Транспорт логистикаси - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Транспорт логистикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

185 KB

Транспорт логистикаси Режа: 1. Транспорт логистикасининг моҳияти ва вазифалари 2. Транспорт тарифлари ва уларни қўллаш қоидалари. 3. Етказиб беришнинг асосий базаларига жаҳон нархлари. Инкотермс-2000.

1.Транспорт логистикасининг моҳияти ва вазифалари Транспорт – бу одамлар ва юклар ташишни амалга оширувчи, моддий ишлаб-чиқариш тармоғидир. Жамият ишлаб-чиқариши тузилмасида, транспорт моддий хиз-матлар ишлаб-чиқариш соҳасига мансубдир. (9.1.- расм) Моддий оқимнинг бирламчи хом-ашё манбаидан охирги истеъмолчигача бўлган харакати давомидаги логистик операцияларнинг анчагина қисми, турли хил транс-порт воситалари ёрдамида амалга оширилади. Бу операцияларнинг харажатлари, уму-мий логистика харажатларининг 50%гача ташкил этиши мумкин. Транспорт ишлаб-чиқариш ва савдо жараёнларига жуда яхши кириб борган. Шу-нинг учун ҳам транспорт, логистиканинг кўпгина масалаларида иштирок этади. Шу билан бирга логистиканинг етарлича мустақил бўлган транспорт соҳаси ҳам мавжуд. Унда транспорт жараёни иштирокчилари орасидаги келишувлар, уларга мос моддий оқим харакатининг ишлаб- чиқариш-омбор бўлимларига алоқаси бўлмаган тарзда кў-риб чиқилиши ҳам мумкин. Транспорт логистикаси вазифаларига, биринчи навбатда, ўз ечими билан, транс-порт жараёнининг бевосита иштирокчилари харакатларини ўзаро келишилганлигини кучайтирувчи, вазифалар киради. Бундай вазифаларни ечишнинг долзарблиги, транс-порт ишлари алоҳида бир соҳага айланганида пайдо бўлади.

расм. Транспортнинг жамият ишлаб-чиқаришидаги ўрни. Транспорт жараёнларини ташкил этишга логистик ёндашув хусусиятларини, аралаш та-шишдаги транспорт занжири бўғинларининг ўзаро таъсири мисолида тушунтиришимиз мум-кин. (9.2.-расм) расм. Бир неча транспорт турлари иштирокида ташишнинг анаънавий ташкил этилиши. расмдан кўриниб турибдики бутун оддий оқимни бошқаришнинг ягона функцияси мавжуд эмас. Ахборот ва молия маблағларининг харакати жараёнида бўғинларнинг ўзаро ке-лишуви даражаси паст, чунки уларнинг харажатларини ҳеч ким бошқармайди. Жамият ишлаб-чи қ ариши Моддий ишлаб- чи қ ариш Номоддий ишлаб- чи қ ариш Моддий неъматлар ишлаб-чи қ ариш Моддий хизматлар ишлаб чи қ ариш ТранспортЮк жўнатувчи Экспедитор № 1 Транспортнинг биринчи тури Транспортнинг иккинчи тури Экспедитор № 2 Юк олувчи Экспедитор № 2 Юк олувчи

расмда тасвирланган аралаш ташишни ташкил этиш бутунлай бошқача хусусиятга эга. Транпортда логистиканинг қўлланилиши, ишлаб-чиқариш ёки савдодаги каби рақобат-чиларни транспорт жараёнида бир-бирини ўзаро тўлдирувчи ҳамкорларга айлантиради. Логистика, айтиб ўтилганидай, бу ягона техника, технология, иқтисод ва режалашти-ришдир. Бунга мувофиқ транспорт логистикаси вазифаларига транспорт жараёни иштирок-чиларининг техник ва технологик таъминотини, уларнинг иқтисодий манфаатлари ўзаро мос келишини, ҳамда режалаштиришнинг ягона тизимларини ишлатишни киритиш лозим. Бу ва- зифаларнинг ҳар бирига қисқача тавсиф бериб ўтамиз. Бутун ягона ташиш жараёнининг моддий оқимини лойиҳалаш ва чиқиб кетишда берил-ган параметрларга эришиш имкониятларини яратади. Аралаш ташишларни ташкил этишга анъанавий ва логистик ёндашувларнинг таққосла-ма тавсифи 9.1.-жадвалда келтирилган. Транспорт мажмуидаги ўзаро боғланган транспорт турларининг айримлари ичида ва турлараро қисмида параметрларнинг келишилмаганлигини билдиради. расм. Бир неча транспорт турлари иштирокида ташишнинг логистик ташкил этилиши.Интермодал ташишнинг ягона оператори Юк ж ў натувчи Транспортнинг биринчи тури Транспортнинг иккинчи тури Юк олувчиЭкспедитор №2Экспедитор №1

