Селекцион материални баҳолаш усуллари. - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Селекцион материални баҳолаш усуллари.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57 KB

Селекцион материални баҳолаш усуллари. Режа: 1. Селекцион материал ҳақида тушунча. 2. Селекцион материални баҳолаш принциплари. 3. Дала, лаборатория ва дала - лаборатория шароитида баҳолаш усуллари. 4. Одатдаги (ҳақиқий), провокацион шароитда, бевосита ва билвосита баҳолаш. 5. В изуал ва органолептик баҳолаш.

Селекцион материал деб – селекция иши жараёнида танлаб олинадиган ўсимликларнинг барча хиллари рақамлари, навларига айтилади. Навларни ёки селекцион рақамли намуна, авлодларни таърифлайдиган асосий кўрсаткичлар – уларнинг ҳосилдорлиги ва маҳсулотнинг сифатидир . Лекин бу кўрсаткичлар биринчидан, жуда мураккаб, чунки улар анча оддий бўлган бир қанча белги ва хусусиятларнинг йиғиндиси билан ифодаланиб, иккинчидан, ўстириш шароити таъсирида кескин ўзгариб кетиши мумкин. Шунинг учун селекционер ўзи селекцион иш олиб борадиган экиннинг ҳосилдорлиги, маҳсулот сифатида кузатиладиган ўзгариш ҳамда фарқларнинг сабабларини ҳар йили селекция ишининг ҳар бир босқичида аниқ билиб бориш ва баҳолаш керак. Булар – маҳсулдорлик ва ҳосилдорлик, тезпишарлик, қурғоқчиликка, қишга, совуққа, касаллик ҳамда зараркунандаларга чидамлилик, механизация воситасида етиштириш ва ҳосилни йиғиштиришга мослашганлик, маҳсулот сифати ва бошқа кўрсаткичлар. Селекционер одатдаги (ҳақиқий) провокацион (сунъий равишда ноқулай шароит яратиш) шароитда селекцион материални ўстириб баҳолаш ўтказади. Ўрганилаётган материал бевосита ва билвосита белгиларга қараб баҳоланади. Бевосита белгиларга қараб баҳолаш – тўғридан – тўғри далада кузатиш, санаш, ўлчаш, тарозида тортиш орқали амалга оширилади. Билвосита усулда – ўрганилаётган хусусият бошқа шу хусусият билан коррелятив ҳолатда боғлиқ бўлган хусусият ёрдамида баҳоланади. Масалан, ҳужайра ширасида қанд моддаси ва АТФ кўп бўлган ўсимликлар совуққа чидамли, донининг таркибида клейковина кўп бўлиши буғдой нонининг сифатли бўлиши - билвосита кўрсаткичлар ҳисобланади. Селекция жараёнида етиштириладиган селекцион материалнинг ва бўлажак навнинг сифати дастлабки энг яхши ўсимликларнинг белги ва хусусиятларини тўғри ва аниқ баҳолаб танлашга боғлиқ.

Бошланғич материал хилига ва селекциянинг мақсадига қараб ўсимликларни баҳолаш усуллари ҳар хил бўлади. Одатда селекцион популяцияларидан энг яхши ўсимликларни ажратиб олишда белгилар мажмуийсига қараб баҳоланади: вегетация даврининг давомийлиги, маҳсулдорлиги, маҳсулот қисмининг шакли ва ёқимлилиги, таркибидаги озиқа моддаларининг миқдори, у ёки бу фойдаланиш турига яроқлиги, тайёрланидиган маҳсулот таъмининг ёқимлилиги, касалликларга, зараркунандаларга ва ноқулай шароитларга чидамлилиги, ҳосилни етиштириш ва йиғиб олиш ишларини механизациялашга мос ва бошқалар. Агар селекцион материал аксариат белгилар бўйича нисбатан бир текис бўлса, у ҳолда ўсимликлар битта – селекция ишини асосий мақсадини таъминлайдиган белги бўйича баҳоланади (эртапишарлик, касалликларга чидамлилилик ва бошқалар), аммо шу ҳолда ҳам ўсимликларнинг маҳсулдорлиги, маҳсулотнинг сифати ва бошқа муҳим белгилар устида назорат ўтказиш тўхтатилмайди. Белгиларни баҳолаш усулларини икки гуруҳга бўлиш мумкин: объектив ва субъектив . Белгиларни объекгив усуллари билан баҳолаганда турли ўлчов аспобларидан фойдаланилади (тарози, линейка, рефракгометр ва бошқалар) ёки санаш билан, агар белгилар ўсимлик қисмлари ҳисобга олинса (масалан, биринчи гул тўпламигача барглар сони, карамдаги барглар сони, помидор мевасида уялар сони ва бошқалар). Кимёвий моддаларнинг сифати ва сонини баҳолаганда мавжуд аспоб- аппаратлардан фойдаланилади. Объектив усуллари билан баҳолашда белгининг катталиги ўлчов бирлиги ёки процент нисбати билан ифодаланади. Субъектив усуллар гуруҳига сезги органлар ёрдамида бажариладиган усуллар киритилади, бунда сезиш даражасига қараб хулоса қилинади. Одатда баҳолашнинг субъектив усуллари маҳсулотнинг таъми, ранги ва бошқа объектив усуллар билан баҳолаб бўлмайдиган белгиларни баҳолашда қўлланилади. Субъектив усуллари билан баҳолашнинг якунлари балларда

