiqqonli hayvonlar, foydali hasharotlar, qushlar va boshqalar uchun ham zaharlidir. Qo‘llaniladigan kimyoviy moddalarning salbiy ta’sirini kamaytirishda ularni qo‘llash qoidalarini yaxshi bilish muhim ahamiyatga ega. Kimyoviy himoya chora-tadbirlarini qo‘llash faqatgina tajribali, shu sohaning yetuk mutaxassisi tomonidan bajarilishi kerak. Yil boshida dala ishlarini boshlashdan oldin barcha kimyoviy himoya qilish tadbirlariga aloqador xodimlar instruksiyadan o‘tishlari shart. Instruksiyada pestitsidlarni qo‘llashda ehtiyot choralari, qishloq xo‘jalik mahsulotlari, tuproq, suv, suv havzalari va atrof-muhitni zaharlanishdan asrash, zaharlangan insonlarga tez yordam berish va boshqa tadbirlar bilan tanishib chiqiladi. Fungitsidlar bilan ishlashda 18 yoshga to‘lmagan, emizikli, homilador ayollar, yuqumli kasallik bilan og‘rigan va jarrohlik operatsiyasini o‘tkazgan xodimlarning umumiy ish vaqti 6 soatdan oshmasligi kerak (o‘tkir zaharlovchi moddalar bilan 4 soat, qolgan 2 soati boshqa ishlar). Fungitsidlar bilan ishlashda shaxsiy himoya vositalarini qo‘llash lozim. Ish vaqtida ovqatlanish, chekish va ichish mumkin emas. Ma’lumki, ovqatlanishni to‘g‘ri tashkil qilish katta ahamiyatga egadir. Ovqatlar oqsil va vitaminlarga boy bo‘lishi lozim, ovqatni ish

boshlashdan oldin qabul qilish kerak. SHo‘r va tuzlangan narsalarni mumkin qadar kamroq iste’mol qilish lozim, chunki ular organizmda suv miqdorini to‘xtatib turadi. Ertalab va tushlikda sut, sho‘rva, kisel, choy kabi tuzi kam ovqatlarni iste’mol qilish, kunlik ichiladigan suyuqlik 2,5 litrdan kam bo‘lmasligi kerak. Fosfororganik va mis preparatlari bilan ishlaganda yog‘li taom, rux fosfid bilan ishlaganda esa tuxum iste’mol qilish mumkin emas. Fosfororganik preparatlar qo‘llanilganda tvorog, sut, qatiq, shakar, sabzavot, ko‘kat, grechka, S vitaminiga boy ovqatlarni, mis preparati ishlatilganda – oqsil va vitaminlarga boy ovqatlar, meva, asal va shakarni ko‘p iste’mol qilish kerak. Tuproq, urug‘ va ekinzorlarga ishlov berish mutaxassislar tomonidan bajarilishi kerak. Kimyoviy preparatlar bilan ishlovchi odamlar shaxsiy himoya vositalari va sut bilan ta’minlanadi. Ish joyida tez tibbiy yordam vositalari bo‘lishi shart. Ishchi-xodimlar yilda bir marta shifokor ko‘rigidan o‘tkaziladi. Kimyoviy moddalarni qo‘llash chora-tadbirlari qabul qilingan texnologiya talablariga muvofiq bajarilishi kerak. Shundagina himoya choralari yaxshi natija berishi, inson va atrof muhitni zaharlanishidan himoya qilishi mumkin. Kimyoviy moddalarni qo‘llashga mutaxassislar ko‘rsatma bergandan keyingina ruxsat beriladi. Pestitsidlarni qo‘llash qabul qilingan reglament asosida olib boriladi. Pestitsidlar va ularni qo‘llash maxsus jurnallarga yozilib boriladi. Havo harorati 20 0 С bo‘lgan kunlarda pestitsidlar ertalab va kechqurun qo‘llaniladi. 1-2 sinfga kiruvchi o‘ta zaharli preparatlarni aholi yashaydigan joylarda, chorvachilik komplekslari, qishloq-xo‘jalik ekinlarida ishlaydigan ishchilar ko‘p joylarda va dam olish maskanlariga yaqin joylarda qo‘llash mumkin emas. Pestitsidlar qo‘llaniladigan joydan 300 m masofada ogohlantirish ko‘rsatgichi bo‘lishi shart. Kimyoviy moddalarni dalada qarovsiz qoldirishga ruxsat etilmaydi. 2.9 F ungitsidlardan foydalanganda ehtiyot choralari