Бу келишилмаганлик модал ташишни қўллашга, контейнерлар ва юк пакетлари билан ишлашга имкон яратади. Технологик ташишнинг ягона технологиясини тўғри-дан-тўғри юк ортиш-тушуришларни, юк ортиш – тушишришларсиз алоқаларни бил-диради. Иқтисодий боғлиқлик – бу бозор конъюктурасини текширишни ва тариф ти-зимини барпо этишни умумий методологиясидир. Биргаликдаги режалаштириш – бу графикларнинг ягона режаларини ишлаб чиқиш ва қўллашни билдиради. Шу муноса-бат билан транспорт логистикаси вазифаларига қуйидагилар киради. - транспорт тизимларини яратиш; - транспорт – омбор жараёнининг технологик ягоналигини таъминлаш; - транспорт жараёнининг омбор ва ишлаб чикариш жараёнлари билан биргалик-да режалаштириш; - транспорт воситаси турини танлаш; - транпорт воситаси типини танлаш; - етказишларнинг рационал йўналишларини аниқлаш ва бошқалар. жадвал. Аралаш ва интермодал ташишларнинг таққослама тавсифи Арлаш ташиш Интермодал ташиш. Транспортнинг 2 ва ундан кўп тури. Транспортнинг 2 ва ундан кўп тури. Ташиш жараёни ягона операторининг йўқлиги. Ташиш жараёни ягона операторининг мавжудиги. Бир неча транспорт ҳужжатлари. Ягона транспорт ҳужжати. Ягона тариф ставкасининг йўқлиги. Ягона тариф ставкасининг мавжудлиги. (фрахт) Иштирокчилар ўзаро фаолиятининг кетма-кет схемаси Иштирокчилар ўзаро фаолиятининг кетма кет марка-зий схемаси. Юк мажбурияти тарқалган ва бунинг натижаси паст. Юк мажбурияти ягона ва бунинг натижаси юқори. Натижа: «Логистиканинг олтита қоидаси» ба-жарилишининг эҳтимоли пастлиги. Натижа: «Логистиканинг олтита қоидаси» бажарили-шининг эҳтимоли юқорилиги. Керакли юк керакли жойда, керакли Керакли юк керакли жойда, керакли

вақтда, керакли миқдорда, керакли сифатда, минимал харажатлар билан. вақтда, керакли миқдорда, керакли сифатда, минимал харажатлар би-лан. Қишлоқ хўжалиги ишлаб-чиқаришини ташкил этиш жараёнларида транспорт воситаларининг турларини ва сонини танлаш. Транспорт воситаларининг турлари ва сонини аниқлаш вазифаси логистиканинг бошқа масалалари билан алоқадорликда ечилади. Муайян бир ташиш учун оптимал бўлган транспорт турини танлаш асос бўлиб бўлиб, транспортнинг хар хил турлари-нинг хусусиятлари тўғрисидаги ахборот хизмат қилади. логистика нуқтаи назаридан транспортнинг асосий турларини устунларини ва камчиликларини кўриб чиқамиз. Автомобил транспорти. Қисқа масофаларга (200-300км) ташишларни амалаг ошириш учун автомобил транспорти ишлатилади. Асосий усутунликлардан бири – юқори харакатчанлигидир. Автомобил транспорти ёрдамида юк «эшикдан эшикга-ча» зарурий ташишнинг тезкорлик билан етказиши мумкин. Транспортнинг бу тури етказишлар мунтазамлигини ҳамда кичик ҳажмлардан етказишлар имкониятини таъ-минлайди. Бу ерда, бошқа турларга нисбатан маҳсулот қадоқига у даража қаттиқ та-лаблар қўйилмайди. Автомобил транспортининг асосий камчилиги бу ташишлар таннархининг нис-батан юқорилиги. Одатда ташиш учун тўлов автомобилнинг максимал юк кутара оли-ши буйича олинади. Бу турнинг бошқа камчиликларига қуйдагиларни киритиш мум-кин: юкни туширишни шошилинчлиги, юкни ва автотранспортни ўғирлаш мумкинли-ги, нисбатан кам юк кўтара олиши. Автомобил транспорти экология жиҳатдан ҳам но- қулай, бу эса уни ишлатиш имкониятини камайтиради. Темир йул транспорти. Транспортнинг бу тури юкларнинг турли ҳажмларини (партияларини) барча об-ҳаво шароитларида ташиш учун қулайдир. Темир йул тран-спорти юкни нисбатан тез вақтда масофаларга етказиш имкониятини таъминлайли. Ташишлар мунтазам амалга оширилади.

Бу ерда ортиш-тушириш ишларининг сама-рали бажарилишини ташкил этиш мумкин. Темир йўл транспортининг муҳим устунлиги, бу юкларни ташишнинг нисбатан паст нархи ва чегирмалар мавжудлигидир. Темир йўл транспортининг камчиликларига ташувчилар сонининг чекланганли-гини ва истеъмол жойларига етказиш имконияти пастлигидир, яъни темир йул ўтка-зилмаганда автомобил транспортидан фойдаланишга тўғри келади. Денгиз транспорти. Халқаро ташишларда энг йирик ташувчи ҳисобланади. Унинг асосий устунликлари – юк тарифларининг пастлиги ва юқори юк ўтказиш қо-билиятидир. Денгиз транспортининг камчиликларига унинг паст тезлигини, юкларни қадоқи ва ўрнатилишига бўлган қатиқ талаблар, жўнатишларини камлигини киритадилар. Денгиз транспорти об-ҳаво ва навигация шароитларига боғлиқ бўлиб, муракаб порт инфроструктурасини яратишни талаб қилади. Ички сув транспорти. Бу ерда юк тарифлари паст. 100 тоннадан ортиқ юкни 250 кмдан узоқроқ масофага ташишда транспотнинг бу тури энг арзон. Ҳаво транспорти. Асосий устунликлари – энг юқори тезлик, узоқ ҳудудларга етиб бориш имконияти, юкларнинг юқори даражада сақланиши. Камчиликларига юқори юк тарифлари ва иқлим шароитларига боғлиқлиги кира-ди, бу эса етказиш графигига риоя қилишни камайтиради. Қувур транспорти. Юқори ўтказиш қобилиятида кам таннархни таъминлайди. Транспортнинг ушбу турига юкларни сақлаш даражаси ҳам юқори. Қувур транспорт-нинг камчилиги бу ташишга мўлжалланган юкларнинг тор номенклатураси. Тран-спорт турининг танлашга таъсир этувчи олтита асосий омилларни ажратадилар. 9.2.-жадвалда ушбу омилларнинг ҳар бири бўйича транспортнинг ҳар хил турларининг ба-ҳоси берилган. «1» га энг яхши қиймат мос келади. Ҳар хил омилларнинг муҳимлигининг эксперт баҳоси, транспорт турини тан-лашда қуйидагиларга амал қилишни муҳимлигини кўрсатади:

