Тегирмон ва ёрма заводларида донни қайта ишлашга тайёрлашнинг асослари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Тегирмон ва ёрма заводларида донни қайта ишлашга тайёрлашнинг асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

378.5 KB

Тегирмон ва ёрма заводларида донни қайта ишлашга тайёрлашнинг асослари Режа: 1. Дон массасини ажратишни (сепарациялашни) назарий асосла ри. 2. Дон массасини ажралувчанлигини аниқлаб баҳолаш. 3. Тегирмонда доннинг юзасига қуруқ ишлов бериш жараёнининг аҳамияти. 4. Ёрма заводларида доннинг юзасига ишлов бериш жараёнининг аҳамияти. 5. Донга гидротермик ишлов бериш жараёни. 6. Тегирмон ва ёрма заводида донга гидротермик ишлов бериш жараёни. 7. Гидротермик ишлов беришда донга сувни сингиш кинетикаси. 8. Гидротермик ишлов беришда доннинг микротузилишини ва физик-химиявий хоссаларини ўзгариши. 9. Тегирмонда ун тортиш учун буғдой аралашмаси партияларини тайёрлаш. 10. Буғдой дони аралашмалари партияларини ҳисоблаш усуллари.

1. Дон массасини ажратишни (сепарациялашни) назарий асосла ри. Ун ва ёрма ишлаб чиқариш мураккаб технологик схемалар асо сида бир нечта махсус жараёнларда бажарилади. Бу жараёнларни иккита гуруҳга бўлиш мумкин: донни тайёрлаш жараёни ва тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнлари. Асосий жараёнлар қуйидагилардан иборат: Тегирмонларда: Тегирмонни биринчи (тайёрлов) бўлимида дон массаси бегона аралашмалардан тозаланади. Доннинг юзасига қуруқ ва сув билан ишлов берилади. Ҳар хил сифатли донлардан ун тортишга мос ара лашма тайёрланади. Иккинчи (ун тортиш) бўлимида донни янчиш жараёнида донлар биринчи йирик янчилиб ёрма, дунст ва кепак ажратиб олинади. Ҳо сил бўлган ёрма ва дунст сифати бўйича сараланади, қайроқланади ва майин янчилиб ун ҳолига келтирилади. Ёрма заводларида: Биринчи (тайёрлов) бўлимида дон массаси бегона аралашма лардан тозаланади. Доннинг юзасига сув билан ишлов берилади. Гул қобиқли донларнинг гул қобиқлари ажратилади. Иккинчи (қобиқ ажратиш) бўлимида дон массаси йириклиги бў йича фракцияларга ажратилади, дон қобиқларидан ажратилади ва сараланади, майдаланади, қайроқланади ва силлиқланади, ёрма ва ҳосил бўлган чиқиндилар назорат қилинади. Донни қайта ишлаш корхоналарида ажратиш жараёни асосий жараёнлардан бири ҳисобланади. Донни тозалаш бўлимида бажарилади ган ажратиш жараёни донни майдалаш ва қобиқни ажратиш бўлимла рида ҳам асосий жараёнлардан биридир. Аралашмаларни фракцияларга ажратиш учун керакли бўлиниш белгиларини тўғри аниқлаб билиш технологнинг вазифасига киради: дондан 2

ҳар хил аралашмаларни ажратиш, қобиқни ажратишда ёки майдалашда ҳосил бўладиган маҳсулотлар аралашмасини катталигига ва сифатига қараб фракцияларга ажратиш. Бу аралашмаларнинг бў линиш белгилари қуйидагилардир: а) зарраларнинг геометрик ўл чамлари (қалинлиги, эни, узунлиги), б) аэродинамик хусусиятла ри, в) магнит ва электрофизик хоссалари, г) зичлиги, ишқаланиш коэффициенти, д) гидродинамик хоссалари, е) ранги ва бошқалар. Дон ва дон маҳсулотларини ташкил қилувчи фракцияларни ху сусиятларига қараб бир хил фракцияларга бўлиниш жараёнига ажра тиш (сепарациялаш) дейилади. Тегирмон ва ёрма заводларида дон ларни бегона аралашмалардан, дон майдаланишида ва қобиғидан аж ратиш жараёнида ҳосил бўладиган оралиқ маҳсулотларни ажратиш ва тайёр ун ва ёрмаларни назорат қилиб ажратиш асосий мақсаддир. Агар ажратиш бир кўрсаткич асосида ташкил қилинса оддий аж ратиш дейилади. Масалан: ғалвирли ажратгичларда геометрик ўлча ми бўйича ажратиш. Амалиётда бир машинага бир неча кўрсаткич лардан фойдаланиб мураккаб ажратиш функцияси берилади. Масалан РЗ-БКТ тош ажратгич машинасида доннинг аэродинамик хоссалари, зичлиги ва юза ишқаланиш коэффициентлари асосида ажратиш жараё ни ташкил қилинади. 2. Дон массасини ажралувчанлигини аниқлаб баҳолаш. Донни ажратишнинг самарали усулини танлашда аралашманинг барча хосса кўрсаткичлари аниқлаб эътиборга олинади. Улар асо сий доннинг хоссалари кўрсаткичлари билан қиёсланади ва шу кўр саткичларнингг фарқи катта бўлган хосса асосида ажратиш жараёни ташкил қилинади. Ажратиш учун танланган кўрсаткич ва хоссаларнинг фарқига қараб аралашма дондан енгил ажралувчи, қийин ажралувчи ва аж ралмайдиан аралашмаларга бўлинади. 3

