Seleksiya jarayonini tashkil etish va uning tartibi - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Seleksiya jarayonini tashkil etish va uning tartibi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

118 KB

Селекция жараёнини ташкил этиш ва унинг тартиби Янги навларни яратиш жараёни махсус селекцион усуллар (чатиштириш, танлаш, танлаб олинган ўсимлик авлодларини бахолаш, синаш) ва селекцион материални экиш, парвариш қилиш, кузатиш ҳосилни йиғиб олиш каби тадбирлар тегишли услубда ўтказилади. Селекция жараёни нав (дурагай) яратиш билан якунланади. Навлар (дурагайлар) ишлаб чиқариш учун яратилади. Шунинг учун селекцион муассасаларида синаш, дала тажрибалари ўтказганда, уларга хар томонлама туғри ва аниқ баҳо бериш керак. Селекцияда ўрганилаётган бир неча навлар орасидан энг яхшиларини танлаб олиш, синаш ва баҳолаш каби ишлар дала шароитида ўтказилади. Нав ёки селекцион материални синаш ва баҳолашда ишончли маълумотлар олиш учун селекция жараёнининг ҳамма босқичларида тажриба аниклиги ва типиклигига катта эътибор берилади. Синаш учун олинган бирор навни даланинг хар жойига (2-3-4 жойга) экиб улардан олинган ҳосилнинг бир-бирига мувофиқ келиши тажриба аниқлиги деб аталади. Тажриба аниқлиги даланинг хамма жойида мутлақо бир хил шароит яратиш имкони йуқлигидан келиб чикадиган хатолар билан белгиланади. Бундай хатолар қанча кўп бўлса, тажриба аниқлиги шунча паст (кам) бўлади. Дала тажрибаларида селекцион материални ўрганиш ва баҳолаш жараёнида тажрибанинг аниқлигига катта эътибор берилади. Тажрибада ўтказилаётган шароит янги яратилаётган нав келажакда тарқалиши лозим булган ишлаб

чиқариш шароитига мос булиши керак. Бунда тупроқ-иқлим шароити, тупроқ зонаси ер ости сувларининг чукурлиги, теварак атрофдаги дарахтзорлар таъсири, сув ҳавзаларининг узоқ-яқинлиги ҳисобга олиниши керак. Дала тажрибаларига хос яна бир шарт – илғор технологияни қуллашдир. Янги навларни улар районлаштирилган вилоятларнинг хўжаликлари далаларида қулланадиган илғор технология асосида ўрганиш максадга мувофиқдир. Шунинг учун нав яратилаётган муассасадаги барча агротехника (технологик) жараёнлар: алмашлаб экиш, ўғитлаш, экинни парвариш қилиш, ишларни механизациялаштириш даражаси ишлаб чиқаришдагидек бўлиши керак. Навлар ва селекцион материаллар бир хил технология шароитида баҳоланади. Ҳар хил навларнинг бир хил технология шароитида ўзаро фарқ қилишини билиш лозим. Чунки, нав синашда битта омил – нав ўрганилади. Селекцион материалларни ўрганиш ва синашда олинадиган маълумотларнинг тўғрилиги кўп жиҳатдан экиш, ўрганиш ҳамда баҳолаш учун жой (дала) танлашга боғлиқ. Экинларни ўстириш ва нав синаш учун мулжалланган жойнинг рельефи – текис, тупроқ қатламининг ишланиши одатдагидек, даланинг барча қисмларида ишлов бериш, ўғитлаш, суғориш бир хил бўлиши керак. Даланинг бирор қисмида кўмилган чуқурлик, ариқ-зовурлар, шунингдек бор бўлган экин, йўл, бинолар ёки ўғит ва гўнг тўкилган жойлар, бегона ўтлар ҳамда дарахтлар, сув ҳавзаларидан, жарликлар, катта йўллардан узоқлиги кабилар ҳам ҳисобга олинади. Селекцион номерларни баҳолаш ва навларни синаш учун ажратилган даланинг аввало тупроқ унумдорлиги жиҳатдан бир хил ёки бир хил (биртекис) эмаслиги аниқланади. Бунинг учун биринчи йили далага текширувчи (рекогносцировка) экинлар экилади. Бундай экинлар қаторига одатда ёппасига