- етказиш графигига риоя қилиш ишончлилиги. - етказиш вақти. - ташиш нархи. жадвал. Транспорт турини танлашга таъсир этувчи асосий омиллар кесимида ҳар хил транспорт турларининг баҳоси. Транспорт тури Транспорт турини танлашга таъсир этувчи омилларЕтказиш вақти Ж ўнатиш лар частотаси Юк етказиш графигига риоя қилишнинг ишончлилиги Турли юкларни ташиш қобилияти Юкни худуднинг исталган нуқтасига етказа олиш қобилия ти Таш иш қиймати Темир йўл 3 4 3 2 2 3 Сув 4 5 4 1 4 1 Автомобил 2 2 2 3 1 4 Қувур 5 1 1 5 5 2 Ҳаво 1 3 5 4 3 5 Таъкидлаб ўтиш керкакки 9.2.-жадвал маълумотлари фақатгина у ёки бу транс-порт турини муайян ташиш шароитларига мувофиқлиги даражасини таҳлилий баҳо-си учун ишлатилиши мумкин. Танловнинг тўғрилиги ҳар хил транспорт турлари би-лан ташишга боғлиқ харжатлари таҳлили асосидаги техник–иқтисодий ҳисоблар би-лан тасдиқланиши лозим.

3.Транспорт тарифлари ва уларни қўллаш қоидалари. Транспорт корхоналари кўрсатган хизматлар ҳисоби тарифлар ёрдамида амалга оширилади. Тарифлар ичига қуйидагилар киради: - Юкни ташиш учун олинадиган тўловлар. - Юкни ташиш билан боғлиқ бўлган қўшимча операциялар учун йиғилмалар. - Тўлов ва йиғилмалар ҳисобланиш қоидалари. Иқтисодий категория сифатида транспорт тарифлари бу транспорт маҳсулотига бўлган нарх шаклидир. Уларнинг тузилиши қуйидагиларни таъминлаши лозим: - Транспорт корхонасига эксплуатация харажатларини ва фойда олиш имконият-ларини: - Транспорт хизматларини харидорга транспорт харажатларини қоплашини ва фойда олиш имкониятини. Юқорида айтиб ўтилганидек, ташувчи танлашга таъсир этувчи асосий омиллари-дан бири бу ташиш нархидир. Рақобат шароитида юзага келувчи мижоз учун кураш транспорт тарифларига ҳам ўзгартириш киритади. Ҳар хил йиғимлар тариф ставкаларини моҳирона бошқарилиши, юк ташиш би-лан қўшимча хизматларга (юкларни кўриқлаш, кузатиш,) талабни ошириши мумкин. Транспортнинг ҳар хил турларидаги тарифлар тизимлари ўз хусусиятларига эга. Уларнинг қисқача тавсифига тўхталиб ўтамиз. Темир йўл транспортига юкларнинг ташишни ташишининг қийматини белгилаш учун умумий, махсус, имтиёзли, маҳаллий тарифлар қўлланилади. Умумий тарифлар – бу тарифларнинг асосий туридир. Уларнинг ёрдамида юк-ларининг асосий массасини ташиш қиймати аниқланади. Махсус тарифлар деб – махсус устамалар ёки чегирмалар билан умумий тариф-ларни фарқланувчи тарифларга айтилади. Бу тарифлар оширилган ёки камайтирилган бўлиши мумкин. Улар одатда фақат муайян юкларга нисбатан қўлланилади. Махсус тарифлар товар маҳсулотлари

ишлаб-чиқарувчиларнинг жойлашувига таъсир этишига имкон берадилар, Чунки улар ёрдамида қийматларни тартибга солиш мумкин. Имтиёзли тарифлар муайян мақсадлар учун юкларни ташишда ўзларига мўлжал-ланган юкларни ташишда қўлланилади. Маҳаллий тарифларни айрим темир йўлларнинг бошлиқлари ўрнатади. Бу та-рифлар ушбу темир йўл чеграларида амал қилувчи юкларни ташиш учун тўловлар ўл-чамини ва турли йиғимлар ставкаларини ўз ичига олади. Ташиш тўловларидан таш-қари, темир йўл юк олувчи ва жўнатувчиларидан юкларнинг ташиш билан боғлиқ қў-шимча хизматлар учун ҳам хақ олади. Бу тўловлар йиғимлар деб айтилади ва темир йўл томонидан қуйидаги операцияларни бажаргани учун олинади: сақлаш, юк оғир-лигини текшириш, вагонларни олиб келиш ва олиб ташлаш, ортиш тушириш ишлари ва бошқалар. Темир йулда юкларни ташиш тўловларига таъсир этувчи асосий омиларни санаб ўтамиз. Жўнатиш тури. Темир йўл бўйлаб юк вагонли, контейнерли кичик тоннали – 25 тоннагача оғирлиги ва ҳажми ярим вагонгача, ва майда тоннажли оғирлиги 10 тонна-гача ва хажми 1/3 вагон ҳажмигача, жўнатишлар билан жўнатилган бўлиши мумкин. Ташиш тезлиги. Темир йўл бўйлаб юк: юк, катта ёки йўловчи тезлигида ташили-ши мумкин. Тезлик тури юк суткасига неча км босиб ўтиши лозимлини белгилайди. Ташиш масофаси. Ташиш тўлови юк ва катта тезликда ташилганда тариф масо-фаси учун, катта ҳажмга эга бўлмаган юкларни ташишда, ёки юкларни йўловчи тез-лигида ташишда хақиқатдан босиб ўтилган масофа учун олинади. Вагон ёки контейнерларнинг мансублиги. Вагон, платформа ёки контейнерни, темир йўлни, юк олувчини ёки юк жўнатувчини мулки бўлиши мумкин.