Ажратиш жараённинг самарадорлиги аралашмадаги аниқ компо - нентларнинг тоза ҳолда ажралиш даражасига боғлиқ. Ажратиш дара жаси қуйидаги формула орқали аниқланади.0P PX   Бу ерда: Р X - ажратилган компонент миқдори. Р 0 - шу компонентни аралашмадаги миқдори. Ажратиш жараёнини технологик жараёнга таьсир этувчи омилла ри 4 гуруҳга бўлинади: 1. Машинага тушаётган юкланиш шароити - бу машинанинг ишчи орга нига вақт бирлиги ичида тушаётган маҳсулотлар миқдори; 2. Ажратишда аралашмага ишлов бериш вақти; 3. Аралашманинг таркибий қисмларини табиий хоссалари; 4. Ажратгичнинг ишчи органларини геометрик ва кинематик ўлчамлари. 3. Тегирмонда доннинг юзасига қуруқ ишлов бериш жараёнининг аҳамияти . Тегирмоннинг тайёрлов бўлимида ҳар хил чиқиндилардан ажра тиб тозаланган дон яна қўшимча ишлов беришни талаб қилади . Дон ни транспортировка қилишда ва сақлашда доннинг юзасида йиғилиб қолган чанг ва қотиб қолган лойлар қуруқ ишлов бериш жараёнида ажратилади. Бундан ташқари донлар травма олиши натижасида қо биқлари зарарланади ва қисман қўпорилади. Бу донлар ноқулай ша роитда сақланган бўлса, доннинг юзасида могорли гриблар ривож ланади. Бундай ифлосликни йўқотиш учун донни юзасига қуруқ ёки ҳўл усулда ишлов берилади. Қуруқ усулда ишлов бериш камчинли ва шуткали машиналарда ёки А1-ЗШН русумли қобиқ ажатувчи машинаси да бажарилади. Намлаб ишлов бериш усулида донни юзасига ишлов 4

бериш учун ювадиган машиналар ёки намлаб қайроқлайдиган (А1-БМШ русумли) машиналар қўлланади. Тегирмонда донни оддий ун тортишга тайёрлаш схемасида ва жавдар донидан навли ун тортишда қобиқ ажратувчи қамчинли маши налар донга гидотермик ишлов беришдан олдин ўрнатилади. Буғдой донидан навли ун тортишда қамчинли машиналар гидротермик ишлов беришдан олдин ва кейин ҳам ўрнатилади. Доннинг юзасига қуруқ ишлов берганда қамчинли машиналарда дон массаси таркибида қотган тупроқ бўлакчалари бўлса улар май даланади, доннинг юзаси чанглардан тозаланади, қисман доннинг қобиқлари ва муртаги ажратиб олинади. Доннинг юзасига ҳўл усулда ишлов беришда ювувчи машиналар қўлланилса дон интенсив ювилади - доннинг нафақат юзасидан бал ки унинг жўякчасидан ҳам чанг ва микроорганизмлар олиб ташлана ди. Ювувчи машиналарда доннинг юзасини тозалаш билан биргаликда яна дон массасидан гидродинамик енгил (бошоқ қисмлари, пояси, барглар, пуч донлар ва бошқалар) ва оғир чиқиндилар (номагнит метал бўлакчалари, шиша ва бошқалар) олиб ташланади. Ювувчи машиналарда донни ювиш учун фақат одам ичадиган сув ишлатилади. Бир тонна донни ювиш учун 2 метр куб сув сарф қили нади. Донни ювилган сувида кўп миқдорда ифлосликлар ва микроор ганизмлар бўлади. Бу сув канализацияга юборилишидан олдин тоза ланиши керак. Намлаб қайроқловчи машиналарда дон намланади ва қайроқлана ди. Бу машиналарда ювувчи машиналарга нисбатан 5-10 баробар сув миқдори кам талаб қилинади. Донларнинг юзасига қуруқ ишлов беришда доннинг структура ли-механик, физик-кимёвий ва технологик хоссалари ўзгаради. Юқоридаги мева қобиқларни қисман олиб ташлаш натижасида доннинг мустаҳкамлиги камаяди, бу донни 5

майдалашга кетадиган электр энергияси сарфини камайтиради. Қобиқдан ажратилган донга сув тезда сингади ва эндоспермда гидротермик ишлов бериш жараёни жадал боради. Ишлаб чиқариш шароитида доннинг юзасига ишлов бериш самара дорлиги доннинг кулдорлигини камайиши билан баҳоланади. Бунда қўшимча синган донларнинг миқдорини ошиши ҳам ҳисобга олинади. Ҳўл усулда донларга ишлов берилганда доннинг намлигини ошиши ҳам аниқланади. Донларни юзасига ишлов берганда доннинг кулдорлиги қуйида гича камайиши шарт: 1. Камчинли машиналарда - 0,03 - 0,05 %; 2. Ювувчи машиналарда ёки намлаб қайрокловчи машиналарда - 0,03 - 0,05 %; 3. А1-ЗШН рксумли машиналарда - 0,08 - 0,12 %; Синган донларнинг миқдори кўпайиши 2 % дан ошмаслиги керак. Донларни ювганда ёки намлаб қайроқлаганда донни микроорганизмлар сони 4-5 баробар камаяди, дон А1-ЗШН-3 русумли машина ларда қайроқланганда микроорганизмлар сони янада кўпроқ камаяди. 4. Ёрма заводларида доннинг юзасига ишлов бериш жараёнининг аҳамияти. Ёрма заводларида доннинг юзасига қамчинли ёки абразив юзали машиналарида ишлов берганда дон массаси таркибида қотган тупроқ бўлакчалари бўлса улар май даланади, доннинг юзаси чанглардан тозаланади, қисман доннинг қобиқлари ва муртаги ажратиб олинади. Тозаланган арпа донлари фракциялари РЗ-БКТ тош тозалагич машинасида минерал аралашмалардан (тош, шиша, кесак) тозалана ди. Тозаланган арпа дони уриб тозаловчи РЗ-БГО-6 ва А1-ЗШН ма шиналарида кетма кет икки мартадан ишлов берилиб, гул қобиги ажра тиб олинади ва 6