қаторлаб экиладиган арпа, жавдар, сули, баҳори буғдой, рапс, горчица кабилар киради. Бу экинлар ўсиш ва ривожланиш даражасига қараб, ҳосил йиғишдан олдин бир хил кичик-кичик майдончаларга ажратилади ва ҳар бир майдон ҳосили алоҳида аниқланади. Кейин бир-бирига туташган ҳамда ҳосили тенг бўлган майдончалар бирлаштирилади ва улар боғланган майдонлар деб аталади. Ҳосилдорлиги бўйича кескин фарқланувчи майдонларнинг атрофи аниқ белгиланади. Тажриба учун ажратилган даланинг тупроқ унумдорлиги ҳар хил бўлса, у бир неча боғланган майдончаларга тақсимланади. Ўрганилаётган навлар ёки селекцион материалларнинг ҳаммаси битта боғланган майдонча ичига жойлашиши лозим. Акс ҳолда тажриба нотўғри ўтказилган бўлади ва хатоларга йўл қўйилади. Тупроқ унумдорлиги ҳар хил бўлган далада тенглаштирувчи (уравнительный) экинлар экиш, маълум нормада органик ва минерал ўғитлар солиш, узоқ муддат шудгорлаб қўйиш ёки тажрибани бир неча марта такрорлаш ишлари олиб бориш фойдалидир. Тенглаштирувчи экинлар сифатида текширувчи (рекогносцировка) экинлардан фойдаланиш мумкин. Бундай экиш 2-3 йил давомида сурункасига экилади. Экинлар алмашлаб экиш бўйича жойлашуви лозим. Селекцион материални ўрганишда содир бўладиган хатоларни камайтириш ва тажриба аниқлигини оширишнинг бир қанча йўллари мавжуд. Тажрибада йўл қўйиладиган тасодифий хатоларнинг кўлами навларни ўрганишда қўлланилаётган делянкаларнинг майдонига, шаклига, жойлашишига ва такрорланиши (қайтариш) сонига ҳамда тартибига боғлиқ бўлади. Делянка (пайкалча)нинг майдони мавжуд уруғнинг миқдорига, селекция ишининг мақсадига, питомник ва нав синашлар турига, такрорлар сонига ҳамда бошқа сабабларга боғлиқдир. Масалан, бошланғич материал питомниги ва селекцион питомникда делянканинг майдони 2-3 кв. м. гача, контрол

питомникда 5-10 кв. м.гача, нав синашларда 25-200 кв.м. ҳатто 1-2 гектар бўлади. Айрим питомникларда узунлиги 1 м. бўлган бир қаторли делянкалардан ҳам фойдаланилади. Йирик селекцион марказларда делянканинг майдони баҳорги донли экинлар учун 10 кв.м., кузги донли экинлар учун 25 кв.м. қилиб экилади. Кинадада эса делянка 1,7 кв.м. ташкил қилади (5м х 0,23м) Ҳар бир делянка 3 қисмдан: - умумий экин майдони, ҳисобга олинадиган майдон ва ҳисобга кирмайдиган майдондан иборат. Одатда, делянкалар майдонининг кенгайиб бориши билан бирга тажриба аниқлиги ошиб боради, чунки делянка каттароқ бўлганда тупроқ ҳар хиллиги, экиш ва ишлов берилишдаги камчиликлар таъсири анча камаяди. Аммо делянкалар майдони ортиши билан улар ўртасидаги фарқ кўпайиб боради. Демак делянканинг катталиги тажриба даласининг бир хил тупроқ унумдорлигига эга майдонидан ошмаслиги керак. Акс ҳолда ўрганилаётган навлар ёки номерлар таққослаб бўлмайдиган шароитларга тушиб қоладилар ва тажриба аниқлиги кескин камайиб кетади. Бунга йўл кўймаслик учун делянкалар майдонини ўзгартирмай шаклини тўғри белгилаш ҳам мумкин. Делянка (пайкал)нинг шакли тўғри тўрт бурчак ва квадрат бўлади. Делянканинг узун ва тўғри тўртбурчак шаклда бўлиши тажриба аниқлигини оширади. Делянка бўйининг энига нисбатан 1:10 дан 1:50 атрофида бўлса, тажриба аниқлиги шунчалик юқори бўлади ва механизациядан кенгроқ фойдаланишга имкон яратилади. Бундай шаклдаги делянкалардан фойдаланилганда тупроқ унумдорлигининг нотекслиги ва микрорельфининг бир хил бўлмаслиги туфайли рўй берадиган хатолар камаяди, лекин навларнинг бир бирига ўзаро таъсири билан боғлик камчиликлар келиб чиқади. Бу камчиликлар ўрганилаётган делянкалардан навларни тўғри жойлаштириш оркали бартараф этилади.