Ташиладиган юк миқдори – ташиш қийматига мухим таъсир этувчи омил. Ав-томобил транспортида юк ташишлар қийматини аниқлаш учун тарифларни қуйидаги турларини қўллайдилар: - юк ташишга бўлган келишилган тарифлар. - юк ташишга бўлган тўланадиган автотонна – соат шартларидаги тарифлар. - юк автомобилларини ишлатиши вақти бўйича тарифлар. - км ҳисоби бўйича тарифлар. - харакат воситасининг таркибнинг бошқа жойга жўнатиш учун тарифлар. - шартномавий тарифлар. Тариф тўлови ўлчамига қуйидаги омиллар таъсир кўрсатади. - ташиш масофаси. - автомобил юк кўтаришини ишлатиш имкониятини тавсифловчи юкнингт хаж-ми ва оғирлиги. - автомобил юк кўтара олиши. - умумий босиб ўтилган йўл. - автотмобилни ишлатиш вақти. - автомобил тури. - ташиш амалга ошириладиган ҳудуд ва бир қатор бошқа омиллар. Автомобил транспортидан юкларни ташишга бўлган тарифларнинг ҳар бири барча омиллар йиғиндисини эмас балки муаййян ташиш учун аҳамиятли бўлганлари-нигина ҳисобга олади. Масалан: Келишилган тариф бўйича юкларни ташиш қийматини ҳисоблаш учун ташиш масофасини, юк массасини ва автотомобил юк кўтар олиши даражасини тав-сифловчи, юк синфини эътиборга олиш лозим. Юк автомобилалрини ишлатиш вақти тарифи бўйича ҳисобларни олиб боришда автомобил юк кўтара олишини, автомобил-дан фойдаланиши вақтини ва умумий босиб ўтган йўлини ҳисобга олиш керак. Барча ҳолларда автомобиллардан фойдаланиш учун бўлган тўлов катталигига, ташиш амал-

га ошираётган ҳудуд ҳам таъсир кўрсатади. Бу ҳудудлар бўйича юк ташишлар тан-нархи даражасидаги барқарор фарқланишлар билан тушунтирилади. Ҳудудий коэф-фицентлар ёрдамида тариф қийматига ўзгартиришлар киритилади. Дарё транспортида юк ташиш тарифлари ва қўшимча хизматлар учун йиғимлар бозор конюктурасини ҳисобга олган холда мустақил равишда белгиланади. Денгиз транспортида юкларни ташиш учун тўловлар тариф бўйича, ёки ФРАХТ ставкаси бўйича амалга оширилади. Агарда юк мунтазам амалга оширилаётган юк оқими бўйича харакатланса, унда ташиш чиқими кемалар юриши тизими билан амал-га оширилади. Бунда юк жаддвал бўйича ва эълон қилинган тариф бўйича ҳисобла-нади. Юк мунтазам юк оқими бўйича харакатланмаган ҳолларда ташиш ФРАХТ став-каси бўйича тўланади. ФРАХТ ставкаси бозорнинг конъюктурасидан келиб чиқиб белгиланади ва унинг тарнспорт тавсифларига йўналиш шароитларига ва харажатла-рига боғлиқ. Ҳар кандай ускуна ёки жихозларнинг унумдорлиги дейилганда уларнинг вақт бирлигида ишлаб-чиқарган маҳсулоти тушинилади. Автомобиллар юк маълум масо-фага ташиб беришни ҳисобга олиб, уларнинг унумдорлиги вақт бирлигида ташилган юк миқдори ва тонна километрларда ўлчанувчи транспорт ишидан иборатдир. Масалан, автомобилнинг юк Билан бир қатновидаги юк миқдорида ўлчанувчи унумдорлиги:CT Hq Q   , т (9.1) бўлса, тонна-километрда бажарган транспорт иши: ЮК ЮК ЮК L Q P   , ткм (9.2) иборат бўлади. Айтилганларга кўра, бир иш куни давомида автомобилнинг унумдорлиги: ЮК CT H ЮК ЮК k Z q Z Q Q       , т (9.3)

ЮК ЮК g H ЮК ЮК K L Z q Z P P       , т.км (9.4) бўлади. Бундаги Z юк – бир иш куни давомида юкли катновлар сони. Ўз навбатида нолинчи катновга ҳам сарфланган вақтни ҳисобга олинган бир иш куни давомида юкли қатновлар сони. айл ИШ ЮК t Т Z  (9.5) бўлади. Бунда: Т иш – автомобилнинг ишда бўли швақти, соат: t айл – бир тўлиқ қатнов учун зарур вақт, соат. Бир тўлиқ қатнов учун зарур вақт, автомобилнинг юк ортиш пунктидан уни ту-шириш пунктигача юкли қатнови, юк тушириш пунктидан навбатдаги юк ортиш пунктигача бўш қатнов вақти ҳамда ортиш-тушириш вақти йиқиндисидан иборат бў-лади: to кбк юкk айл t t t t     . , соат (9.6) Бунда: юкkt - автомобилнинг юкли қатнови харакат вақти; кбkt . - бўш қатнови харакат вақти; t o-т – транспорт воситасини юк ортиш-тушириш вақти. Харакат вақтини аниқлашлик учун юкли ва бўш қатновлар масофасини, харакат тезлигига бўлишлик лозим: T ЮК T бк ЮК T M x V l V l l V l t       , соат (9.7) Бунда: t юк – автомобилнинг юкли қатнови масофаси; l б.к – автомобилнинг бўш қатнови масофаси. Амалда бўш қатновлар автомбилнинг орқасига ёки навбатдаги ортишгача бўла-ди; V т – автомбилнингш техник харакат тезлиги. Амалда бўш қатнов масофасининг аниқ миқдорига кўра, унинг юкли қатновига нисбатан тутувчи ўрни аниқланишини ҳисобга олиниб, қатнов масофаларидан унум-ли фойдаланиш, яъни юкли қатнов коэффициенти