аспираторда енгил аралашмалардан тозаланган ядро доннинг қобиғини ажратиш бўлимига узатилади. 5. Донга гидротермик ишлов бериш жараёни. Тегирмон ва ёрма заводларида гидротермик ишлов беришнинг асосий мақсади донни бошланғич технологик хоссаларини йўналти рилган ҳолда белгиланган ўлчамда ўзгартириб, бу хоссаларни бир хилда оптимал ҳолда сақлашдир. Ишлаб чиқаришга келаётган дон эндоспермаси ва қобиқларини структурали-механик хоссаларини фарқи жуда кам бўлади. Шунинг учун уларни бир-биридан ажратиш жуда қийин бўлиб, бундай дон ларни қайта ишлашда натижа юқори бўлмайди. Гидротермик ишлов беришда асосан донни қобиғи ва эндоспермасининг хусусиятларини фарқини кўпайтиришга ҳаракат қилинади. Бунда тегирмонларда жа раён шундай олиб бориладики эндоспермнинг мустаҳкамлиги камай тирилади ва қобиқнинг мустахкамлиги оширилади. Ёрма заводларида эса тескариси қилинади, яъни мағизнинг (эндосперм) мустаҳкамлиги оширилади, қобиқнинг мустаҳкамлиги камайтирилади. Бу ўзгариш қанча жадал борса, шунча донни қайта ишлаб ун ва ёрма олиш са марадорлиги юқори бўлади. Донни технологик хоссаларини ўзгарти риш даражаси гидротермик ишлов беришнинг аниқ усуллари ва донни сув билан ўзаро ҳаракатини алоҳидалиги билан аниқланади. 6. Тегирмон ва ёрма заводида донга гидротермик ишлов бериш жараёни. Тегирмон ва ёрма заводларида донга гидротермик ишлов бериш автоматик равишда назорат қилиш ва созлаш системаларига эга бўлган мураккаб машина ва аппаратлар билан бир қаторда, яна од дий намловчи машина ва намиқтирувчи бункерларда олиб борилади. Буларнинг ҳаммаси технологик схема орқали 7

боғланган бўлиб, дон нинг хоссаларига таьсир қилишни кетма- кетлигини белгилайди. Гидротермик ишлов бериш жараёнида донга сув ва иссиқлик билан таъсир қилинади. Бу жараённи режимларини аниқловчи ўлчамларга (параметрларга) қуйидагилар киради: намлик, температура, босим ва жараённи давом этиш вақти. Тегирмонда донга гидротермик ишлов беришнинг қуйидаги усул лари қўлланади: 1. Совуқ кондиционерлаш усулида; 2. Тезлаштирилган кондиционерлаш усулида; 3. Иссиқ кондиционерлаш усулида. Совуқ усулда дон температураси 14-20 С 0 бўлган сув билан намланади ва бункерларда намиқтирилади. Бу усулда дон қиздирил майди. Тезлаштирилган усулда дон тўйинтирилган буғ билан буғланти рилади ва кейин совуқ сувда ювилади. Иссиқ кондиционерлаш усулида дон совуқ сув билан намланади ва ҳар хил иситгичларда (ультратовуш, юқори частотали токлар, инфрақизил нурлар ва бошқалар) қиздирилади. Донни майдаловчи машинага (I-ёрмалаш системасини валли даст гоҳига) юборишдан олдин қўшимча 0,3-0,5 % га намлаш ва 20-40 минут давомида намиктириш бу гидротермик ишлов бериш усуллари учун мажбурийдир. Бу донни юқори қобиқларини (мева ва уруғ қо биғи, алейрон қатлами) намлаш учун керак бўлиб, қобиқларнинг эгулувчанлигини (эластиклигини) оширади, қобиқларни жуда ҳам майдаланмайди, кепакни катта бўлакчаларини ҳосил қилади ва ғал вирларда ундан осон ажралади. Ўзбекистон Республикасидаги тегирмонларида донга гидротер мик ишлов беришнинг совуқ кондиционерлаш усули қўлланади. Бу усулни ташкил 8

қилиниши ва бошқарилиши оддий, лекин намланган донни намиқтириш учун кўпроқ бункерлар ҳажми талаб қилинади. Совуқ усулда донга гидротермик ишлов бериш қуйидаги тартиб да бажарилади (2-расм): тозаланган донга намлаб қайроқловчи машинада ишлов берилади, қўшимча намланади ва намиқтирилади. Юқори шаффофли дон икки марта намланади ва икки марта намиқти рилади. Навли ун тортишда буғдой донига совуқ усулда гидротермик ишлов бериш режимларининг тахминий кўрсаткичлари 5-жадвалда келтирилган. Навли ун тортишда буғдой донига совуқ усулда гидротермик иш лов бериш режимларини кўрсаткичлари тахминийдир, чунки ҳар бир дон партияси ўзини бошланғич хоссаларини ҳар хиллиги билан ва намликни ўзгаришига индивидуал реакциялари билан тавсифланади. Тегирмонларда технологик жараёнларни ташкил қилиш ва олиб бориш қоидалари асосида инженер- технолог танлаган гидротермик ишлов бериш режимларини лабораторияда ва ишлаб чиқаришда ун тортиш йўли билан билан текшириб кўриши шарт. жадвал Навли ун тортишда буғдой донига совуқ усулда гидротермик ишлов бериш режимларининг тахминий кўрсаткичлари Буғд ой типи Буғдойни умумий шаффофлигига (%) қараб намиқтириш вақти, соат I ёрмалаш системасига юбориладиган буғдойни намлиги, % 60 60...4 0 40 9