Barcha fungitsidlar va ayniqsa antiseptiklar u yoki bu darajada insonlar uchun zaharlidir. Shuning uchun ularni tashish, saqlash va qo‘llash vaqtida ehtiyot choralariga rioya etish lozim: 1. Zaharli kimyoviy moddalar bilan ishlaydigan barcha shaxslar tibbiy ko‘rikdan muntazam o‘tib turishi, ishlatiladigan moddalarning xususiyatlari va ularni qo‘llash vaqtidagi ehtiyot choralari bilan yaxshi tanishtirilgan bo‘lishi kerak. Fungitsidlar bilan ishlashga 18 yoshga to‘lgan, sog‘lomligi to‘g‘risida shifokor ruxsatnomasiga ega bo‘lgan va fungitsidlar bilan ishlash bo‘yicha yo‘riqnomalar olgan shaxslarga ruxsat etiladi. 18 yoshga to‘lmagan o‘smirlar, homilador va emizikli ayollar, qariyalarga ruxsat berilmaydi. 2. Zaharli preparatlarni tashish vaqtida ularni oziq-ovqat mahsulotlari yoki yem-xashaklar bilan birga tashish qat’iyan man qilinadi. Ular zich yopiladigan idishlarga joylangan bo‘lishi kerak. 3. Fungitsid va antiseptiklar saqlanadigan omborxonalar quruq va hajmi keng bo‘lishi kerak, preparatlar joylashtirilgan idishlarga ogohlantiruvchi yorliqlar yopishtiriladi. Suyuq antiseptiklar uchun maxsus idishlar ishlatiladi. Omborxonalardan preparatlar faqat yozma ruxsatnoma asosida olib chiqiladi. 4. O‘tkir zaharli bug‘, chang hosil qiluvchi kukun shaklidagi fungitsid yoki antiseptiklar bilan ishlash vaqtida xodimlar teri, ko‘z va nafas olish a’zolarini himoya qiluvchi maxsus kiyimlar bilan ta’minlanishi shart. Respiratorlar bo‘lmagan paytda dokadan tayyorlangan og‘iz va burunni himoya qiluvchi bog‘lamadan foydalanish ham mumkin. Kukun shaklidagi antiseptiklarning ishchi eritmasini shamoldan himoyalangan uch tomonlama berk ayvonda tayyorlash lozim. 5. Fungitsid eritmalari bilan ishlash vaqtida kislotalarga chidamli maxsus gazlamadan tikilgan kombinizon va rezina qo‘lqop, suyuq antiseptiklarni qo‘llashda esa rezina etik, ko‘z oynak va respiratorlardan foydalanish kerak. Ishchilarning shaxsiy himoya qilish vositalari maxsus xonalarda saqlanadi, ularni boshqa joylarga olib chiqish qat’iyan man qilinadi. Vaqti-vaqti bilan ular 1% li kaliy permanganat yoki 2% li soda eritmasida issiq suvda yuviladi. Rezina oyoq kiyimlari va qo‘lqop suv bilan yuvilgandan so‘ng ularga xlor ohaki bilan ishlov beriladi va yana issiq suv bilan qayta yuviladi. Respiratorlarning ustki qismi issiq suv