кўрсаткичидан фойджаланилади. Бу коэффициент умум қатновдан қай даражада унумли фойдаланганини характерлаб, унинг миқдорини қатновлар давомидаги юкли қатновлар умумий миқдорини, барча масофаларига нисбати қилиб аниқланилади ва уни техника адабиётларида  (бетта) ҳарфи билан белгиланади. Агар автомобилнинг юкли қатновлар масофаси ва йўл қатновидан фойдаланиш коэффициенти маълум бўлса, автомобилнинг харакат вақтини юкли қатновлар миқдо-рини, унинг техник харакат тезлиги (км/соат) ва маршрутдаги йўлдан фойдаланиш коэффициенти кўпайтмасига нисбати қилиб аниқланади: T M юк k V l t    (9.8) бир айланиш вақти эса: T M T T M ЮК to T M ЮК to k айл V t V l t V l t t t                0 (9.9) бўлади. Айланиш вақт ива автомобилнинг маршрутда бўли швақти ( Т м ) маълум бўлса, иш куни давомидаги қатновлар миқдорини куйидаги формула Билан ҳисоблаб топиш мумкин: To T M ЮК T M M айл M ЮК t V l V T t T Z           (9.10) Нўлинчи қатновни ҳам ҳисобга олинганда To T M ЮК T M иш ЮК t V l V T Z          (9.11) бўлади. Бундаги  - кун давомидаги, нўлинчи қатнови ҳам ҳисобга олувчи йўлдан фой-даланиш коэффициентидир. Демак, кун давомидаги юкли қатновлар сонини ошириш учун ёки автомобил-нинг иш куни (иш вақти, ёки каср суратини) узайтиришлик, ёки бир айланиш вақти (касрнинг маҳражи)ни камайтириш, ёки бир маҳалнинг ўзида каср суратини ошириш ва маҳражини камайтириш зарур.

Ташиш масофаси беридган ҳолда бир айланиш вақтини камайтириш учун авто-мобилнинг техник харакат тезлигини ошириш ва автомобилнинг ортиш ва тушириш операцияларида бекор тури швақтини камайтиришлик лозим бўлади. Транспорт воситасининг кунлик иш унумдорлиги, бу бир қатновда ташилган юк ҳажми ( t ) ва бажарилган транспорт иши (юк обороти) (ткм). Улар қуйидаги формула бўйича аниқланади:TO T ЮК T CT Н ИШ K t V l V q Т Q             , т (9.12) TO T ЮК ЮК T CT Н ИШ K t V l l V q Т P              , т км (9.13) бунда, q н – номинал юк кўтарувчанлиги; Т иш – иш вақти; v т – ўртача техник тезлик;  - босиб ўтилган йўлдан фойдаланиш коэффициенти;  ст – юк кўтарувчанликдан статик фойдаланиш коэффициенти; t о-т – юк ортиш-туширишда бўш туриш вақти. 4 . Етказиб беришнинг асосий базаларига жаҳон нархлари. Инкотермс- 2000. Инкотермснинг мақсади – ташқи савдо соҳасида кенг қўлланилаётган савдо атамаларини изоҳлаш бўйича халқаро қоидалар тўплами билан таъминлашдан иборат. Шундай қилиб, турли мамлакатларда бундай атамалардан сақланиш ёки ҳеч бўлма-ганда турли талқинлар ноаниқлигини маълум даражада қисқартитиш мумкин. Инкотермснинг таъсир қилиш соҳаси олди-сотди шартномаси томонларининг сотилган товарларни етказиб беришга нисбатан (бу ерда “товар” деганда “моддий то-варлар” тушунилади, бундан компьютер дастурий таъминот каби “номоддий товар-лар” мустасно) ҳуқуқ ва мажбуриятлари билан боғлиқ масалалар билан чекланади.

Амалиётда Инкотермсни нотўғри тушунишнинг иккита варианти кўп учрайди. Биринчиси – бу Инкотермсни олди-сотди шартномасига эмас, балки ташиш шартно-масига кўпроқ муносабатга эга сифатида нотўғри тушуниш. Иккинчиси – бу баъзида улар томонлар шартномага киритишни истаган барча мажбуриятларни қамраб олиши керак, деган тасаввурнинг нотўғрилиги ҳисобланади. Халқаро савдо палатаси томонидан ҳар доим таъкидлаб келинганидек, Инко-термс олди-сотди шартномалари доирасидаги фақат маълум жиҳатларда сотувчилар ва харидорлар ўртасидаги муносабатлар билан алоқа қилади. Экспортчилар ва импортчилар нафақат олди-сотди, балки ташишлар, суғурта ва молиялаш шартномалари муҳим бўлган халқаро сотиш битимларини амалга ошириш учун зарур бўлган турли шартномалар ўртасидаги ҳақиқий муносабатларни ҳисобга олиши керак. Бунда Инкотермс ушбу шартномаларнинг бирига, яъни айнан олди-сотди шартномасига таалуқлидир. Инкотермс шартномани бузиш оқибатлари ва турли тўсиқлар натижасида жавоб-гарликдан озод этиш билан шуғулланмайди. Ушбу масалалар олди-сотди шартнома-сининг бошқа шартлари ва тегишли қонунлар томонидан ҳал этилиши керак. Инкотермс бошидан товарлар миллий чегаралар орқали етказиб берилиши учун сотилаётган ҳолатларда фойдаланиш учун мўлжалланган: шундай қилиб – бу халқаро савдо атамаларидир. Бироқ Инкотермс амалиётда кўпинча товарларни фақат ички бо-зорлар доирасида сотиш учун шартномаларга киритилади. “Е” атамаси сотувчига энг кам мажбуриятлар юклайди: сотувчи товарни фақат харидор ихтиёрига келишилган жойда – одатда сотувчининг шахсий биносида тақдим этиши лозим. Иккинчи томондан, амалиётда кўп учрайдиган нарса – бу сотувчи кў-пинча харидорга товарни харидорнинг транспорт воситасига юклашга ёрдам беради. Агарда сотувчи мажбуриятлари