I II III IV 8...15 16...24 8...16 16...20 6...1 2 - 6...1 2 12...1 6 4...8 - 4...8 6...1 2 14,5...16,0 15,5...16,5 14,0...15,0 15,0...16,5 Донга тезлаштирилган кондиционерлаш усулида ишлов бериш қу йидаги тартибда бажарилади (расм): дон АСК русумли буғловчи аппаратда қисқа вақт (20-40 секунд) буғлангандан сўнг бир неча минут иссиқлик бункерида сақланади. Кейин иссиқ дон ювувчи ма шинада совуқ сувда ювилади ва намликни олувчи машинага юборила ди. Дон қўшимча намланади ва намиқтириш учун бункерларга юборилади. Агар доннинг бошланғич намлиги паст бўлса, донни нам ликни олувчи машинага юбориш шарт эмас. Дон бунда тугридан тўғри намловчи машинага юборилади. Агар донни қўшимча намлашга ҳожат бўлмаса, намловчи машина схемадан олиб ташланади. 10

расм. Донга совуқ усулда гидротермик ишлов беришнинг технологик схемаси: 1-намлаб қайроқловчи машина; 2-намловчи аппарат; 3-намиқтириш бункерлари; 4-меъёрлагич; 5-аралаштирувчи шнек. расм. Донга тезлаштирилган усулда гидротермик ишлов беришни технологик схемаси: 1-АСК русумли машина; 2-иссиқлик билан ишлов бериш бункери; 3-ювувчи машина; 4-намликни олувчи машина; 5-намловчи аппарат; 6-намиқтириш бункерлари; 7-меъёрлагич; 8-аралаштирувчи шнек. 11

Ҳозирги вақтда ёрма заводларида донларга гидротермик ишлов беришнинг иккита усули қўлланилади. Биринчи усул - донларни буғлашдан иборат, яна қисқа вақт намиқтирилади, куритилади ва совутилади. Бу усул гречиха, сули ва нўхат донларини қайта ишлаш технологиясида қўлланилади. Иккинчи усул - донларни намлаш ва намиқтириш. Бу усул буғдой ва маккажухори донларидан ёрма олишда қўлланилади. Биринчи усулда донларни буғлаш, қуритиш натижасида мағизнинг мустаҳкамлигини ошишига эришилади ва қобиқнинг мўртлиги ошади. Чунки қуритиш ва совутишда қобиқнинг намлиги кўпроқ камаяди. Донларни буғлаш. Бунда дон бир вақтда намланади ва қиздирилади. Мағиз ичига намликнинг кириши ва қизиши билан у эластик бўлади, мўртлиги камаяди, қобиқдан ажратиш жараёнида механик таъсир натижасида у камроқ даражада синади. Донларни буғлаш иккита кўрсаткич билан тавсифлинади - буғ босими ва буғлатишнинг давомийлиги билан. Шунингдек, қанчалик буғ босими ва буғлатиш давомийлиги юқори бўлса, шунчалик дон юқори намликка ва температурага эга бўлади. Буғлатиш режимларини танлаш, донларнинг жуда юқори технологик хоссаларига боғлиқ. Буғлатиш режимларининг кўтарилиши – буғ босими кўплиги, ва унинг температураси юқорилиги (қанчалик буғ босими юқори бўлса, шунчалик унинг температураси ҳам юқори бўлади), шунингдек, буғлатиш давомийлигининг узоқлиги, олинадиган ёрма сифатининг бузилишига олиб келиши мумкин. Шунинг учун буғ босими ва буғлатишнинг давомийлигининг юқори чегараси белгиланади. Буғлатиш параметрлари донларнинг технологик хоссаларига ҳар хил таъсир қилади. Шунингдек, буғ босими ва буғлатиш давомийлиги ошиши билан, синган мағизнинг чиқиши камаяди ва гречиха донининг қобиқдан ажратиш самарадорлиги ошади, шунинг учун унга қаттиқ параметрлар қабул қилинганда асосан буғ босими 0,30 Мпа (бундай буғ босимида унинг температураси 143 С 0 ) ва таъсир қилиш вақти - 5мин. Буғ билан ишлов 12

беришнинг жуда юқори параметрлари ёрманинг исътемолбоплик хусусиятларини ёмонлаштиради. Сули дони учун эса қайта ишлаб чиқариш самарадорлиги, гидротермик ишлов бериш параметрларига боғлиқлиги бир қанча бошқача. Сули донини буғ босими 0,05...0,10 МПа да 3...5 минут буғлатилганда яхши натижалар олинади. Буғлатишнинг жуда юқори параметрлари қўлланилганда яхши натижаларга олиб келмайди. Шоли донига буғлатиш параметрлари таъсир қилинганда унинг технологик хоссалари юқорида кўрсатилганларидан фарқ қилади. Донларни буғлатгичларда узлуксиз ва узлукли таъсирда буғлатилади. Узлуксиз таъсирдаги буғлатгичлар - шнекли горизонтал, компактли, оддий конструкцияли, аппаратдан олдин ва кейин бункерлар ўрнатиш керак эмас. Донлар бир текисда буғлатилади – бу унинг авъзаллигидир, шунингдек у ишлов бериш жараёнида доимо донни аралаштиради. Уларнинг камчиликлари - ишчи камерасида юқори босим яратиб бўлмайди, буғлатиш давомийлигини созлаб бўлмайди. Уларда энг яхши усуллардан бири 0,03...0,05 МПа босим ҳосил қилиш мумкин. Чет давлатларда донга ишлов бериш давомийлигини ошириш учун икки ва туртта ярусли буғлатгичлар ишлаб чиқарилмоқда. Буғ босимини ошириш учун нечта бир ярусли буғлатгичлар кетма-кетликда ўрнатилади. Марказда жойлашган буғлатгичларда жуда юқори босим яратиш мумкин, шунингдек ҳамма қурилма ишлов беришнинг давомийлигини оширишга ёрдам беради. Узлукли таъсирдаги А9 - БПБ буғлатгичларида камчиликлар мавжуд эмас. Шунингдек донларга хохлаган белгиланган босимда ишлов бериш мумкин, буғлатиш давомийлиги бошқариб турилади. Бошқариш пултидан буғлатиш жараёни автоматик режимда олиб борилади. Циклнинг максимал давомийлиги 8 минут. Донларни қуритиш. Бу донларга гидротермик ишлов беришнинг асосий жараёнларидан бири ҳисобланади. Бунда кейинги қайта ишлов бериш учун, донлар стандартларда ўрнатилган оптимал намликкача қуритилади. 13