bilan yuviladi, so‘ngra 0,5% li kaliy permanganat bilan ishlov beriladi va yana issiq suv bilan yuviladi. 6. Antiseptik va fungitsidlarning hayvonlar oziqasiga va suv havzalariga tushishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Zaharli kimyoviy moddalar qo‘llangan joylarda chorva boqish, o‘t-o‘lanlarni o‘rish, meva va zamburug‘larni terish va ularni iste’mol qilishga ruxsat etilmaydi. O‘rta va yuqori zaharli moddalar bilan ishlovchi shaxslar 6 soat, quruq dorilashda esa 4 soatdan ortiq ishlash mumkin emas. Ish tugagandan so‘ng dush qabul qilish, qo‘llarni yuvish va og‘iz bo‘shlig‘ini chayish kerak. Ish joyida chekish, ichish va ovqat yeyishga ruxsat etilmaydi. Ovqatlanish maxsus ajratilgan joylarda, ishlov berilgan joydan kamida 100 metr uzoqlikda tashkil etiladi. 7. Changlatish va purkash eritmalarini tayyorlash vaqtida ishlatilgan idishlar yaxshilab yuviladi va omborxonalarga topshiriladi, ularni boshqa maqsadlarda ishlatish mumkin emas. 8. Apparatlarga kimyoviy moddalarni quyish va daraxtlarni dorilash uchun ajratilgan joylarning atrofi to‘sib qo‘yilgan bo‘lishi, ish tamom bo‘lgandan so‘ng joylarni kimyoviy moddalar chiqindilaridan tozalab, yerni chuqur chopish yoki haydash kerak. 9. Pestitsidlar inson organizmiga har xil yo‘llar bilan kiradi. Nafas olish yo‘llari, ko‘z va teri orqali kirish eng xaflisi va keng tarqalganidir. Ko‘z va yuqori nafas olish yo‘llari shilliq pardasi va terining achishishi zaharlanishdan dalolat beradi (terining kuyishi, og‘iz bo‘shlig‘ida achchiq ta’m paydo bo‘lishi, ko‘ngil aynish va h.k.). Bunda ish zudlik bilan to‘xtatiladi. Zararlangan odam zudlik bilan zaharlangan maydondan toza havoga olib chiqiladi. Pereparatning oshqozonga o‘tganligi gumon qilinsa, darhol oshqozon va ichagi yuviladi. Buning uchun 5 – 6 stakan iliq suv berib qustirish yoki tuzli surgi dorisini (yarim stakanga 2-3 qoshiq) ichirish yoki faollashtirilgan ko‘mir qabul qildirish kerak. Yuqori nafas olish yo‘llari zaharlanganda tomoqni kuchsiz oziqaviy soda eritmasi bilan (1 stakan suvga 1 choy qoshiq soda) chayish kerak. Bu suyuqlik ko‘z zaharlanganda ham qo‘llaniladi. Fungitsidlar tana terisini kuydirganda avvaliga ularni tompon bilan