Навлар ёки селекцион номерлар тезпишарлиги ва вегетатив органларининг ривожланиш даражасига қараб жойлаштирилади, бунда қуёш нурларидан фойдаланиш ҳам ҳисобга олинади. Тажриба аниклигини ошириш учун ҳар бир нав экиладиган делянкаларнинг сонини кўпайтириш, яъни такрор (қайтарилиш) қилиб экиш ҳам мумкин. Такрор (қайтариқлар) қилиб экиш деб битта навни тажриба майдонининг бир неча жойига экишга айтилади. Такрор (қайтариликни) ни кўпайтириш билан тажриба аниқлиги ошади. Тажриба аниқлиги қуйидаги формула билан топилади: V Sx % =  n Бу ерда Sx – тажриба аниқлиги, V -вариация коэфиценти, N - қайтариқлар сони. Масалан V =6.9 ва n =2 бўлганда тажриба аниқлиги 4,9%; n =3 да-4,1%, n =6 бўлганда эса – 2,9 % бўлади. Такрорлаш контрол питомнигидан бошланади. Такрор қилиб экиш тажриба даласининг турли қисмларида навнинг ҳосилдорлиги қандай бўлишини билдиради. Такрор ёки қайтариқ экиш сони мавжуд уруғликнинг микдорига, кутилган тажриба аниқлигига, тупроқ унумдорлигига, питомник ва нав синаш турларига боғлиқ. Тажриба одатда 3-6 марта такрорланади. Бундан кам бўлиши, олинган миқдорий маълумотларни статистик текшириш имконини бермайди. Тажриба аниклиги ўрганилаётган навлар микдорига ҳам боғлиқ. Нав синашдаги навлар қанчалик кўп булса, тажриба майдони шунча катта бўлади ва делянкалари даланинг бир хил шароитли қисмига жойлаб бўлмайди. Селекция ишида ўрганилаётган навлар ёки селекцион номерлар ҳамма вақт стандарт (контрол) нав билан таққосланиб баҳоланади. Шунинг учун ўрганилаётган навлар (номерлар) билан бирга стандарт нав ҳам экилади. Стандарт

нав деб экининг муайян шароитда (зона-минтақада) районлаштирилган ва энг кўп тарқалган навига айтилади. Селекция ишида стандартни кўп марта такрорлаб экиш ва жуфт қилиб экиш усуллари қўлланади. Кўп марта такрорлаб экишда, ҳар бир такрорда стандарт бир марта жойлаштирилади. Бу усулнинг тартибли (мунтазам), систематик ва тасодифий (рендомизация) хиллари мавжуд. Делянкаларни тартибли жойлаштириш амалда кетма-кет бир ярусда ва шахматли тартибда (2-4 ярус) бўлади. Имконияти борича делянка ва кайтариқларни бир ярусли қилиб жойлаштириш лозим (4 расм). I II III IV 1 2 3 4 5 6 7 9 с т 1 2 3 4 5 6 7 9 с т 1 2 3 4 5 6 7 9 с т 1 2 3 4 5 6 7 9 с т Ҳ имоя зонаси 4 - Расм . Тўққизта нав ва стандарт навини бир ярусда кетма - кет тўрт қайтариқда жойлаштириш . Делянкаларни шахмат тартибда жойлаштиришда битта нав ҳамма ярусларда бир жойга тўғри келмаслиги керак . Масалан , 9 та нав билан стандарт навини икки ярусда жойлаштириш керак булса , биринчи ярусдаги 1,2,3,4,5,6,7,8,9

стандарт навлар , иккинчи ярусда 5,6,7,8,9,1,2,3,4 қилиб жойлаштирилади (5 расм ) I II 1 2 3 4 5 6 7 8 9 с т 1 2 3 4 5 6 7 8 9 с т III IV 5 6 7 8 9 ст 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ст 1 2 3 4 5 - расм. Туққизта нав ва стандарт навини икки ярусда тўрт қайтариқда жойлаштириш. Делянкаларни жойлаштиришнинг тасодифий (рендомизация) усули қўлланганда дала тажрибаси бир неча блокларга бўлинади ва улар тартибли усулда жойлаштирилади. Нав синашдаги блоклар сони қайтариқлар сонига