кенгайтирилиб, юклашни ҳам ўз ичига олганда, со-тувчининг EXW атамаси шартларига мувофиқ энг кам мажбуриятларининг анъанавий тамойилларини улардан сотувчи товарни юклашга нисбатан ҳеч қандай мажбурият-ларни қабул қилмаган ҳолатлар учун фойдаланиш мақсадида сақлаш қарорини қабул қилинганида эди EXW атамаси буни яхшироқ акс эттирган булур эди. Мабодо хари-дор сотувчи ушбу вазифани ҳам бажаришини истаса, бу олди- сотди шартномасида кўрсатилиши керак. “F” атамаси сотувчи товарни харидор кўрсатмаларига мувофиқ ташишини кўзда тутади. Томонлар FCA атамасига кўра етказиб беришни амалга оширишни кўзда тута-диган пункт мажбуриятларнинг турли хиллиги туфайли ушбу атама билан тузилган шартномада учраши мумкин бўлган қийинчиликларни юзага келтирди. Масалан, товар харидор томонидан твоарни сотувчи биносидан олиб кетиш учун юборилган транспорт воситасига ортилиши мумкин; иккинчи ҳолатда товар харидор томонидан товарни терминал, яъни харидорга етказиб бериш учун юборилган тран-спорт воситасидан туширишни талаб қилиши мумкин. Инкотермс-2000 шартномада кўрсатилган етказиб бериш жойи сифатида сотувчи биноси ҳисобланиб, етказиб бе-риш якунланган, товар харидорнинг транспорт воситасига юкланган ҳолатлар шарт-лашган бўлса, бошқа ҳолатларда етказиб бериш якунланган ва товар харидор ихтиё-рига сотувчи транспорт воситасидан туширилмасдан етказиб берилган бўлса ушбу ва-риантларни ҳисобга олади. Транспортнинг турли турлари учун қайд этилган вариант-лари FCA атамасида келтирилган. жадвал ИНКОТЕРМС-2000 (Савдо атамалари таснифи) Е гуруҳи EXW Франко завод (......кема номи) F гуруҳи Асосий ташиш тўланмаган FCA Франко ташувчи (.......тайинланган жой номи) FAS Кема борти бўйлаб франко (......юклаш порти номи) FOB Франко борт (......юклаш порти номи)

С гуруҳи Асосий ташиш тўланган CFR Нарх ва юк (......тайинланган порт номи) CIF Нарх, суғурта ва юк (......тайинланган порт номи) CPT Юкни ташиш гача тўланган (......тайинланган жой номи) CIP Юкни ташиш ва суғурта гача тўланган (.....та-йинланган жой номи) В гуруҳи Етиб келиши DAF Чегарагача етказиб бериш (......етказиб бериш жойи номи) DES Кемадан етказиб бериш (......тайинланган порт номи) DEQ Пирстандан етказиб бериш (......тайинланган порт номи) DDU Бож тўламасдан етказиб бериш (......тайинланган жой номи) DDP CFR ва CIF атамалари бўйича етказиб бериш пунктларига мос келадиган етказиб бериш пункти FOB атамасига мувофиқ маълум тортишувларга қарамасдан Инко-термс-2000.да ўзгаришларсиз қолди. Гарчи FOB атамаси бўйича “товарни кема банди-га етказиб бериш” тушунчаси ҳозир кўпчилик ҳолатларда тўғри келмаслиги мумкин. Бироқ шунга қарамай савдогарлар томонидан ушбу атама тушунилади ва товарлар ҳамда юклаш қурилмалари ҳисобга олинган ҳолда қўлланилмоқда. Етказиб бериш пунктини FOB атамасига кўра ўзгартириш айниқса денгиз йўли билан одатда чартер- тўпларда келтириладиган товарларни сотишга нисбатан кераксиз чалкашликларни юзага келтиряпти. Афсуски, FOB сўзи айрим савдогарлар томонидан фақатгина ҳар қандай етказиб бериш пунктини – масалан “FOB фабрика”, “ FOB завод”, “ FOB сотувчи заводидан” пунктларини белгилаш учун фойдаланилмоқда. Бунда “Франко борт” қисқартма сўз тушунчасига эътибор берилмаяпти. “FOB”дан бу каби фойдаланиш чалкашликни юзага келтириш мойиллигига эга бўлган вазиятлар сақланиб қолмоқда ва бундан сақ-ланиш керак.