Қуритиш жараёни фақат дон намлигини пасайтирмасдан, мағиз ва қобиқларнинг структурали-механик хусусиятларини қайта ҳосил бўлишини тезлаштиради. Йирик капиляр структурага эга бўлган дон юзасида бўлган қобиқларни қуритиш натижасида, намликни нисбатан енгил чиқаради. Дон мағзи намликни жуда маҳкам ўзида сақлайди, секинроқ қурийди, шунинг учун қуритиш жараёнида, ҳар хил намликдаги қобиқ ва мағиз ҳосил бўлади. Мағизга нисбатан қобиқларнинг намлиги жуда паст бўлади (3...8%). Қуруқ қобиқлар жуда мўрт бўлади, қобиқ ажратишда, у енгил бўлинади ва мағиздан ажралади, бунда етарли юқори намликка эга бўлганлари эластик ҳолатда қолади ва донга механик таъсир этилганда кам синади. Фақат намликни камайтириш натижасида қобиқнинг мўртлиги ошмасдан, балки намсизланишида қисман ёрилиши билан ҳам қобиқнинг мўртлиги ошади. Қуритиш жараёнини шунчалик тез ўтказиш керакки, нам мағиздан намлик қуруқ қобиққа ўтишга улгурмасин. Гидротермик ишлов беришда донларни қайта қуритиш фақат қобиқнинг мўртлигини дарров ошириб қолмасдан, балки мағизнинг ёрилишига ва унинг механик мустаҳкамлигининг камайишига олиб келади. Гидротермик ишлов бериш жараёнининг моҳиятидан келиб чиққан ҳолда, донларни тез қуритиш учун мўлжалланган қуритгичлар тури керак бўлади. Донларни совутиш. Қуритишдан сўнг иссиқ дон махсус совутувчи колонкаларда ёки ёпиқ бўлмаган ҳаво циклида ҳаволи сепараторларда совутилади. Баъзида пневмотранспорт ёрдамида кўтарилганда ва донлар узатилаётганда, улар совутилади. Донларнинг кейинги намликларини пасайтириш учун совутиш жараёнидан фойдалинилади. Совутиш жараёнида ҳам, шунингдек кобикнинг мўртлиги ошади, Натижада уларнинг температураси ва намлиги камаяди, бир вақтнинг ўзида бу мағизда ҳам содир бўлади, шунинг учун баъзи бир ёрма заводларда донлар совутилмайди, улар температураси 35 ... 40 С бўлган иссиқлик билан қайта ишлаб чиқарилади. Иккинчи усул. Бу усул иккита жараённи ўз ичига олади: намлаш (буғлатиш) ва намиқтириш. 14

Донларни намлаш. Ун ишлаб чиқариш корхоналарида намловчи аппаратларда донларни намлаш амалга оширилади. Тез намлашдан сўнг сув дон қобиқларида тўпланади, уларнинг капилярлари тўлдирилади, кейин эса мағиз ичига киришни бошлайди. Намиқтириш учун бункерларга узатилаётган донлар сув билан шнеклар ёрдамида аралаштирилади, сувнинг бир текисда узатиб бўлмаслигини ҳисобга олган ҳолда, донларни намлаш жараёни жуда қисқа, у бир неча 10 секундлардан иборат бўлади. Донларнинг қобиқларини намлаш билан у бир қанча юмшоқ бўлади, эндосперманинг ташқи қатламига намликнинг ўтиши билан, унинг қобиқ билан боғлиқлиги бўшашади. Шунингдек маккажухори донларига гидротермик ишлов бериш билан муртагини ажратиш осон кечади. Донларни майдалашда муртак бутун қолади, унинг эндосперма билан боғлиқлиги сусаяди. Донларни намиқтириш. Дон қобиқлари ва мағизлари орасидаги бўшлиқларга намликнинг ўтиши натижасида, дон таркибий қисмларининг бир текис бўлмаган ҳолда кўтарилиши билан, қобиқларнинг қатламланиши содир бўлади, мағизнинг ташқи қатламлари ва қобиқларнинг юмшоқланишига олиб келади. Бу қисқа вақтли намиқтириш билан боғлиқ. Ҳамма ҳолатларда донларни намиқтириш давомийлиги 2...3 соатдан ошмайди. Биринчи усулда гидротермик ишлов бериш режимлири қуйидаги кўрсаткичлар билан аниқланади: буғ босими ва буғлатиш давомийлиги, ишлов бериш тугаллангандан сўнги доннинг охирги намлиги. Ишлов беришнинг иккинчи усулидаги кўрсаткичлари: доннинг охирги намлиги, уларни намиқтиришнинг давомийлиги. 7. Гидротермик ишлов беришда донга сувни сингиш кинетикаси. Донни сувда буктиришни алоҳида ҳолати мавжуддир. Дон сувда буктирилганда бир неча секунд давомида 3-5 % намликни ўзига олади, кейинги бир неча вақт давомида доннинг намлиги ўзгармай ди. Бу бошланғич намликни мева қобиғи ўзига олади. Мева қобиғи даги капилярлар, ғовваклар ва 15