қараб белгиланади. Блоклар далада маълум жойга бир неча ярусда жойлаштирилади. Тупроқ унумдорлигининг ўзгариб туриши барча синалаётган навларга бир хил таъсир этиши учун битта блок ичида тасодифий жойлаштирилади. Бунинг учун тасодифий сонларнинг тайёр жадвалидан фойдаланилади. Бундай жадвал бўлмаса, навларни жойлаштириш тартиби чек ташлаш йўли билан (навларга рақам қўйиб, рақамлар картон тахтачаларга ёзилади, яхшилаб аралаштирилади ва улардан биттадан олиб навларни блокларга жойлаштириш тартиби тасодиф асосида) аниқланади. Бу иш ҳар бир блок учун алоҳида ўтказилади. Тасодифий жойлаштириш усулида солиштирилаётган навлар ўртасидаги боғлиқлик бартараф этилади, ҳар бир нав даланинг тупроқ унумдорлиги ўзгариб туриши мунтазамлиги гўёки бузиб юборилади ва бу омилнинг таъсири тугатилади. Тажриба аниқлигини ошириш учун номерларни (навларни) стандарт нави билан жуфт қилиб экиш усули ҳам қўлланади (6-расм). I II с т 1 2 с т 3 4 с т 5 6 с т 7 8 с т 9 1 0 с т 1 2 с т 3 4 с т 5 6 с т 7 8 с т 9 1 0 ст Ҳ имоя зонаси 6- расм . Ўнта навни жуфт усулда икки қайтариқда жойлаштириш .

Бу усул академик П . Н . Константинов ишлаб чиққан бўлиб , ҳар бир ўрганилаётган нав стандарт билан ёнма - ён экилади , ҳар 2 та ўрганиладиган ва битта стандарт нав блок ҳосил қилади . Шунинг учун бу усулни бошқача блок усули хам дейилади . Жуфт усулида ҳар бир нав 2 ёки кўп марта қайтариб жойлаштирилади . Питомник ва навсинашларда ўтказиладиган ҳар бир технологик жараён ўз вақтида , қисқа муддатда ва сифатли қилиб ўтказилиши лозим . Селекция жараёнида қўлланадиган машиналар ҳаммабоп , ҳар хил ишларни бажаришга яроқли , осон мослаштириладиган бўлиши керак . Селекцион экинлар сифатли парвариш қилиниши , намунали ҳолатда бўлиши керак . Экинларни ўз вақтида озиқлантириш , парваришлаш , суғориш каби ишлар ўрганилаётган барча навлар учун мутлақо бир хил бўлиши шарт . Селекцион материални ўрганишда тегишли фенологик кузатишлар ва ҳисоблаш олиб борилади. Навларга баҳо бериш учун уларнинг ривожланиш даврларининг бошланиши, давомийлиги ва нав тезпишарлигини билиш лозим. Ҳар бир фенологик давр (фенофаза) нинг бошланиш ва тугаш муддати аниқланади. Делянкадаги ҳамма ўсимликларнинг 10% маскур фазага кириши шу даврнинг бошланиши, 75% ида булиши тугашини кўрсатади. Фенологик кузатишларни бир киши доимо маълум бир вақтда ўтказиши керак. Бошоқли дон экинлари бўйича кузатишлар олиб борилганда уларнинг куйидаги даврлари (фазалари) аниқланади: 1. Экилган куни 2. Майсаларнинг униб чиқа бошлаши 3. Тўлиқ ўниб чикиши 4. Учинчи баргнинг чиқиши 5. Тупланиши 6. Найча чиқиши

7. Бошоқ чиқа бошлаши 8. Тўлиқ бошоқланиши 9. Гуллай бошлаши 10. Тўлиқ гулга кириши 11. Донининг сут пишиши 12. Мум пишиши 13. Тўлиқ пишиши 14. Ҳосил йиғиб олинган кун. Кузатишлар ва ҳисоботларнинг натижалари журналга ёзиб борилади. Экин туп сонининг қалинлигини аниқлаш учун уруғлар тўлиқ ўниб чиққандан кейин ҳамма қайтаришларда делянкаларнинг диагонали бўйлаб бир- биридан маълум узоқликда намуна майдончалари ажратилади. Бундай майдончалар баҳори экинлар делянкасининг уч жойидан, кузги экинларда тўрт жойидан олинади. Намуна майдончаларидаги ўсимликлар сони уруғлар тўлиқ ўниб чиққанда ва ҳосилни йиғиштириш олдидан санаб чиқилади. Селекция жараёнидаги энг масъулиятли иш ҳосилни йиғиштириш ҳисобланади. Баъзан бирор такрордаги айрим делянкаларнинг бирор қисмида тасодифий сабаб (сув босиш, культиватор кесиш, қушларнинг ва чорва молларнинг еб кетиши каби таъсирлар) туфайли ҳосил кескин камайиб кетади. Бундай ҳолларда қабул қилинган тартибда ажримлар ўтказилади. (Ажримлар тартиби илгариги дарслардан бирида ўтилган эди) Кўпчилик питомникларнинг майдони кичик булиши сабабли уларнинг ҳосили қўл кучи билан йиғиб олинади. Дон экинларининг нав синаш далаларида ҳосилни йиғиб олиш учун махсус чиқарилган комбайнлардан фойдаланилади.

