Селекцион популяцияларни яратиш ва танлаш усуллари. - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Селекцион популяцияларни яратиш ва танлаш усуллари.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59.5 KB

Селекцион популяцияларни яратиш ва танлаш усуллари. Режа: 1. Популяция ҳақида тушунча. 2. Селекция ишида танлашнинг ўрни ва аҳамияти. 3. Танлаш усуллари (табиий, сунъий, акгив, пассив, оммавий ва якка танлаш). 4. Танлаш усулларининг схемалари.

Бир-бири билан ўзаро эркин чатиша оладиган, бир хил шароитда мослашган, келиб чиқиши бир хил бўлган ўсимликлар йиғиндисига популяция дейилади. Популяциялар яшаш шароити таъсирида ирсият, ўзгарувчанлик ва танлашнинг ўзаро муносабати асосида шаклланади. Сунъий танлаш билан яратилган ўсимлик навлари ҳам популяциялардан иборат. Популяциялар бир қанча биотиплардан иборат бўлади. Биотип деб – бир хил ирсиятга эга бўлган биологик хусусияти, морфологик ва хўжалик белгилари бир – бирига ўхшаш ўсимликлар йиғиндисига айтилади. Бир нав таркибига кирувчи биотиплар бир – бирларидан асосан биологик хусусиятлари билан фарқланадилар. Масалан, ривожланиш фазаларининг узун – қисқалиги, тезпишарлиги, совуққа, қурғоқчиликка чидамлилиги ва бошқалар. Бундан ташқари биотиплар ривожланиш биологиясига боғлиқ бўлган баъзи бир морфологик белгилар: тукланиш, мевасининг катталиги, 1000 дона уруғининг оғирлиги ва бошқалар. Ўсимликларнинг маҳаллий навлари одатда жуда кенг популяция бўлиб ҳисобланади, чунки улар бир қанча тур хиллари ва кўп сонли биотиплардан ташкил топган. Ўсимликларнинг маҳаллий навлари ҳам селекцион навлари ҳам популяция ҳисобланади. Улардан селекция учун бошланғич материал сифатида фойдаланиш мумкин. Популяцияни биринчи марта генетик ва статистик усулларини қўллаб илмий асосда ўрганган киши Даниялик ўсимликшунос, физиолог ва генетик олим В.Иогансендир . Унинг 1903 йилда нашр этилган “Популяциялар ва соф линияларда ирсиятнинг наслдан наслга ўтиши” деб аталган классик илмий иши популяцияларни генетик жиҳатдан ўрганишга асос солди. Иогансен ўтказган тажрибалари натижасида ўзидан чангланувчи ўсимликларнинг популяциялари генетик жиҳатдан ҳар хил линиялардан ташкил топганлиги аниқланган. Бундай популяцияларнинг ўсимликлари ўзаро чатиша

олмайдилар ва ирсий белгиларини бир – бирларига ўтказа олмайдилар. Бу ҳолда популяцияларнинг мавжудлиги табиий танланиш билан белгиланади. Популяция сўзи - Иогансен таклифи билан фанга киритилган бўлиб, ирсиятлари бир – биридан фарқ қиладиган индивид (айрим) ўсимликлар аралашмасидир. Популяция навлари деб ўзидан ёки четдан чангланувчи ўсимликларнинг оммавий танлаш йўли билан яратилган навларга айтилади. Популяция навларининг ўсимликлари ирсият жиҳатдан бир хил эмас. Ўзидан чангланувчи экинлар популяция навларининг ўсимликлари морфологик ва хўжалик биологик хусусиятлари бўйича ҳар хил бўлади (улар гемозигота линялардан иборат). Четдан чангланувчи экинлар популяция навлар ўсимликлари доимо четдан чангланиб туришига қарамасдан, уларнинг белги ва хусусиятлари бир текис бўлади. Ўзидан ва четдан чангланувчи ўсимликларнинг ҳамма маҳаллий навлари – популяция навларидир. Селекция ишида ўрганиладиган материалда керакли белги ёки хусусиятли шакллар бўлмаса, у ҳолда селекционер сунъий равишда бошланғич материалнинг популяциясини ҳосил қилади. Бошланғич материал популяцияларини ҳосил қилишда кенг қўлланиладиган ва энг самарали усули - дурагайлашдир . Турли навларда янги нав учун талаб қилинадиган белгиларини аниқлагандан сўнг уларни чатиштириб, селекционер дурагай организмларда икки ёки бир нечта навнинг ирсиятини бирлаштиради. Бундай чатиштиришдан ҳосил бўлган дурагай ўсимликларда ҳар хил белгиларнинг қўшилган авлодни кузатиш мумкин. Дурагайларнинг авлодида иккинчи буғинидан бошлаб танлаш ўтказилади. Дурагайлаш усули билан богшланғич материал тайёрлашда ҳамма талаб қилинадиган белги ва хусусиятларига эришиб бўлмайди. Шунинг учун сунъий