бўшлиқлар биринчи намликни сақ ловчи сиғим (резервуар) вазифасини ўтайди. Мева қобиғи олган намлик мустаҳкам боғланмаган бўлиб, тез атмосферага буғланиб кетиши мумкин. Сувни мустаҳкам сақлаш ва уни йўқолишини олдини олиш уруғ қобиғи, алейрон қатлам ва муртакни юқори гидрофиллиги орқали таьминланади. Чунки сув бу қатламларда тез кучади ва оқ сил ва крахмал билан қаттиқ боғланади. Сувнинг кейинги ҳаракати эндоспермни ичига йўналтирилган бўлади. Сувнинг кейинги силжиши секин боради, чунки сувнинг диффузия коэффициенти донда кичкина бўлади яни 10 -11...10 -12 м 2 /с. Натижада нам билан тўйинган уруғ қобиғи ва алейрон қатлам ёнида намлиги паст бўлган субалейрон қатлам ва эндоспермнинг клеткалари туради. Донни ички қисмида намликни ҳаракати туфайли критик кучланиш ҳосил бўлади. Бунинг натижасида донни эндоспер мида (мағзида) кўндаланг ва узунасига микроёриқлар ҳосил бўла ди. Микроёриқларни ҳосил бўлиш тезлиги жараённинг шароитлари ва донни хоссалари билан аниқланади. Намликни донни ичкарисига кўчиши билан бир вақтнинг ўзида донни структураси ва хоссалари тўлиқ ёки қисман ўзгаради. Бу жа раёнларни ривожланиши, тезлиги ва йўналиши гидотермик ишлов бе ришни режимларига ва параметрларини миқдорига боғлиқ бўлади. Донни намлашда намликни кўчиш жараёни ва бунда физик, коллоид ва биохимиявий жараёнларни бориши шундай ривожланадики, уларни учта даврини белгилаш мумкин (6-жадвал). жадвал Буғдой донини сув билан ўзаро таьсир қилишининг умумий схемаси Даври Давом этиш вақти,соат Донда намликни кўчиш жараёни 16

Бошланғич тайёрлов 0,25…1 Мева қобиғи намликни ўзига олади. Уруғ қобиғи, алейрон қатлам ва муртак қисмларида намликнинг сингиши. Асосий (эндосперма ёриқлар актив ҳосил бўлиш даври 5…16 Юқори қатламлардан намликни эндосперм ичига ўтиши Охирги 48…72 Донни ҳамма қисмларида намликни бир хил нисбатда бўлиши. Бошланғич даврда қабул қилинган намлик доннинг юқори қат ламларида (мева ва уруғ қобиғида, алейрон қатлам ва муртакда) тўпланиши билан тавсифланади. Бу қатламларни букиши натижасида доннинг солиштирма ҳажми тез ошади. Донни технологик хоссалари ни ўзгариши камроқ, чунки донни юқори қатламларида структурали ўзгариш бўлди. Бу даврда донни ички қисмига намликни интенсив кучишига тайёрлаш билан тугайди. Иккинчи асосий даврда ҳосил бўлган кучланиш критик миқдор дан ҳам ўтиб кетади, натижада эндоспермда микроёриқлар ҳосил бўлади. Бу микроёриқлардан намлик эндоспермни ичига кўчади. Эн доспермда кўп миқдорда сувни бўлиши физико-химиявий жараёнларни интенсив боришига олиб келади. Учинчи охирги даврда донни анатомик қисмларида намлик бир хил нисбатда тарқалади. Донни намиқтириш жараёнида 8 соатдан сўнг эндоспермда энг кўп ёриқлар ҳосил бўлади. 12-16 соат давомида кўндаланг ва узунасига ёриқлар ҳосил бўлади. 16 соатдан кейин қисман майда ёриқ лар йўқолади, 48 соатдан кейин фақат намиқтириш жараёнини бош ланишида ҳосил бўлган катта ёриқлар қолади. 17

8. Гидротермик ишлов беришда доннинг микротузилишини ва физик- химиявий хоссаларини ўзгариши. Донни микротузилишини ўзгариши. Донни анатомик қисмларини микроструктураси гидротермик иш лов бериш натижасида орқага қайтмайдиган даражада ўзгартиради. Бу жараён температурани ошиши билан анча кучаяди. Бундан ташқа ри буғ ёки юқори частотали токлар билан ишлов берганда, инфра қизил нурларни қўллаганда ҳам кучаяди. Донга буғ билан таьсир қилганда фақат оқсил матрицалари ўз гаради, чунки бу оқсилни денатурацияланиши билан боғлиқдир. Инфрақизил нурлар билан таьсир қилганда крахмал грануллари ва оқсил қатламлари ўзгаради. Донга буғлаш ва инфрақизил нурлар билан бирга таьсир қилганда микростуктураси тез ўзгаради. Бунда крахмал гранулларини елимланиши (клейстеризация) кузатилади. Донда декстринларни миқдори ошади, дондан олинган маҳсулотларни ҳазм бўлиши ошади. Ёрма ишлаб чиқаришда гидротермик ишлов беришни қаттиқ ре жимлари қўлланади. Бу дон мағзини мустаҳкамлигини оширади, мо нолит структура ҳосил қилади. Бу ўзгаришларни характеристикаси нафақат гидротермик ишлов бериш усуллари ва режимларига, балки дон эндоспермасини табиий хоссаларига (химиявий таркиби ва мик роструктураси) ҳам боғлиқдир. Буғ босимини ва буғлаш вақтини ошириш натижасида бу ўзгаришлар кучаяди. Бу бошланғич мағзини мустаҳкамлиги кам бўлган ёрма донлари (гречиха, тарик, шоли) учун жуда керакдир. Ёрма ишлаб чиқаришда донни буғлагандан кейин қуритиш гидро термик ишлов беришни яна бир этапи ҳисобланади. Донни қуритишда юқори қатламларни (гул, мева ва уруғ қобиғи) намлиги камайтири лади. Ёрма донларининг гул, мева ва уруғ қобиқларини муртлигини ошириш учун интенсив қуритиш усулларини қўллаш керак. Натижада гул қобиқлар тез қурийди, ёрилади ва қобиқ ажратиш жараёнида дондан енгил ажралади. Дон давомли кўп қуритилганда эндоспермни структураси ҳам ўзгаради, 18