Ҳосилни йиғиштиришда ҳар-хил нобудгарчилик ва навларнинг алмашлаб кетишига йўл қўйилмаслиги лозим. Навлар ҳосилининг намлиги бир хил даражага келтирилади. Дон экинларининг намлиги 14% бўлиши керак. Питомниклар ва бошқа селекцион навларни жойлаштириш учун махсус алмашлаб экиш ташкил қилиниб, унда экинлар белгиланган тартибда алмашиниб турилади. Алмашлаб экиш далаларида ҳар бир нав ўзининг ирсий имкониятларини тўлиқ рўёбга чиқара олиши учун қулай шароит яратилади. Қўлланадиган бу усул мазкур районда (минтақада) қабул қилинган алмашлаб экиш тартибига хос бўлиши керак. Масалан, мазкур минтақада кузги буғдой қора шудгорга экиладиган бўлса, селекция муассасида ҳам худди шундай қилинади. Алмашлаб экиш далаларнинг майдонини белгилашда ҳар бир экин учун кейинги йили тупрок унумдорлигини тенглаштирувчи экинлар экиш имконияти бўлиши ҳисобга олинади. Ҳар бир экин икки далага жойлаштирилади. Бир далага тажриба экинлари, иккинчисига эса мазкур экиннинг энг яхши навлари кўпайтириш учун экилади ёки ҳар бир далани тенг икки булакка бўлиб, бирига селекция экинларини, иккинчисига тенглаштирувчи экин экилади. Селекция экинларининг хиллари ва вазифалари. Нав яратишда селекцион материал турли босқичларда текширишдан ўтиши керак, унинг бир босқичдан иккинчи босқичга ўтиш тартиби селекционер ихтиёридаги уруғликнинг миқдорига қараб белгиланади. Дурагай ва селекцион питомникларга экиладиган уруғлар граммлар билан ўлчанса, нав синашда аста-секин кўпайиб, бир неча килограммга етади. Уруғи кўп бўлган номерлар селекция жараёнининг айрим босқичларини четлаб ўтиши, уруғи кам бўлганда эса бир босқичда бир неча йил туриб қолиши мумкин. Селекцион экинлар асосан 3 хилга бўлинади: питомниклардаги, нав синашдаги ва истиқболли навларни дастлабки кўпайтиришдаги экинлар.

Кўпчилик питомниклардаги селекцион номерларнинг уруғи жуда кам бўлиб, кичик делянкаларга экилади. Уларнинг асосий вазифаси – селекцион материални дастлаб ўрганиш, уруғини кўпайтириш ва махсулдорлигига қараб баҳолашдан иборат. Навсинашнинг асосий вазифаси – яратилган янги навларга ишлаб чиқаришга яқин бўлган шароитда ҳар томонлама баҳо бериш. Дастлабки кўпайтиришнинг вазифаси эса янги яратилган навларни нав софлигини сақлаган ҳолда уруғини етарлича кўпайтиришдир. Бунга энг юқори кўпайиши коэфицентига эришишга ҳаракат қилиш керак. Майдон бирлигидан олинган ҳосилнинг экиш нормасига нисбати уруғнинг (ўсимликнинг) кўпайиш коэфиценти деб аталади. Масалан, экиш нормаси гектарига 1,0 ц., тозаланган уруғ ҳосили эса гектаридан 30 ц. бўлганда кўпайиши коэфиценти 30 га тенг бўлади. К.К = 30,0 / 1,0 = 30 Истиқболли навлар уруғининг кўпайиш коэфиценти юқори бўлиши учун уларни тупроғи энг унумдор далага кенг қаторлаб экиш, катта нормада ўғит бериш, суғориш каби ишлар ўз вақтида амалга оширилади. Селекция жараёнининг тартиби, экиннинг биологик хусусиятларига, селекция олдида турган вазифаларга, навларга (дурагайлар) қўйиладиган талабларга, селекционерларнинг маҳоратига ва бошқаларга боғлиқ. Селекция жараёнининг умум қабул қилинган тартиби қуйидагича (...расм). Бошланƒич материал питомниги