ифодаланади. Кўпинча беш балли, айрим вақтларда уч балли тизим қўлланилади. Айрим белгиларни бевосита ва билвосита усуллари билан баҳолаш мумкин. Масалан, карамнинг тезпишарлигини пишганга қадар ўтган кунларни ҳисоблаб аниқлаш мумкин, шу билан бирга уни карам кўчатининг баргларини тузилишига қараб ҳам аниқлаш мумкин. Визуал (кўз билан чамалаб) органолептик баҳолаш. Баҳолашнинг визуал усули одатда кўп ҳолларда ўсимликнинг морфологик белгиларини баҳолашда қўлланилади. Тубининг шакли, шоҳланиш харакгери, айрим органларининг тузилишида хусусиятлар борлиги ва бошқалар визуал аниқлаш мумкин. Бу усул меванинг баргларининг, илдиз меванинг ранги ва рангданиш даражасини баҳолашда қўлланилади. Маҳсулотнинг таъми, хиди, хушбўйлигини баҳолашда органолептик усулдан фойдаланилади. Бунинг учун имконияти борича кўпроқ одамлар жалб қилинади ва улар берган баҳолар қўшилиб ўртачаси асос қилиб олинади. Маҳсулот таъмининг сифатларини баҳолашда органолептик баҳолаш (дегустация) ҳам тез ҳам ягона қўлланиладиган усул. Сон белгиларини баҳолашда турли ўлчов аспоблари линейка, тарози ва бошқа аспоблардан фойдаланилади. Масалан, ўсимлик бўйи, баргининг узунлиги ва эни, мевасининг, илдиз меванинг, пиёз бошнинг диаметри, массаси, ҳосилдорлиги ва бошқаларни ўлчаш ва тарозида тортиш орқали баҳоланади. Маҳсулотнинг озуқалик сифатларини аниқлаш учун кимёвий анализлардан фойдаланилади. Бу хилдаги баҳолаш селекция ишининг охирги босқичларида, белгилар мажмуаси ва таъмининг ижобий хусусиятлари бўйича биртекис ва истиқбол бўлган селекцион материалда ўтказилади. Одатда шу экинга хос бўлган маддалар таркиби (помидор мевасида қанд, кислоталар, каратиноидлар; сабзи илдиз мевасида қанд ва каратиноидлар; карамда қанд ва оқсил) аниқланади. Деярли ҳамма сабзавот экинларининг маҳсулот органларида қуруқ модда, витаминлар ва менерал тузлар таркиби бўйича баҳолаш ўтказилади.