микроёриқлар ҳосил бўлади. Бундай дондан ёрма ишлаб чиқарилганда синган мағзларни миқдорини чиқи ши кўпаяди. Донни физико-химиявий хоссаларини ўзгариши. Гидротермик ишлов бериш натижасида донни физико-химиявий хоссалари ҳам ўзгаради. Бу донни намлашда донни букиши, струк турасини ўзгариши ва эндоспермни мўрт бўлиши билан боғлиқдир. Буғдой донига совуқ усулда гидротермик ишлов берганда дон шундай букадики, бунда майда донни ҳажми йирик донни ҳажмига нисбатан кўпроқ ошади. Натижада дон партиясини текисланганлиги кўпаяди ва кейинги технологик жараёнларни натижаларига ижобий таъсир кўрсатади. Донни натураси намиқтиришни бошларида тез камаяди, кейин бирқанча ошади. Бу донни букиши ва қобиқларни намлигини ошиши билан боғлиқдир. Ун ишлаб чиқаришда донни шаффофлиги намлик, жараённи темпе ратураси ва давом этиш вақтига боғлиқ ҳолда камаяди. Ёрма ишлаб чиқаришда донга гидротермик ишлов берганда (ис сиқ усулда) тайёр маҳсулот ёрмани букиши ва пишиши яхшиланади. 9. Тегирмонда ун тортиш учун буғдой аралашмаси партияларини тайёрлаш. Тегирмонга келадиган буғдой донининг технологик хоссалари унинг хилига (типига), навига ва буғдой ўсадиган районнинг туп рок-иқлим шароитига боғлиқ бўлади. Ҳар хил сифатли буғдой дони партиялари қайта ишлаш жараёни ни қийинлаштиради ва самарадорлигини пасайтиради. Бунинг нати жасида технологик системаларнинг ишлаш режимларини ўзгартиришга тўғри келади ва ишлаб чиқариладиган уннинг сифат кўрсаткичлари ҳар хил бўлади. Тегирмоннинг 10-15 кунлик ишини бир хилда равон боришини таьминлаш учун буғдой донидан ун тортиш партиялари тузилади. Бу тайёрлов жараёнини тўғри бажарилишига, сифати юқори бўлган дон ни тежамли сарф қилишга ва сифати паст бўлган донни рационал ишлатишга олиб келади. 19

Берилган вазифадаги ун тортиш партиялари тегирмоннинг қув вати, ун тортишнинг хили, бор доннинг миқдори, доннинг ва тайёр маҳсулотнинг сифатидан келиб чиққан ҳолда ҳисобланади. Ун тортиш партиялари ҳар хил типдаги, ҳар хил районда ўс ган, эски ва янги ҳосил, сифати паст ва сифати юқори бўлган донларни қўшиш йўли билан тузилади. Ун тортиш партиялари тузиш да компонентлар шундай танланадики, улар доннинг юқори унбоплик хусусиятини ва уннинг юқори нонбоплик хусусиятларини таъминлаши керак. Доннинг қуйидаги кўрсатилган сифат кўрсаткичларини ҳисобга олган ҳолда аралаштирилади: шаффофлиги, клейковинаси, кулдорли ги, намлиги ва ифлосланганлиги. Намлиги ҳар хил бўлган донларни аралаштиришда уларнинг нам ликларини фарқи 1,5 % дан кўп бўлмаслиги керак. Юқори ва паст кулдорли донларни аралаштирганда аралашманинг кулдорлиги 1,97 % дан кўп бўлмаслиги керак. Шаффофлиги ҳар хил донларни аралаш тирганда аралашманинг ўртача шаффофлиги 50-60 % ҳосил бўлиши керак. Асосий эътибор керакли миқдорли ва сифатли клейковинали ун тортиш партиялари ҳосил қилишни таъминлашга қаратилган бўли ши керак. Навли ун тортишда клейковинанинг миқдори 25 % дан кам эмас, сифати II гурухдан паст бўлмаслиги керак, ифлос чиқинди миқдори 2 % дан кўп эмас, донсимон чиқинди миқдори 5 % дан кўп эмас, шунинг ичида ўсган донлар 3 % дан кўп эмас. Ун тортишда буғдой дони аралашмаларининг партияларини ҳи соблашнинг бир нечта усули бор. Ҳисобнинг тўғрилигини текшириш учун аралашманинг сифат кўрсатгичларини ўртача ўлчаган қиймат лари топилади ва уларни ун тортиш партияларидаги доннинг талаб қилинган нормавий кўрсаткичларига тўғри келиши аниқланади. Аралашманинг сифат кўрсаткичларини ўртача ўлчанган қиймат лари қуйидаги формула орқали аниқланади: 20

      n m nX nm X m X m Х 1 ....2 2 1 1Бу ерда: Х 1 ,Х 2 ,...Х n - буғдой дони аралашмасидаги компонент лар кўрсаткичларининг аниқ қиймати; m 1 , m 2 ,...m n - буғдой дони аралашмасидаги компонент ларнинг массаси, кг;  n m 1 - ун тортиш учун буғдой дони аралашмаси партия сининг массаси, кг ёки 100 %. Буғдой аралашмаси партияларининг тўғри тузилганлигини аниқ лаш учун лаборатория тегирмонида буғдой аралашмасидан ун торти лади. Бунда доннинг сифат кўрсаткичи таҳлил қилинади, уннинг чиқиши ва сифат кўрсаткичлари аниқланади. 10. Буғдой дони аралашмалари партияларини ҳисоблаш усуллари. Буғдой аралашмаси партияларининг ҳисоби уч усулда бажарила ди: а). Тенгламани ечиш усули; б). Тескари пропорция тузиш усули; в). График усули. А. Тенгламани ечиш усули. Ун тортиш учун буғдой аралашмаси партияларини рецептларини ечишда тенгламалар системасидан фойдаланамиз. М = m +m + ... + m; MX= m  X + m  X +... + m  X . Агар буғдой аралашмаси партиялари 2 компонентдан ташкил топса, система қуйидагича ҳисобланади: 1 2 2 1 2 1 ) ( m M m X X X X M m      21