Истиќбол (энг яхши) навларни дастлабки к Коллекци я питомниг Дурагай питомниг Селекцион питомниги Контрол питомниги Дастлабки навсинаш Зоналарда нав синаш Конкурс нав синаш Уруƒчилик питомникл Ишлаб чиќариш нав

7- расм. Селекция жараёнларининг умумий тартиби Бу тартиб экинларнинг чангланиш усулларига қараб бирмунча ўзгарди, чунки ўзидан чангланувчиларни ёнма-ён экиб, улардан олинган уруғларни кейинги йиллар экиш мумкин. Четдан чангланувчиларнинг питомникда ёнма-ён турганлардан олинган уруғларни кейинги йили экиб бўлмайди, чунки четдан чангланиш туфайли генетик софлик йўқолади. Четдан чангланувчи ўсимликлар селекциясида селекцион материални софлигини таъминлаш мақсадида танлаб олинган рақамли (номер) ва навлардан уруғ олиш учун уларни бир биридан маълум узоқликда (чекланган ҳолда) ўстириш керак. Питомниклар асосан 4 хил булади: 1. Бошланғич материал питомниги 2. Селекция питомниги 3. Контроль питомниги 4. Махсус питомниги Ғўза селекцияси жараёнида қуйидаги питомниклардан фойдаланилади: 1. Коллекцион питомниги Давлат навсинови

2. Ота-она шаклларининг (формаларининг) питомниги 3. Дурагайларнинг биринчи, иккинчи ва ундан кейинги авлодларнинг питомниги 4. Селекцион питомниги 5. Сунъий зарарланган шароитда ўсимликларни вертицилиоз ва фузариоз сўлишига чидамлилигини синаш питомниги. Бошланғич материал питомниги ўз навбатида коллекцион питомниги ва дурагайлар питомнигидан иборат. Коллекцион питомнигида янги келтирилган селекцион материаллар ўрганилади ва уларнинг ичидан энг яхшилари (элита ўсимликлари) танлаб, селекцион питомникка экиш учун ўтказилади. Бу питомникда ҳар бир экининг 200-300 ва ундан кўп намуналар экилиши мумкин. Улар сони селекция ишининг мақсади, йўналишига, селекцион ташкилотнинг ёки селекционернинг имкониятларига ва бошқаларга боғлиқ. Коллекцияда материаллар доимо тўлдирилиб, янгиланиб туради. Мавжуд намуналарнинг ҳаммасини бир йилда экиш шарт эмас. Одатда уларнинг ярми ёки бир қисми экилади. Ҳар бир намуна бўйича ёппасига экиладиган экинларнинг 500-1000 та, қаторлаб экиладиган экинларнинг эса 100-200 та уруғи ёки туганаги экилади. Ҳамма намуналар учун делянкалар майдони бир хил бўлиб, бошоқли дон экинлар учун 1-5 м.кв. га тенг. Бу питомникда намуналар қайтариқсиз (такрорсиз) экилади. Коллекцион питомниги айрим майдонларга (полосаларга) ажратилиб – майдоннинг (полосанинг) эни 1 м. узунлиги 40-50 м. қилиб ажратилади. Уларнинг ўртасида эни 0,5 м. кенгликда йўлакча қолдирилади. Намуналар асосан қўлдан баъзан шаблон орқали экилади. Стандарт нави ҳар 10-20 та намунадан кейин жойлаштирилади.