мутагенез ва полиплоидия усулларидан ҳам фойдаланиб селекция учун бошланғич материал тайёрланади. Бошланғич материал тайёрлаш учун бу усуллар алоҳида ёки бир нечта усул қўлланиб амалга оширилади. Танлаш усуллари. Қайси усул билан бошланғич материал тайёрланмасин селекция жараёнида танлаш албатта ўтказилади. Селекция жараёнининг негизини танлаш ташкил этади. Табиатда мавжуд бўлган танлашлар икки турга табиий танланиш ва сунъий танлашга бўлинади. Табиий танланиш одам иштирокисиз ўтган ва ўтмоқда. Сунъий танлаш – кишилар томонидан ўтказилади. Шу билан маданий ўсимликларнинг навлари ва хонаки ҳайвонларнинг зотлари яратилади. Сунъий танлаш организмларнинг ирсият ва ўзгарувчилигидан фойдаланишга асосланган бўлиб, ўсимликларнинг табиатда бўлмаган янги хилларини яратиш имкониятини туғдиради. Сунъий танлаш оддий (содда) в а методик танлашга бўлинади. Содда сунъий танлаш деҳқончилик ривожланишининг дастлабки даврларида қўлланилаган. Методик сунъий танлашда одамлар ўсимликларни қандай белгилари бўйича танлаш ўтказишни олдиндан белгилаб, шу белгиларни кучайтириб, мустаҳкамлаб боради, яъни аниқ мақсад билан ишлайдилар. Шу тартибда дастлабки йилларда экинларнинг маҳаллий навлари яратилган. Методик ёки систематик танлаш пассив ёки актив бўлиши мумкин. Агар танлаш табиатда тайёр ҳолда мавжуд бўлган ўсимликларда (бошланғич материалда) ўтказилса, ундайй танлаш пассив танлаш деб аталади. Селекция усуллари (дурагайлаш, мутагенез, полиплоидия, гетерозис кабилар)ни қўллаб сунъий равишда бошланғич материал тайёрлаб, унда ўтказиладиган танлаш актив танлаш дейлади.

Танлаш қўлланилганда ўсимликларнинг кўплаб белги ва хусусиятларини кузатишга тўғри келади. Шунинг учун танлаш ўсимликларнинг белги ва хусусиятлари асосида ўтказилади. Селекция ишида асосан оммавий ва якка танлаш усуллари қўлланилади. Якка танлашнинг бир мартали ва кўп мартали хиллари мавжуд. Биринчи йил бошланғич материал питомнигига экилган ўсимликлардан янги навга хос белги ва хусусиятли – элита ўсимликлари танлаб олинади. Бу ўсимликларнинг уруғи келгуси йили якка–якка тартибда селекцион питомнигига экилади ва ҳар бир ўсимликнинг буғини (авлоди - линияси) рақамлар билан белгиланиб, нав номини олгунча шу номер билан аталади. Авлодлар алоҳида – алоҳида селекция жараёни тартибида ўрганилади ва синалади (контрол питомниги, дастлабки нав синаш, конкурс нав синаш). Ҳар томонлама синалгандан кейин энг яхши авлодлар – навлар Давлат нав синашига берилади. Синаш билан бир вақтда энг яхши номерлари – истиқболли навларни дастлабки кўпайтириш майдонига экиб, уларнинг уруғлари кўпайтирилади ва уруғчилик ишлари бошлаб юборилади. Танлашни дурагайларнинг иккинчи буғинидан (Ғ 2 ) бошлаш керак деган фикр кўпроқ тарқалган, чунки бу энг қимматли шаклларини тез ажратиб олиш, баҳолаш, жадал кўпайтириш ва нав синашга тақдим этиш имконини беради. Бироқ кейинги буғинлар бўйича ажралиш рўй бериб, қайтадан танлаш ўтказиш зарурияти туғилади. Шунинг учун кўпчилик селекционерлар танлашни дурагайнинг иккинчи буғинида ва сўнги буғинларнинг бирортасида ўтказадилар. Ўзидан чангланувчи ўсимликларда асосан бир мартали танлаш ўтказилса, четдан чангланувчи ўсимликларда кўп мартали ва чексиз якка танлаш ўтказилади. Четдан чангланувчи ўсимликлар доимо четдан чангланиб, белгилари бўйича ажралиб туради. Шунинг учун уларнинг янги навларини бир марта танлаш йўли билан ажратиб бўлмайди. Бундай экинлар селекциясида кўп мартали якка танлаш кенг қўлланилади.

