Танлаш усуллари. Селекцион материални баҳолаш - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Танлаш усуллари. Селекцион материални баҳолаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

Танлаш усуллари. Селекцион материални баҳолаш Режа: 1. Танлаш. Унинг мақсади ва моҳияти. 2. Танлаш усуллари. Оммавий танлаш, унинг афзалликлари ва камчиликлари. 3. Якка (оилавий) танлаш усуллари 4. Вегетатив органлари билан кўпаювчи ўсимликлар селекцияда қўлланиладиган танлаш усуллари. 5.Селекцион материални баҳолашнинг аҳамияти ва усуллари.

Селекция жараёнининг иккинчи босқичи танлашдир. Танлашнинг моҳияти дастлабки материалдан бир текис авлодларни танлаб олиш бўлиб бу авлоднинг ҳар бир индивидлари қимматли белги ва хосса ларга эга бўлишини таъминлашдир. Олинадиган авлодларда генетик жиҳатдан гомозигота ва гетеро зигота ўсимликлар учраши мумкин. Бундан ташқари, четдан чангла нувчи ўсимликларда ҳар бир авлодда кераксиз форма билан чангланиб қолиши мумкин. Шунинг учун кейинги авлодларда ўсимликлар янги дан баҳоланиб энг яхшилари танлаб олинади ва текис популяция олиш учун кўпайтирилади. Кескин ажратиб турадиган гетерозиготаларнинг ҳаммаси яратила ётган селекция популяциясидан олиб ташланиб янги нав яратилма гунча бу иш такрорланади. Селекционернинг мақсади, ўсимликлар-нинг чангланиш ва кўпайиш усули, дастлабки материал нинг хилма – хиллигига қараб танлашнинг турли усуллари қўлланилади. Танлаш усули – дастлабки материални танлаш, ота – она ўсимликларни баҳолаш ва танлаш, кўпайтириш техникасини (уруғларни танлаш ва экиш) қўллаш ва бошқаларни ўз ичига оладиган чора – тадбирлар тизимидир. Кўзланган мақсадга эришиш учун танлашнинг, бир мартали, кўп мартали ва узлуксиз усуллари қўлланилиши мумкин. Оммавий танлашда танланган ўсимликларнинг уруғлари йиғиштириб олиниб қўшилади ва ўрганилади. Оммавий танлаш ўз на вбатида, оддий оммавий танлаш, яхшиланган оммавий танлашларга бўлинади. Оддий оммавий танлаш – сабзавот экинларининг уруғчилигида кенг қўлланилади. Дастлабки материалнинг 20 - 70 % и танлаб оли нади. Танлаб олинган ўсимликларнинг умумий дастлабки материал ўсимликларига нисбатининг фоизлардаги ифодаси танлаш интенсив лиги дейилади. Бу усулнинг афзаллиги танлашнинг осонлиги ва меҳнат сарфининг камлигидир. Камчилиги эса самарадорликни пастлиги, авлодларни генетик баҳолашнинг қийинлиги, рецессив аллелларни ўзил-кесил аниқлаб бўлмаслиги билан боғлиқ.

Яхшиловчи оммавий танлаш тангланган элита ўсимликлар ораси дан энг яхши ўсимликларнинг кичик бир гуруҳи яъни суперэлита ўсимликлар ажратиб олиниши билан оддий оммавий танлашдан фарқ қилади. Элита ва суперэлита ўсимликлар умумий майдонга ёки алоҳида экилиб, селекция ишлари учун энг яхши ўсимликларнинг уруғларидан фойдаланилади. Оммавий танлашнинг ҳар икки тури ҳам ўзида чанг ланувчи ўсимликларда яхши натижалар беради. Чунки популяциялар рецессив ҳолатда бўлиб нобоп белгили ўсимликлар формаларидан тезроқ ҳоли бўлиш имконини беради. Якка (оилавий) танлашда айрим ўсимликлар авлоди яъни оила лари билан иш олиб борилади. Бунда ҳар бир ўсимликларнинг уруғлари алоҳида йиғиб олиниб алоҳида экилади. Кераксиз белгила рига эга ўсимликлар бўлган оилалар яроқсизга чиқарилади. Оилавий танлаш усули модификацион ўзгарувчанлик ёки ирсият туфайли эмас балки тасодифан қулай шароитларга тушиб қолгани учун юқори натижалар олинган ўсимликларнинг селекцион жараёндан олиб ташлаш имконини беради. Четдан чангланувчи ўсимликларда уларнинг биологик хусусият лари ва селекция мақсадига қараб оилаларни танлашнинг бир нечта усуллари қўлланилади; изоляциясиз ва изоляция билан Изоляцияланмаган оилаларни танлаш усулида танлаб олинган энг яхши ўсимликлар битта участкага экилади, бу ерда улар эркин чанг ланади. Ҳар бир ўсимликдан олинган уруғлар (оиласи) алоҳида йиғиб олинади ва ҳар хил делянкаларга экилади. Ўсимликлар четдан чанглангани учун ирсиятнинг ярим ва ярим ўсимликлардан олади. Шунинг учун ҳам она ўсимликларнинг ирсияти тўла намоён бўлмайди. Изоляцияланмаган оилаларни танлаш. Бу усулдан камроқ фойда ланилади. Бунда ҳар бир оилада ижобий белгиларга эга ўсимликлар ажратиб олиниб қайта чангланиш учун алоҳида майдонга экилади. Бунда кейинги авлодларда олинадиган популяциялар муқаррар ра вишда қайта чангланади ва ирсий яқин