Дурагайлар питомнигида чатиштириш йўли билан ҳосил қилинган дурагай популяциялар экилиб, ўрганилади, баҳоланади ва улардан энг яхши элита ўсимликлари танлаб олиниб, селекцион питомникда экиш учун берилади. Дурагай питомнигида барча биринчи ва кейинги авлод дурагайлари экилади. Дурагайларга тегишли парвариш ўтказилиб, уларда брак қилиш ишлари ва дурагайлар белги ва хусусиятлари барқарор бўлганларидан кейин танлаш ўтказилади. Делянкаларнинг майдони уруғ миқдорига қараб ҳар хил бўлади. Экишда қайтариқлар бўлмайди. Ҳар бир дурагай чатиштириш жуфти (ота-она ўсимликлари) билан таққосланади. Селекцион питомнигининг асосий вазифаси коллекцион ва дурагай питомниклардан танлаб олинган энг яхши элита ўсимликлар авлоди (бўғин) ларини махсулдорлиги ва биохимик – технологик кўрсаткачлари бўйича дастлаб баҳолаш, энг яхши авлод (бўғин) ларни кейинги йилларда ўрганиш ва кўпайтириш учун ажратиб олишдир. Бу питомникда юзлаб – минглаб линия ҳамда дурагай оилалари экилиб, камчиликларга эга бўлган 75 % га яқин авлодлар брак қилинади. Делянкаларнинг майдони ва экиладиган уруғ микдори дастлабки танлаб олинган элита ўсимликлар маҳсулдорлигига боғлиқ. Ҳар 5-10 номердан сўнг стандарт нав экилади. Бу питомникдан ажратиб олинган (бракдан қолган) авлодлар уруғи иккинчи йил селекцион питомниги ёки контрол питомникда экилади. Контрол питомникнинг вазифаси селекцион питомнигидан олинган авлодларни (номерларни) унча катта бўлмаган делянкаларда ҳосилдорлиги бўйича иккинчи йил давомида синашдир. Бунда селекция питомнигидек махсулдорлик элементларига қараб текширилади. Контрол питомникда 20 тадан 100 тагача , ҳатто 600-700 тагача авлодлар (селекцион номерлар) экилади. Экиш махсус сеялкалар ёрдамида ўтказилади. Делянканинг майдони 5-10 м. кв. , айрим ҳолларда 25-30 м. кв. бўлиши мумкин. 2-4 такрор (қайтариқ) қилиб жойлаштирилади, ҳар 5- 10 номердан кейин стандарт нав экилади, ёки П.Н. Константиновнинг жуфт усулида ўтказилади. Контрол питомник билан бир вақтда махсус питомниклар ташкил этилади. Бу питомникларда авлодларни ноқулай шароитларга (қурғоқчилик, совуққа, қишга),

касаллик ва зараркунандаларга чидамлилиги ўрганилади. Цитоплазматик эркак пуштсизлиги асосида ўзидан чанглатилган линиялар бўйича иш олиб боришда ҳам махсус питомниклар ташкил этилади. Селекция жараёнида навсинашнинг қуйидаги хиллари қўлланилади: дастлабки (кичик) нав синаш, конкурс ёки танлов (катта) нав синаш, ишлаб чиқариш нав синаш, махсус нав синашлар ва давлат нав синаши. Дастлабки (кичик) нав синаш. Контрол питомникдан олинган яхши селекцион номерлар (авлодлар) нав сифатида дастлабки синашдан ўтказилади. Бунда камида 25-30, ҳатто 100 ва ундан ортиқ янги навлар синалади. Авлодлар (навлар) уруғи трактор селялкалари билан ишлаб чиқаришда қабул қилинган экиш нормаси бўйича экилади. Делянкалар майдони 20-50 м. кв., 4 қайтариқликда (баъзан 6 қайтариқликда) жойлаштирилади. Ҳар 5-10 номердан кейин стандарт экилади. Ҳосилдорлик ва махсулот сифати каби асосий кўрсаткичлар бўйича стандартдан юқори бўлган навлар конкурс (танлов) нав синашига ўтказилади. Конкурс нав синашнинг асосий вазифаси дастлабки нав синаш асосида ажратиб олинган ва бошқа селекция муассасаларида яратилган энг яхши навларга нисбатан биологик, хўжалик белги ва хусусиятларга эга бўлган янги навларни давлат нав синашига ўтказишдан иборат. Шунинг учун конкурс нав синаш асосий нав синаш ҳисобланиб, катта нав синаш ҳам дейилади. Конкурс нав синашда 10-20 та баъзан 50 тагача навлар синалади. Бу нав синашда экин агротехникаси шу зонада қабул қилинганидек бўлади. Имконияти борича иш жараёнлари механизация ёрдамида бажарилади. Одатда 4-6 қайтариқлик қилиб, делянкалар майдони донли экинлар учун 50-100 кв.м., қатор оралари ишлайлиган экинлар учун 100-200 кв.м. бўлади. Ҳар 5-10 навдан кейин стандарт экилади. Конкурс нав синаши уч йил давомида ўтказилади. Бунда олинган барча миқдорий маълумотлар статистик қайта ишланади ва синаш хатоси ҳамда аниқлиги топилади. Стандартга нисбатан таққослаш натижасида давлат нав синашига ўтказилади.