artib tashlash, keyin esa 15 minut davomida spirtli-ishqor eritmasi bilan chayish (1 litr suvda 5 ml novshadil spirti eritmasi) yoki issiq suvda sovun bilan yuvish kerak. Zaharlangan odamga vrach ko‘rgunga qadar tez tibbiy yordam ko‘rsatish uchun urug‘larni dorilash punktlarida tibbiy vositalar qutichasi bo‘lishi va unda zarur dori-darmonlar bo‘lishi shart. Zaharlanish belgilari kuchayib ketsa, zaharlangan shaxs shifoxonaga joylashtiriladi. 2.10. O‘SIMLIKLARINI KASALLIKLARDAN UYG‘UNLASHGAN HIMOYA QILISH Uyg‘unlashgan himoya biotsenozdagi turlar nisbatining buzilishini oldini oladi, biosfera, o‘simlik va hayvonot dunyosi, atrof-muhit, suv havzalari va yer osti boyliklarini asrab qolish imkoniyatini beradi. Bugungi kungi uyg‘unlashgan himoya qilish chora-tadbirlari tabiatni asrash va undagi salbiy ta’sirlarni kamaytirish kabi dolzarb muammolarni bartaraf etishni ko‘zda tutadi. Ma’lumki, yaqin kunlargacha insonlar tomonidan juda ko‘p miqdorda har xil kimyoviy moddalar qishloq xo‘jalik o‘simliklari hosildorligini oshirish maqsadida ishlatilgan. Kimyoviy moddalar qo‘llanilganda kasallik va zararkunandalarning turlari, ularni biologik xususiyatlarining o‘zgarishi va kasallik qo‘zg‘atuvchilarning zarar yetkazish o‘chog‘i hisobga olinmagan. Kasallik va zararkunandalar dalaning ma’lum bir joyida ko‘rinsa, darhol dalaga yalpi ishlov berila boshlangan. Natijada ekologik nuqtai nazardan oqlanmaydigan xarajatlar yuzaga kelgan. Eng e’tiborlisi, bu holat atrof-muhitning zaharlanishiga va yuz ming yillar davomida tashkil topgan biotsenozning o‘zgarishiga olib kelgan, chunki qo‘llanilgan kimyoviy moddalarning ko‘pchiligi biotsenozdagi mikroorganizmlar mutantlarining hosil bo‘lishiga imkon bergan. Bu mutantlar har xil kimyoviy moddalar ta’siriga sekin-asta moslashib boradi. Natijada oldingidan ham kuchliroq kasallik qo‘zg‘atish xususiyatiga ega bo‘lgan yangi mutantlar hosil bo‘ladi. Ularga qarshi yana ham kuchli zaharli moddalarni qo‘llashga to‘g‘ri keladi. Natijada o‘simlik, inson va hayvonlarning rivojlanish jarayoniga

salbiy ta’sir ko‘rsatiladi, atrof-muhit yildan-yilga yana ham kuchliroq zaharlanib boraveradi. Shuning uchun uyg‘unlashgan himoya tadbirlari tabiat qonunlariga bo‘ysungan holda, biogeotsenoz tarkibiga kiruvchi organizmlarning o‘zaro munosabatlariga asoslanib tashkil qilinishi kerak. Ma’lumki, biogeotsenoz muvozanatining o‘zgarishi natijasida o‘simlik, inson va issiqqonli hayvonlarda kasallanish hodisalari yuzaga keladi. Zaharli kimyoviy moddalarni surunkali qo‘llash atrof-muhitning zaharlanishini oshirib yuboradi. Mutaxassislar ko‘p yillar davomida o‘tkazilgan ilmiy ishlar natijasida shunday xulosaga kelishdiki, zaharlanish hodisalari inson, issiqqonli hayvonlarda va atrof-muhitda darhol sezilmaydi, balki ma’lum bir vaqt o‘tishi bilan sekin-asta yuzaga kela boshlaydi. Yuqorida aytib o‘tilgan holatlarning salbiy ta’sirini kamaytirish fan oldida o‘simliklarni uyg‘unlashgan himoya qilish tadbirlarini ishlab chiqish va uni amaliyotga tatbiq etish zaruriyatini tug‘dirdi. Bu tadbirlar biotsenozning o‘zgarishiga yo‘l qo‘ymasdan o‘simlik kasalliklariga qarshi qo‘llaniladigan zaharli kimyoviy moddalarni kamaytirish, agrotexnik choralarni to‘g‘ri qo‘llash va tuproq unumdorligini oshirish natijasida qishloq xo‘jalik o‘simliklaridan mo‘l va sifatli mahsulot yetishtirish, biologik asosda uyg‘unlashtirilgan himoya qilish usulini ishlab chiqish va uni qishloq xo‘jaligiga keng joriy qilishni o‘z ichiga oladi. Uyg‘unlashgan himoya qilish – barcha kurashish (agrotexnik, xo‘jalik-tashkiliy, biologik, kimyoviy va b.) usullarini birgalikda qo‘llash demakdir. Respublikamiz sharoitida keyingi yillarda paxta, g‘alla va boshqa o‘simliklarni kasallik, zararkunanda va begona o‘tlardan himoya qilishda biologik himoya usulining asosi bo‘lgan uyg‘unlashtirilgan kurash choralariga katta ahamiyat berilmoqda. Biologik himoya usullari tuproq, o‘simlik va hayvon qoldiqlarida yashayotgan mikroorganizmlarning o‘zaro munosabatlariga asoslanadi. Binobarin, ayrim organizm turlari raqiblariga nisbatan antibiotik moddalar ajratadi va ularga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Mikroorganizmlarning shu xususiyatlaridan foydalanish maqsadida olimlar tomonidan inson, o‘simlik va hayvon kasalliklariga qarshi qo‘llash uchun tabiatdan har xil antibiotik hosil qiluvchi organizmlarni