Четдан чангланувчи ўсимликларда кўп мартали якка танлаш қуйидаги тартибда ўтказилади. Бошланғич материал питомнигида муҳим белги ва хусусиятларга эга бўлган энг яхши элита ўсимликлари танлаб олинади. Келгуси йили уларнинг уруғи буғинлар (оилалар) бўйича алоҳида – алоҳида қилиб селекцион питомнигига экилади, ўзаро солиштирилади ва баҳоланади. Энг яхши элита ўсимликлари танлаб олинади, ёмон ўсимликлар ва оилалар брак қилинади. Элита ўсимликларни танлаш селекцион питомникда бир неча йил ўтказилгани учун бундай танлаш кўп мартали якка танлаш деб аталади. Селекция питомнигидан олинган энг яхши оилаларнинг уруғи бирлаштирилиб умумий тартиб бўйича ўрганиш, синаш ва дастлабки кўпайтириш учун фойдаланилади. Шу тартибда селекция жараёнининг кейинги ишлари давом эттирилади. Шундай қилиб, кўп мартали танлашнинг моҳияти яхши оилалардан энг яхши ўсимликларни мунтазам қайта – қайта танлашдан иборат. Якка танлаш узоқ муддат давомида бир йўналишда олиб борилганда унинг таъсири йилдан – йилга кўпайиши мумкин. Популяцияда керакли белги ва хусусиятлари бўйича гетерозиготалилик мавжуд бўлса, бу иш албатта янги нав яратилиши билан якунланади. Кўп мартали якка танлашнинг якка – оилавий ва оилавий – гуруҳлаб танлаш хиллари мавжуд. Якка – оилавий танлашда ҳар бир танлаб олинган ўсимликнинг уруғи бошқа танлаб олинган ўсимлик уруғларидан изоляция қилинган (ажралган ҳолда) алоҳида – алоҳида экилади. Ҳар бир ўсимлик уруғи экилган майдон бир – биридан ўзаро четдан чангланиб қолмаслигини тўлиқ таъминлайдиган даражада узоқ масофада ёки ажратилган ҳолда бўлиши керак. Бунда четдан чангланиш фақат битта ўсимликнинг буғини ўртасида (оила миқёсида) содир бўлади. Шу сабабли ўсимликни бир хиллигига, яъни танлаш ўтказишда кўзда тутилган белгиларнинг кучайиши ва барқарор бўлиб мустаҳкамланишига тез эришилади. Бу якка – оилавий танлашнинг асосий афзаллигидир. Аммо бу

усулдан фойдаланиш узоқ муддат давом этса экиннинг ҳосилдорлиги пасайиб кетиши кузатилади, чунки қон – қариндош чатиштиришнинг (инцухтнинг) салбий таъсири юзага чиқиб қолади. Оилавий – гуруҳлаб танлашда танлаб олинган ўсимликлар гуруҳларга ажратилади. Хўжалик – биологик хусусиятлар ва морфологик белгилари бир – бирига ўхшаш ўсимликлар бир гуруҳга киритилади. Ҳар бир гуруҳ ўсимликлар оилалари бир – бирига ўхшаш бўлишига қарамай, ирсияти бўйича озми – кўпми фарқланувчи ўсимликлар аралашмасидан иборат бўлади. Гуруҳлар бир – биридан изоляция қилинган (узоқ жойлашган, ажратилган) тартибда экилади. Ҳар бир гуруҳ миқёсида оилалар ҳам алоҳида, лекин ёнма – ён экилади. Бунда оила гуруҳлари бир – биридан чангланаолмайди, аммо гуруҳ ичида ўсимлик буғинлари ўзаро эркин чангланиш имкониятига эга бўлади. Шундай қилиб четдан чангланувчи ўсимликларда селекция ишлари узоқ муддат олиб борилганда ҳам қон – қариндош чатиштириш натижасида келиб чиқиши мумкин бўлган салбий оқибатларнинг таъсири камаяди. Четдан чангланувчи ўсимликларда кўп мартали якка танлаш ўтказишда ота ўсимлигининг салбий таъсирини йуқотиш мақсадида уруғларни ярмини экиш (яримта) усули қўлланилади. Бунинг учун ҳар бир элита ўсимлигининг уруғи икки қисмга бўлинади. Уруғнинг бир қисми селекцион питомникда экилади, иккинчи қисми эса сақлаб қўйилади. Селекцион питомникда етиштирилган уруғлардан кейинги йили фойдаланилмайди, чунки уларнинг қайси ўсимликлардан чангланганлиги номаълум бўлади. Селекцион питомникдан фақат энг яхши буғинлар танлаб олинади. Кейинги йили селекцион питомникка элита ўсимлиги уруғининг сақлаб қўйилган ярми экилади. Иш шу тартибда давом эттирилади. Оммавий танлаш ўз моҳиятига кўра танлашнинг осон, оддий ва тез ўтказиладиган усули ҳисобланади. Ўзидан чангланувчи ўсимликларда бир мартали, четдан чангланувчи ўсимликларда кўп мартали оммавий танлаш ўтказилади.