Конкурс нав синаш билан бир вақтда ишлаб чиқариш ҳамда махсус нав синашлар ўтказилади. Ишлаб чиқариш нав синашда давлат нав синашига бериш учун мўлжалланган энг яхши истиқболли навлар хўжалик (ишлаб чиқариш) нуқтаи назаридан баҳоланади. Бу нав синаш селекцион муассасида ўтказилиб одатда икки нав, яъни битта истиқболли янги нав ва битта районлаштирилган энг яхши, кенг тарқалган нав (стандарт) ёнма-ён экилиб, синалиб, таққосланади. Ҳар бир нав 1-2 гектарли майдонга қайтариқсиз ёки икки қайтариқда экилади. Бу ишлаб чиқариш нав синашда – хўжаликларда (ишлаб чиқаришда) қабул қилинган шароитлар тўлиқ таъмин этилиши шарт. Навлар юқори агротехник шароитида синашдан ўтказилади. Ҳар бир навнинг ҳосили алоҳида йиғиб олинади, ҳосилдорлик нав экилган барча майдон бўйича аниқланади. Махсулот сифати эса саноат миқёсида баҳоланади. Бу нав синаш камида 2 йил давомида ўтказилади. Селекционер истиқболли навларни далада махсус ташкил қилинган комиссияга кўрсатиши мумкин. Махсус нав синашларда хар хил агротехник шароитда нав синаш, ҳар хил зоналарда нав синаш, динамик нав синашлар киради. Ҳар хил агротехника шароитларида нав синаш – истиқболли янги навларнинг турли агротехника шароитларга муносабатини аниқлаш мақсадида ўтказилади. 3-5 та энг яхши нав 3-4 хил агротехника шароитида синалади. Экиш 4 қайтариқли қилиб ўтказилади. Навларнинг (делянканинг) майдони тегишли агротехник тадбирига қараб ҳар хил бўлиши мумкин. Навларнинг суғоришга муносабатини билиш учун улар суғориладиган ва лалмикор шароитларда ёки ҳар хил суғориш режимларда синалади. Навларнинг минерал ўғитларга муносабатини аниқлаш учун ҳар хил ўғитлар турли нормада ва нисбатда берилади. Бу нав синаш ўтказиш натижасида янги навнинг агротехникаси аниқланиб, давлат нав синашга ўтказилганда тақдим этиладиган ҳужжатларда, яъни навни таърифлаганда ёзилади.

Ҳар хил зоналарда нав синаш – истиқболли янги навларни турли экологик шароитларда ҳар томонлама баҳолаш учун ўтказилади ва баъзан экологик нав синаш ҳам дейилади. Навлар конкурс нав синашга киритилиб, илмий тадқиқот муассасаларнинг навлари ва мазкур зонада районлаштирилган навлар билан таққосланади. Бу нав синашнинг услуби конкурс нав синашидек 2-3 йил давомида ўтказилади. Синаш натижасида истиқбол навнинг таърифида қайси зона учун тавсия этилиши кўрсатилади. Динамик навсинаш. Ем хашак экинлари, картошка, илдизмевали экинлари, силос учун экилган маккажўхори ва ўтлар селекциясида ялпи ҳосил аниқлашдан ташкари бутун ўсув даври давомида ҳосил тўпланишнинг ва махсулотнинг сифатини ўзгаришини аниқлаш учун динамик нав синаш ўтказилади. Картошканинг жуда эрта муддатда қазиб олинганда ҳам кўп ҳосил берадиган навлари қимматлидир. Маккажўхорининг навлари ва дурагайларида турли ўсув даврида қуруқ модда тўпланиш динамикасини билиш жуда муҳим. Бунинг учун нав ва дурагайларнинг турли муддатларда ўрилганда ҳосилдорлиги белгиланади. Ўришни маълум муддатда (ривожланиш фазасида) бошлаб белгиланган давр давомида (10-15 кун) ҳосил аниқланади. Бу нав синашда делянкалар майдони одатдагидан 1,5 - 2 марта ортиқ бўлади.

Похожие

Mevazor va uzumzorlarni xududiy tashkil etish

Rezavor bog’lar va ko’chatzorlarni hududiy tashkil etish

Remont korxonalari ishini tashkil etish asoslari

Tabiiy yaylovlar maydonini xududni tashkil etish

Qishloq xo`jaligida ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlarini tashkil etish