topish, ularni ajratib olib ko‘paytirish texnologiyalarini vujudga keltirish yuzasidan ko‘pgina ilmiy ishlar bajarilgan. A.SH.Xamrayev, K.Nasriddinovlar (2003) o‘z tadqiqotlarida antibiotik xususiyatiga ega bo‘lgan 4000 ga yaqin mikroorganizm metabolitlari va sintetik yo‘l bilan 3500 dan ortiq antibiotik hosilalari va analog birikmalarini olishga muvaffaq bo‘lgan. Insonlar uchun qo‘llaniladigan streptomitsin, o‘simliklar uchun qo‘llaniladigan blastoditsin, validamitsin, alteritsidin, trixotetsin va fitobakteromitsinlar shular jumlasidandir. Ayrim mikroorganizmlarning o‘zaro munosabatlarida antagonistik xususiyatlar yuzaga keladi. Bu xususiyatga ega bo‘lgan mikroorganizmlar biologik kurash choralarida keyingi yillarda keng qo‘llanila boshlandi. Masalan, Pencillum verrucosum var. cyclopium, P. bilai, P.multicolor, Tricoderma lignorum, T. viride va boshqa ko‘pgina zamburug‘ turlari; Pseudomonos mycophaga, P. fluousrecens, Bacillus subtilis, Agrobacterium radiobacter va boshqa bakteriyalar: soya mozaika virusi, poya zangi, bodring mozaika virusi va boshqa o‘simliklarda kasallik qo‘zg‘atuvchi viruslarga qarshi qo‘llanilmoqda. Biologik himoya qilishda qo‘llaniladigan mikroorganizmlarning boshqa bir usuli giperparazitlikdir, bunda bir parazit zamburug‘ turi boshqa bir zamburug‘ turida parazitlik qiladi. Masalan: Coniotyrium minitams Camp. qishki sklerotsiyalarni yemiradi. Darluca filum Cast. - zang zamburug‘ining uredo davrini zararlaydi. Uyg‘unlashgan chora-tadbirlarning samaradorligini oshirishda agrotexnik tadbirlarni sifatli o‘tkazish katta ahamiyatga egadir. Bunda o‘simliklarni almashib ekish, kasallik va zararkunandalarga chidamli navlarni ekish, tuproq unumdorligini oshirish maqsadida uni yumshatish, yerni shudgorlash, o‘g‘itni vaqtida va qulay meyorda berish kabi tadbirlarni nazarda tutish kerak. Adabiy ma’lumotlar bilan tanishish shuni ko‘rsatdiki, uyg‘unlashgan himoya qilish usuli paxtachilik va boshqa sohalarda ancha yaxshi natijalar bergan. Ammo mazkur usulni boshqa sohalarda qo‘llash uchun yetarlicha ilmiy ishlar o‘tkazilmagan, bu esa xo‘jalik rahbarlari, injener-texnik va asosan fitopatolog olimlar oldida turgan asosiy va eng dolzarb muammolardan biridir.

Похожие

Poliz ekinlari kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Boshoqli don ekinlari kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Beda va dukkakli don ekinlari kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

O'simliklarni karantin zararkunandalari va ularga qarshi kurash usullari

Begona o’tlarga qarshi kurash choralari