Танлашнинг дастлабки буғинларида озуқа моддалар таркибига қараб осонлик билан бажариладиган, кўп миқдорда маҳсулотни, унчалик аниқ бўлмаса ҳам, баҳолаш ўтказилади. Масалан, сабзининг илдиз мевасида каратиноидлар сақланишини баҳолаш асосан илдиз мевасининг флоэма қисмининг рангланиш даражасига қараб ўтказилади. Помидор мевасининг, карам боши баргининг, сабзавот горохнинг таркибидаги қанд миқдори рефрактометр ёрдамида аниқланади. Рефрактометр ҳужайра ширасидаги эрийдиган моддалар таркибини кўрсатади, унинг асосий қисмини қанд ташкил этади. Кимёвий анализ учун товар (бозорбоп) органлари уларни истеъмол қилиш ёки қайта ишлаш учун тайёр бўлган ҳолатда олинади (масалан, помидор мевалари пишган ҳолатда,бодринг яшил бўлган фазасида, илдиз мевалар, карам бошлари, пиёзбошлар – товар (бозорбоп) ҳолатига яроқлик даврида). Маҳсулдорликни ва ҳосилдорликни баҳолаш . Ўсимликларнинг энг муҳим кўрсаткичлари маҳсулдорлик ва ҳосилдорлик ўзаро чамбарчас бир-бири билан боғлиқ. Маҳсулдорлик – битта алоҳида ўсимликдан олиб бўладиган маҳсулот массаси билан аниқланади. Тўғрироғи ўртачи бир ўсимликдан олинадиган ҳасил (маҳсулот). Ҳосилдорлик бир майдон бирлигидаги (м 2 , га) ўсимликлардан олинадиган маҳсулот массаси. Шундай қилиб ҳосилдорлик – маҳсулдорлик (ўртача бир ўсимликнинг маҳсулоти) ва майдон бирлигидаги ўсимликлар сонидан келиб чиқадиган кўрсаткич. Озиқланиш майдони ошиши билан ўсимликлар маҳсулдорлиги унинг генотипи асосида аниқ чегарагача ўсади. Шу билан бирга майдон бирлигида ўсимлик сони камаяди, бу эса ҳосилдорликни пасайишига олиб келади. Озиқланиш майдонини камайтириш билан ўсимликлар маҳсулдорлиги пасаяди, лекин майдон бирлигида ўсимликлар сони кўпаяди ва айрим

ҳолларда ҳосилдорлик ошади, аммо аниқ чегарагача яъни маҳсулдорликнинг пасайиши маҳсулот сифатини ёмонлашишига олиб келмагунча. Амалда сабзавот экинлари одатда оптималга яқин озиқа майдонларида ўстирилади. Бунда нафақат майдон бирлигидан юқори ҳосил, балки яхши сифатли маҳсулот олиш имконияти туғилади. Озиқа майдони ва унинг конфигурацияси (шаклини) ўсимликларни экиш, парвариш қилиш ва ҳосилни йиғиб олиш ишлари қулай бўлиши таъминланиши шарти билан танланиши керак. Бу шартлар ҳисобга олиниб, ўсимликларнинг маҳсулдорлиги бўйича баҳолаш юқори агрофон шароитида шу ҳудудга экиш учун қабул қилинган экиш муддатлари ва ўсимликларни жойлаштириш схемалари қўлланилиши, яъни агротехника қоидаларига тўлиғича риоя қилиш керак. Селекция жараёнининг дастлабки босқичларида ўсимликлар маҳсулдорлиги бошланғич материалдан ёки танлашнинг биринчи буғинида энг яхши ўсимликлар танлаб олиниб, асосан визуал (кўз билан чамалаб) усулда баҳоланади. Кечки (кейинги) босқичларда маҳсулдорлиги бўйича нисбатан бир текис оилалар ёки ўсимликлар гуруҳларини баҳолашда кўп ҳолларда намунанинг ҳосилдорлиги аниқланади. Ҳосилдорлигини баҳолашда делянкадан (пайкалчадан) чиққан товар органларининг массаси (мева, илдиз мева, пиёзбош ва бошқалар) ва товар маҳсулотининг фоизи аниқланади. Кўп марта ҳосили териладиган экинларнинг ҳосилдорлиги ҳосил териш даврида ҳамма йиғиб олинган ҳосил қўшилиб баҳоланади. Ҳосилдорликни баҳолаш стандарт маҳсулотнинг вазни майдон бирлигида ўтказилади (кг/ м 2 , ц/га, т/га) . Вегетация даврининг давомийлигини баҳолаш. фенологик кузатиш асосида ўтказилади. Бунда кўрсаткич сифатида униб чиқишдан ҳосилни йиғиб олгунга қадар ўтган кунлар олинади. Ҳосили кўп марта териладиган экинларда (помидор, бодринг, карамнинг эртапишар навлари ва бошқалар) вегетация даврининг давомийлиги бир неча усуллар билан аниқланади. Пишган меваларнинг пойдо бўлишига қадар ёки