ўсимликлар орасида ген аллел лари алмашади. Бу усул билан рецессив ҳолатдаги кераксиз аллел ларни аниқлаб олиш мумкин. Белгилар бўйича тезроқ бир хилликка эришилади. Кескин яқин формаларнинг (оила ичида) чангланишит туфайли инцухт (инбридинг) кузатилади. Бу депрессияга олиб келади. Уруғларнинг ярмини экиш усули четдан чангланувчи ўсимликларда яхши ўсимликларни қиммати пастроқ бошқа ўсимликлар билан чангланиб қолиши эҳтимолини пасайтириш учун фойдаланилади. Асосан мевасининг сифати ва миқдорига қараб баҳоланадиган ўсимликларда (масалан, бодринг, бойимжон) ўтказилади. Бу усул билан авлодларнинг қайта чангланиши туфайли яхши ўсимлик формалари юзага келади, танлаш имконияти ошади, се лекцион материалнинг генетик таркиби яхшиланади. Жуфт чатиштириш усулида изоляторлар тагига ҳар хил оила ва киллари жуфт қилиб экилади. Бунда авлодлар депрессиядан сақланади, популяцияда белгиларнинг тезроқ текисланишини таъмин лайди. Вегетатив кўпаювчи ўсимликларда клон танлашнинг оммавий клон танлаш ва якка клон танлаш усуллари қўлланилади. Селекция жараёнида танлаб олинган ўсимликлар формалари ва навларининг ҳаммаси селекцион материал дейилади. Юзлаб ва минглаб селекцион материал орасидан керакли белги ва хусусиятларга эга бўлган ўсимликлар баҳолашлар натижаларига асос ланиб танлаб олинади. Баҳолаш ишлари нотўғри бажарилса ва етарли даражада олиб бо рилмаса қимматли селекцион материал йуқолиб кетиши мумкин. Баҳолаш ишлари ҳар томонлама ва тез ўтказилиши керак. Чунки ўсимликларнинг керакли баъзи белгилари масалан, ҳосилдорлик, маҳсулот сифати ва вегетатив даври давомийлиги мураккаб белги ларга бўлиб ҳар хил факторлар таъсирида ўзгариши мумкин. Тез ўтказилиши лозимлигининг сабаби ҳам шуки ўсув давр давомида бел гилар ўзгариши мумкин, яъни таққосланадиган ўсимликлар ҳар хил ёшда бўлади.