Мисол: Навли ун тортиш учун ўртача ўлчанган шаффофлик кўр саткичи 55 % бўлган икки компонентли буғдой донидан буғдой ара лашмаси партиясини тузинг. Биринчи буғдой донининг шаффофлиги 71 %, иккинчи буғдой до нининг шаффофлиги 43 %. Худди шундай биринчи доннинг клейкови наси 27 %, иккинчи доннинг клейковинаси - 24 %. Ун тортиш пар тиясининг массаси 1000 т (ёки 100 %). Биринчи компонентнинг массасини топамиз:% 86, 42 43 71 ) 43 55( 100 1     m Иккинчи компонентнинг массасини топамиз: m 1 = 100 - 42,86 = 57,14 %. m 1 43 %, m 2 57 % қабул қиламиз, унда ҳар қайси компонентнинг массаси қуйидагига тенг бўлади: m 1 = 430 т; m 2 = 570 т. Ўртача ўлчанган шаффофлик қийматини Ш ва клейковина К миқ дорини тўғри ҳисобанганлигини аниқлаймиз. %3, 25 100 24 57 27 43 %0, 55 100 43 57 71 43           К Ш Демак , шаффофлик к ў рсаткичи ва клейковина ми қ дори б ў йича бу буғдой дони аралашмаси партияси талаб қ илинган к ў рсаткичлар га мос келади ва қ айта ишлашга тавсия қ илиш мумкин . В. Тескари пропорсия тузиш усули. Бу усулда буғдой аралашмаси партиясининг ҳар бир компоненти талаб қилинган аралашмадан айрилади ва топилган айирма қисмлари тескари пропорсияда олинади. 7-жадвалда мисолнинг ечилиши бе рилган. Биринчи компонент 12 қисмдан, иккинчи компонент 16 қисмдан ва аралашма 28 қисмдан иборат бўлади. Уч компонентли аралашмани ҳисоблаш. 22

Мисол: Шаффофлик кўрсаткичи 50 % ва клейковина миқдори 26 % бўлган буғдой аралашмаси партиясини тузинг. Буғдой донларнинг шаффофлиги 80 %, 42 % ва 26 %. Буғдой донларнинг клейковинаси 29 %, 28 % ва 22 %. Ун тортиш учун 3 компонентли буғдой аралашмасини тайёрлашнинг ҳисобини 2-усули 8-жадвалда келтирилган. жадвал. Ун тортиш учун икки компонентли буғдой аралашмаси тайёрлашнинг ҳисоби Кўрсаткичлар Аралашма компонетлари Талаб қи-линган аралашмаБиринчи Иккинчи Шаффофлик, % 71 73 55 Талаб қилинган шаффофлик қийматидан компонентлар қийматининг айирмаси 71-55=16 55-43=12 Партиялардаги компонентларнинг ҳисобий айирмаси йиғиндиси 12 16 12+16 =28 Биринчи компонент массаси%0, 43 28 12 100    m Иккинчи компонент масаси %0, 57 28 16 100    m Ҳ и с о б л а ш н и т е к ш и р и ш : %0, 55 100 43 57 71 43      Ш жадвал 23

Ун тортиш учун уч компонентли буғдой аралашмаси тайёрлашнинг ҳисоби Кўрсаткич лар Аралашма компонетлари Талаб қилинган аралашмаБиринчи Иккинчи Учинчи Шаффофл ик, % 80 42 26 50 Талаб қилинган шаффофлик қийматидан 1 ва 2 компонентлар қийматининг айирмаси 80-50=30 50-42=8 Талаб қилинган шаффофлик қийматидан 1 ва 2 компонентлар қийматининг айирмаси 80-50=30 50-26=24 Партиядаг и компонент- ларнинг ҳисобий нисбати: 1 ва 2 компонент 1 ва 3 8 24 30 - 30 24

компонент Компонен тлар ҳисобий айирмасининг йиғиндиси 32 30 32+30=62 Биринчи компонент массаси%8, 34 28 32 100   Иккинчи компонент массаси %6, 32 28 30 100   Учинчи компонент массаси %6, 32 28 30 100   Ҳ и с о б л а ш н и т е к ш и р и ш : Шаффофлик кўрсаткичи бўйича. %0, 50 100 6, 32 26 6, 32 42 8, 34 80        Ш Клейковина миқдори бўйича. %0, 26 100 6, 32 22 6, 32 28 8, 34 29        K 25

Фойдаланилаётган адабиётлар 1. Егоров Г.А., Мельников Е.М., Максимчук Б.М. Технология муки, крупы, комбикормов. М. Колос, 1984 г. 2. Егоров Г.А., Мартыненко Я.Ф., Петренко Т.П. Технология и оборудование мукомольной, крупяной и комбикормовой промышлен ности. М, МГАПП. 1996 г. 3. Бутковский В.А. Технология мукомольного, крупяного и комбикормового производства. М. Агропромиздат, 1989 г. 4. Мерко И.Т. Технология мукомольно-крупяного производства. М. Агропромиздат 1985 г. 26

Похожие

Ёрма заводларида донларнинг қобиғини ажратиш

Донларнинг технологик хоссалари

Ун ва ёрма ишлаб чиқариш бўйича умумий маьлумот

Ун ва ёрма ишлаб чиқаришда хом ашё сифатида доннинг хоссаларини ўрганиш

Ёрма ишлаб чикариш