техникавий пишган мевалар ҳосил бўлгангача ва оммавий гуллашгача (тахминан 75%) ўтган кунлар ҳисобга олинади. Айрим ҳолларда тезпишарлик биринчи, иккинчи теримда ёки ҳосилни йиғиб олишнинг биринчи ўн кунлигида йиғиб олинган ҳосилни процент ҳисобида баҳоланади. Таварлилик (бозорбоплик) сифатларини баҳолаш . Ҳамма сабзавот экинлар учун яхши сифат кўрсаткич бўлиб озиқа моддаларнинг, витаминларнинг ва одам учун керакли моддаларни кўп сақланиши билан маҳсулот таъмининг яхши ва ташқи кўриниши ёқимли бўлишидир. Товар маҳсулотини визуал баҳолашда унинг ўзига жалб қилиши ҳисобга олинади, у эса шакли, маҳсулот юзасининг характери ва ранги билан аниқланади. Органолептик таъми ва хушбўйлиги баҳоланади, кимёвий анализлар ёрдамида озиқа моддалар, витаминлар, минерал тузлар таркиби аниқланади. Механизация усулида ҳосилни йиғиб олишга яроқлигини баҳолаш ўсимликлар ва унинг товар органининг биологик хусусиятлари билан ва ҳосилни йиғиб олувчи машиналарининг конструктив хоссаларига бўлган турли белгиларига қўйиладиган талаблар мажмуаси асосида ўтказилади. Ҳамма сабзавот экинлари учун механизмлар ёрдамида ҳосилни йиғиб олишга қўйиладиган умумий талаблар: товар органларининг бир вақтда, биртекис пишиши, катталиги бўйича бир текис ва ҳосилни йиғишда ва тишишда механикавий шикастланишга бардошлиги. Механизмлар ёрдамида ҳосилни йиғиб олишга яроқлилигини баҳолашнинг муҳим қўрсаткичи бўлиб помидор ва бодрингларда мевасининг ўсимлик палагига мустаҳкам бириктирилиши, ўсимликнинг умумий ҳажми (габитуси), палагининг ғуж жойлашиб унда меваларининг жойлашиши. Айрим ҳолларда, ўсимликларнинг яширин ҳолатдаги ирсий хусусиятларини аниқлаш мақсадида улар махсус танланган сунъий ҳосил қилинган шароитларда ўстирилади. Кўп ҳолларда бунинг учун ташқи муҳит омиллари бошқариладиган қурилмалар фитотронлардан фойдаланилади.

Сунъий равишда ташқи муҳит омилларида ўстириш провокацион ёки экстремал шароит деб аталади. Бу усулда ўсимликларни жуда паст ёки жуда баланд ҳароратда, озиқланиш майдони жуда кичик ёки жуда паст, кам ёруғликда, ҳавонинг ҳарорати баланд, қуруқ, турли меъёрда минерал ўғитлар бериб ўстириш ва бошқалар.

Алабиётлар: 1. Абдукаримов Д.Т. “Қишлоқ хўжалик экинлари селекцияси ва уруғчилиги”. Тошкент, 2002 й. 2. Абдукаримов Д.Т.“Дала экинлар хусусий селекцияси” Тошкент 2007й. 3. Буриев Х.Ч. “Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги”. Тошкент, 1999 й. 4. Прохоров И.А., Потапов С.П. «Пракгикум по селекции и семеноводству овощных и плодовых культур» . Москва , 1988 г. 5. Прохоров И.А., Крючков А.В., Комиссаров В.А. «Селекция и семеноводство овощных культур» . Москва , 1981 г.

Похожие

Танлаш усуллари. Селекцион материални баҳолаш

Селекцион материални бахолаш усуллари

Селекцион популяцияларни яратиш ва танлаш усуллари.

Материални экстракцияга тайёрлаш ва экстракциялаш

Seleksiya jarayonini tashkil etish va uning tartibi