Бундан ташқари, ўсимликларнинг ўсиш ва ривожланиши учун ҳамма нав ва намуналар бир хил шароитда ва бир хил агротехникада баҳоланиши керак. Ўсимликларнинг хўжалик белгиларининг мажмуа сига қараб баҳоланади, яъни уларнинг маҳсулдорлиги, ҳосил органла рининг шакли, катта – кичиклиги, ташқи кўриниши, озуқа қиймати, таъми, технологик сифатлари, етилиш муддатлари ноқулай шароит ларга, касаллик ва зараркунандаларга чидамлилиги, механизация ёр дамида етиштиришга мослиги ва ҳоказо. Селекцион материал бошқа белгилар бўйича текисланган улардан сўнг асосий мақсадга қаратилган белгилар бўйича баҳоланади. Селекцион материалнинг сифати ва селекция мақсадига қараб баҳолашлар бир неча йил ҳар бир авлодларда ўтказилади. Рецессив генга алоқадор сифат белгилари (помидор мевасининг сариқ ранги, камералари сони, редиска мевасининг оқ, шолғомнинг сариқ ранги) ажралиш тамом бўлгунича бир неча авлодда олиб борилади. Баъзи салбий белгилар (касалликларга мойиллик, ноқулай шаро итларга чидамлилик) бўйича баҳолашда оддий агротехника эмас балки шу ноқулай шароит яратилади. Селекция ишининг мақсади, селекцион материалнинг биологик хусусиятлари ва сифатига, назорат қилинадиган белгининг турига қараб ўсимликларни баҳолашнинг ҳар хил усуллари қўлланилади. Белгиларнинг турига қараб ва баҳолашнинг мураккаблигига қараб, дала ва лаборатория шароитида баҳоланади Дала усуллари ўсимликларнинг умумий габитуси, айрим органла рининг тузилиши, маҳсулдорлиги, ўсув даври ва айрим фазалар даво мийлиги, касаллик ва зараркунандаларга билан зарарланишини аниқлашда фойдаланилади. Лаборатория усулида маҳсулот сифати, ундаги озуқа моддалар миқдори, маҳсулотнинг ташишга мослиги каби белгилар баҳоланади. Баҳолашлар, бевосита ва билвосита усулларда олиб борилади. Бевосита усул санаш, ўлчаш орқали ўтказилади.

Билвосита усулда бошқа бир белгига қараб (масалан, ўсимликларнинг бўйи, кам шохланиши тезпишарлиги) баҳоланади. Қандай бажарилишига қараб белгилар, объектив ва субъетив усулда баҳоланади. Объектив усулда ўсимликлар органларининг оғирлиги, катта – кичиклиги, таркибидаги кимёвий моддаларнинг миқдорини билиш учун ҳар хил асбоблардан фойдаланиб ёки синаш билан аниқланади. Усулнинг яхши томони аниқлиги бўлиб субъектив усулга нисбатан узоқ вақтни талаб этади ва сермеҳнат ҳисобланади. Субъектив усул сезги органлари (кўриш, ҳид билиш, таъми, сезиш билан) бажарилади. Селекцион материалнинг дастлабки босқичларида ўсимликларга кўпроқ имконият яратиш мақсадида уларни каттароқ озуқа майдонда экилади. Кейинги боскичларда эса умумқабул қилинган схемада эки лади.

Адабиётлар руйхати: 1. А. Абдукаримов Д.Т., Сафаров Т.С., Остонақулов Т.Э.. «Дала экинлари селекцияси, уруғчилиги ва генетика асослари». Тошкент., «Меҳнат», 1989 й. 2. Бўриев Х.Ч. «Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги». Тошкент. 1999 й. 3. Бўриев Х.Ч., Бойматов К., Жураев Р., «Мева ва резавор мева экинлари селекцияси ва навшунослиги». Тошкент, «Меҳнат», 2001 й. 4. Веселовский И.А., «Селекция и семеноводство овощных и пло довых культур»., Ленинград., «Колос»., 1965 г. 5. Гусаева И.Н. «Яблоня в вашем саду»., М., изд. МГУ., 1992 г. 6. Кульков О.П., «Физиология и биохимия сезенного развития плодовых в Узбекистане»., Ташкент. «Фан»., 1978 г. 7. Мирзаев М.М., Собиров М.К. «Боғдорчилик»., Тошкент., «Меҳнат»., 1987 й. 8. Прохоров И.А., Потапов С.П. «Практикум по селекции и семе новодству овощных и плодовых культур»., М., «Агропромиздат», 1988 г. 9. Под ред. Озолина Г.П. «Орехоплодные в Узбекистане»., «Тош кент., «Меҳнат»., 1990 г. 10. Селекция и сортоведение плодовых и ягодных культур. (Под редакцией А.С.Татаринцева)., - М., 1981 г. 11. Собиров М., «Томорқа боғдорчилиги»., Тошкент., «Меҳнат»., 1991 й. 12. Трусевич Г.В. «Интенсивно садоводство»., М., «Россельхозиз дат»., 1978 г.

Похожие

Селекцион материални баҳолаш усуллари.

Селекцион материални бахолаш усуллари

Селекцион популяцияларни яратиш ва танлаш усуллари.

Селекция жараёнини ташкил этиш. Дав¬лат нав синаши. Янги навларни давлат реестрига киритиш

Seleksiya jarayonini tashkil etish va uning tartibi