Оммавий танлаш кўпинча ёввоий ўсимликларда, маҳаллий ва четдан келтирилган навларни аралашмалардан тозалаш, маҳсулот сифатини яхшилаш, ҳосилдорликни ошириш учун қўлланади. Танлаш бошланғич материалдан (навлардан ёки популяциядан) бевосита дала шароитида ўтказилади. Бунда мақсадга мувофиқ юзлаб элита ўсимликлари танлаб олинади. Танланган ўсимликлар лаборатория шароитида уруғининг тўлишганлиги, соғломлиги ва бир – бирига ўхшашлигига қараб кўздан кечирилади. Талабга жавоб бермаганлари ташланиб, соғлом, ўхшаш ўсимликларнинг уруғлари бирлаштирилади ва келгуси йили бир майдонга экилади. Агар бир мартали оммавий танлаш бўлса, иккинчи ва кейинги йилларда танлаш ўтказилмайди. Кўп мартали оммавий танлашда эса иккинчи ва кейинги йилларда ҳам танлаш такрорланаверади. Стандарт навга нисбатан юқори кўрсаткичга эга бўлган авлодларнинг уруғи нав синашга берилади. Оммавий танлашнинг яна бир хили Негатив танлашдир. Бунда нав ўсимликларидан талабга жавоб бермайдиганлари ажратиб ташланади. Бундай танлаш уруғлик майдонларда нав ва тур тозалиги бўйича ўтоқ ўтказиганда ҳам қўлланилади. Клонли танлаш. Вегетатив йўл билан кўпаядиган экинлар селекциясида қўлланиладиган якка танлаш клонли танлаш дейлади. Клон деб вегетатив қисмлари билан (туганак, қаламча, барг, ўсимлик тўқимаси, ҳужайраси ёки пиёз бошларидан) кўпайтирилган битта ўсимликнинг буғинига айтилади. Клон асосида танлашга клонли танлаш, бундай танлашга асосланган селекцияга эса клонли селекцияси дейлади. Клонли танлаш селекцияда янги навлар яратиш учун, уруғчиликда эса сифатли уруғлар етиштириб, уларни сақлаш учун қўлланилади. Клонли танлаш бошқа экинлар қаторида картошкачиликда кенг қўлланилади. Унинг қўлланилиши асосида картошканинг кўп навлари яратилган ва картошканинг элита уруғликлари етиштирилмоқда.

Адабиётлар 1. Абдукаримов Д.Т. “Қишлоқ хўжалик экинлари селекцияси ва уруғчилиги” Тошкент, 2002 й. 2. Абдукаримов Д.Т. “Дала экинлар хусусий селекцияси” Тошкент 2007й 3. Буриев Х.Ч. “Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги” Тошкент, 1999 й. 4. Веселовский И.А. «Селекция и семеноводство овощных культур» Ленинград «Колос» , 1965г. 5. Прохоров И.А., Крючков А.В., Комиссаров В.А. «Селекция и семеноводство овощных культур» Москва , 1981 г. 6. Журнал «Гавриш» , Москва

Похожие

Танлаш усуллари. Селекцион материални баҳолаш

Селекцион материални баҳолаш усуллари.

Селекцион материални бахолаш усуллари

Аналитик ва синтетик селекция

Селекция учун дастлабки (бошланғич) материал, уни яратиш усуллари ва манбаълари.