“С” атамаси сотувчига ташишларни ўз ҳисобидан оддий шароитларда ташиш шартномасини тузишни юклайди. Шу боис у транспорт сарф- харажатларини тўлаши лозим бўлган пункт тегишли “С” атамасидан сўнг кўрсатилиши шарт. CFR ва CIF ата-маларига мувофиқ сотувчи товарни суғурталаши ва суғурта харажатларини кўтариши керак. Чунки харажатларни тақсимлаш нуқтаси товар етказиб берилиши мумкин бўл-ган мамлакатда рўйхатга олинади. “С” атамаси кўпинча етиб келиш шартномалари билан нотўғри ҳисоб-китоб қилади. Бунда сотувчи товар келишилган пунктгача етиб келмаса барча таваккалчилик ва харажатларни кўтаради. Бироқ шуни таъкидлаш ке-ракки, “С” атамаси сотувчи товар юкланадиган ёки жўнатиладиган мамлакатда шарт-номани бажариши нуқтаи назаридан “F” атамаси эга бўлган хусусиятга эга бўлади. Шундай қилиб, “С” атамасига мувофиқ олди-сотди шартномалари “F” атамаси бўйича шартномалар каби юклаш шартномаси тоифасига киради. Юклаш шартномалари хусусиятида товарларни одатий йўналишлар бўйича од-дий усулда келишилган жойгача ташишнинг одатдаги транспорт сарф-харажатлари сотувчи томонидан тўланиши керак. Бунда харидор товарни йўқотиши ёки айниши бўйича таваккалчиликни ўз зиммасига олади, шунингдек, товар тегишли равишда та-шиш учун етказиб берилганидан сўнг ҳам аҳамиятга эга воқеалар натижасида пайдо бўладиган қўшимча сарф- харажатларни кўтаради. Шундай қилиб, “С” атамаси бошқа атамалардан ўз ичига иккита “кескин” нуқтани олиши билан ажралиб туради. Улар-дан бири сотувчи унгача транспорт ташкил қилиши ва ташиш шартномасига кўра сарф-харажатларни кўтариши керак бўлган нуқта, иккинчиси эса таваккалчиликлар-дан ўтиш учун хизмат қилади. Шу сабабли сотувчига мажбкриятларни қўшишда им-кон қадар эҳтиёткорликка риоя қилиниши керак. Ушбу мажбуриятлар сотувчи тавак-калчиликнинг юқорида қайд этилган нуқтадан ташқарига чиққанда юклатилади. Со-тувчи ташиш шартномасини тузиб, товарни ташувчига топшириб, CFR ва CIF атама-ларига мувофиқ суғурталашни таъминлаб олди-сотди шартномаларини тегишли ра-

вишда бажарганидан сўнг уни ҳар қандай кейинги таваккалчилик ва сарф- харажат-лардан халос этиш “С” атамасининг моҳияти ҳисобланади. “С” атамасининг моҳияти юклаш шартномалари сингари ҳужжатли кредитлар-дан бундай ҳолатларда ишлатиладиган асосий тўлов услуби сифатида кенг фойдала-ниш орқали изоҳланиши ҳам мумкин. Олди-сотди томонлари сотувчи ҳужжатли кре-дит бўйича келишилган юклаш ҳужжатларини тақдим этганидан сўнг ҳақ олишини келиб олади. Бунда ҳужжатли кредитнинг асосий мақсадлари сотувчи ҳужжатли кре-дитлар бўйича ёки товарни юклаб, жўнатганидан сўнг ҳақ олганидан кейин ҳам тавак-калчилик ва харажатларни ўз зиммасига олишини тўлиқ инкор этади. Албатта, сотув-чи ташиш шартномаси бўйича юк ҳақи олдиндан тўланган, у юкланганидан сўнгми ёки тайинланган жойда тўланишидани қатъий назар (юк ҳақи юк олувчи томонидан белгиланган портда тўланиши керак) барча сарф-харажатларни тўлашига тўғри кела-ди. Бироқ юк ортилиб жўнатилганидан сўнг аҳамиятга эга воқеалар натижасида пайдо бўлиши мумкин бўлган қўшимча харажатлар харидор томонидан тўланади. Агарда сотувчи ўз ичига бож, солиқ ва бошқа тўловларни оладиган ташиш шарт-номасини таъминлаши шарт бўлса, бундай харажатлар албатта шартномага кўра со-тувчига юкланади. Агарда одатда товарни оралиқ пунктларда тайинланган жойга етиш учун қайта юклаш билан боғлиқ бир қанча ташиш шартномалари тузилса, сотувчи ушбу барча сарф-харажатларни, шунингдек, товарни битта транспортдан бошқасига қайта юклаш натижасида юзага келадиган харажатларни ҳам тўлаши керак. Бироқ агарда ташувчи ўз ҳуқуқларидан кутилмаган тўсиқлардан (масалан, муз, иш ташлаш, меҳнат бузи-лишлари, ҳукумат қарорлари, уруш ёки ҳарбий харакатлар) сақланиш учун ташиш шартномасига мувофиқ фойдаланса, бундан келиб чиқадиган барча қўшимча сарф-ха-ражатлар харидор ҳисобига ёзилади. Чунки сотувчи мажбуриятлари оддий ташиш шартномасини таъминлаш чекланади.

Кўпинча олди-сотди шартномасини тузган томонлар сотувчи қай даражагача та-шиш шартномасини, қайта юклаш сарф-ҳаражтларини таъминлаши кераклигини аниқ аниқлашни истайди. Негаки, бундай сарф- харажатлар одатда товар доимий кема ли-ниялари бўйича ташилса, олди- сотди шартномаси кўпинча товар шу тарзда ёки “юк-ларни рейс кемаларида ташиш шартлари”га мувофиқ ташилишини кўзда тутса, юк ҳи-собидан тўланади. Бошқа ҳолатларда эса CFR ва CIF атамаларидан сўнг “қайта юк- лашни қўшиб” сўзи қўшилади. Шунга қарамай, қисқартма сўзни “С” атамасидан сўнг у тегишли савдо соҳасида аниқ тушинилмаса ва келишаётган томонлар ёки тегишли қонунда ёхуд савдо одатларида қабул қилинмаса қўшиши тавсия этилмайди. Чунончи, сотувчи “С” атамаси хусусиятини ўзгартмасдан ўз зиммасига товар-нинг мўлжалланган жойга етиб келиши бўйича ҳеч қандай мажбурятни олмаслиги ке-рак. Чунки ташиш пайтида кечикишни харидор ўз зиммасига олади. Шундай қилиб, ҳар қандай мажбурият юклаш ёки жўнатиш жойига тегишлидир. Товар билан савдо қилишда товарни денгиздагилигида сотиб олиш ҳоллари уч-раб туради. Бундай ҳолларда савдо шартидан сўнг “сузишда” сўзи қўшилади. Негаки, бундай ҳолатларда CFR ва CIF атамаларига кўра товарни йўқотиш ёки бузилиш хав-фи сотувчидан харидорга ўтган бўлади, изоҳлашда қийинчиликлар пайдо бўлади. Бу борада имкониятлардан бири CFR ва CIF атамалари одатий маъносини хавфни сотув-чи ва харидор ўртасида тасқсимлашга нисбатан сақлаш ҳисобланади, яъни айнан хавф юк ортилганидан сўнг. Бу харидор олди-сотди шартномаси кучга кирганидан сўнг бў-ладиган воқеалар оқибатларини ўз зиммасига олишга мажбур бўлишини англатади. Хавфнинг ўтиш пайтини аниқлайдиган иккинчи имконият янги олди-сотди шартно-масини тузиш вақти ҳисобланади. Биринчи имконият ҳақиқатга яқинроқ, чунки одат-да товар ҳолатини ташиш пайтида аниқлаш мумкин. Шу сабабли БМТнинг 1980 йил-даги товарлар билан савдо қилиш халқаро шартномаси тўғрисидаги Конвенциясининг 68-

моддасида “агарда аҳвол шуни тақозо этса, хавф харидор томонидан товар ташиш шартномасида тузилган ҳужжатни берган ташувчига топширилаётган пайтдан бош-лаб қабул қилиниши” кўзда тутилган. Бироқ бу қоидада “сотувчи товар йўқотилган ёки айниганлигини билган ёки билиши шарт бўлган ва бу ҳақда харидорга хабар бер-маганлиги” истисно қилиниши мумкин. Шундай қилиб, CFR ва CIF атамаларини “су-зишда” сўзини қўшган ҳолда шарҳлаш мазкур олди-сотди шартномасига қўлланила-диган қонунга боғлиқ. Томонларга қўлланилаётган қонун ва ҳар қандай қарорга ишонч ҳосил қилиш тавсия этилади. Шубҳа туғилганда эса томонларга ушбу масала- ни ўзларининг шартномасида аниқлаштириб олиш тавсия этилади. “D” атамасига мувофиқ DDPдан ташқари сотувчи мўлжалланган мамлакатга им-порт учуне тозаланган товарни етказиб беришга мажбур эмас. Анъанавий тарзда DTQ атамасига кўра сотувчи товарни тозалашига мажбур, не-гаки ушбу товар пристанга юкланиши керак ва шу тарзда импорт қилинаётган мамла-катга чиқиб кетиши лозим. Божхона тозалашлар тартибларидаги ўзгаришлар оқибати-да кўпгина мамлакатлардла ҳозир манфаатдор мамлакатда мунтазам яшаб келаётган томон тозалашни амалга ошириб, бож ва юбошқа тўловларни тўлаши мақсадга му-вофиқдир. Шу сабабли FAS атамасидаги ўзгартишлар DEQ атамасига ҳам киритилди. Кўпгина мамлакатларда Инкотермсга киритилмаган савдо атамаларидан асосан юкларни темир йўлда ташишларда (франко чегара) фойдаланилмоқда. Бироқ бундай шароитларда одатда сотувчининг товарни чегарагача ташиш пайтида уни йўқотиш ёки бузилиши бўйича таваккалчиликни ўз зиммасига олиши кўзда тутилмайди. Ушбу ҳолатларда чегара кўрсатилган ҳолда СРТ атамасидан фойдаланиш мақсадга муво-фиқдир. Иккинчи томондан эса, агарда томонлар сотувчи товарни ташишда таваккал-чиликни ўз зиммасига олишини назарда тутса, бунда чегара кўрсатилган ҳолда DAF атамасидан фойдаланиш лозим. Адабиётлар рўйхати

1. Аникин Б.А. Логистика: Учеб.пособие. М.: Инфра М. 2000 г. 2. Аникин Б.А Практикум по логистике. Учебное пособие. Москва Инфра-М 2002 г. 3. Гаджинский А.М. “Логистика” М 2003 г.– 407 с. 4. Гаджинский А.М. Практикум по логистике. М.: ИВЦ «Маркетинг», 2001 г. 5. Миротин Л.Б., Сергеев В.И. Основ ы логистики. Учебное пособие. Москва, “Инфра-М”, 1999 г. 6. Неруш Ю.М. Л огистика. Учебник для вузов.-3-е изд., перераб. и доп.- М.: ЮНИТИ-Дана, 2003 г. 7. Неруш Ю.М. “Коммерческая логистика” М “Банки и биржи” Издательское обьединение “ЮНИТИ” 1997 г.-240 с. 8. Саркисов С.В. Управление логистикой. Учебное пособие. Москва ЗАО «Бизнес-школа «Интел-Синтез» 2001 г. 9. Саматов Ғ.А. Ё.К.Қориева. Б.Пайзиев. Рақобат муҳитида халқаро транспорт тизими фаолиятининг логистик ишончлиги. Тошкент 2003 й. 10. Чудаков А.Д. Л огистика. Учебник. М.: ООО «Издательство РДЛ», 2001 г. 11. Ballou R.H. Basic Buisness logistics. New York, 1987 г. 12. Cristopher M. The Strategy of distribution management. London, 1986 y. 13. Kearney A.T. Logistics Productivity the Competitive edge in Europe. – Chicago, 1994 y. 14. Magee J., Capacino W., Rosenfiueld D. Modern logistics management. – New York, 1986 y.

Похожие

Тақсимот логистикаси

Ахборот логистикаси

Харид логистикаси

Ишлаб-чиқариш логистикаси

Транспорт агрегатларидан фойдаланиш кўрсаткичлари