Аналитик ва синтетик селекция - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Аналитик ва синтетик селекция

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

Аналитик ва синтетик селекция Селекциянинг пайдо бўлиши ва ривожланиши жараёнида ўсимликларнинг янги навларини яратишнинг бир қанча усуллари ишлаб чиқилган ҳамда амалда кенг қўлланилган. Селекциянинг мавжуд усуллари аналитик ва синтетик хилларига бўлинади. Табиатда мавжуд бўлган ўсимлик популяциялари ёки маҳаллий навлардан танлаш йўли билан янги нав яратиш селекциянинг аналитик усули ҳисобланади. Табиий популяция ва маҳаллий навлардан қимматли белги ва хусусиятли ўсимликларни танлаш, ўрганиш, баҳолаш ҳамда улар асосида янги навлар яратиш билан шуғулланадиган селекция-аналитик селекция дейилади. Маҳаллий навлар халқ селекцияси маҳсули бўлиб, улар ўзининг келиб чиқиши билан боғлиқ ижобий хислат – белги ва хусусиятларга эга. Улар маҳаллий ноқулай шароитларга: қурғоқчиликка, совуққа, қишга, гармселга, касаллик ва зараркунандаларга, чидамли бўлиши билан яхши сифатли ҳосил берадиган навлардир. Деҳқонлар бу навларни кўп асрлар давомида яратиб, кўпайтириб келганлар. Масалан бахори буғдойнинг қурғоқчиликка чидамли Полтавка, Гирка, Улька, Черноуска, Чернавка, ўта совуққа-қишга чидамли, донининг сифати яхши бўл-ган кузги буғдойнинг Кримка, Сандомирка, Высоколитовка, кунга-боқарнинг занг касалига чидамли Зеленка деган маҳаллий нави. Маҳаллий навлар ўзининг аҳамияти ва қимматли хусусиятлари билан селекцион навлар билан тенг баҳоланади. Улар селекциянинг олтин фондини ташкил қилади. Маҳаллий навлар асосида жуда кўп селекцион навлар танлаш йўли билан яратилиб давлат реестрига киритилган.

Дурагайлаш ўтказмасдан янги навларни яратиш имкониятлари организмларнинг ташқи муҳит (шароит)да табиий танланиш ва танлашнинг натижасида вужудга келган. Табиий эволюциянинг калитини Ч.Дарвин ўсимликларнинг янги навларини яратишда топади. Танлашнинг моҳияти-айрим белги ва хусусиятларни «Тўпланиш», «Тўлдирилишида» дир. Масалан, кам ривожланган, яхши ажралиб турмаган белгилар-янги сифатли ривожланган белгиларга айланиши мумкин. Табиатда ўсимлик янги хилларининг пайдо бўлиши ва уларнинг турғунлиги ирсият ва ўзгарувчанлик қонуниятларига мувофиқ рўй баради. Эволюциянинг асосий омиллари - ирсият, ўзгарувчанлик ва танланиш (танлаш) нинг ўсимликлар янги хилларининг пайдо бўлиши жараёнида ўзаро алоқаси ва бир- бирига таъсирини фақат бир тур ёки хиллари ичида содир бўлаётган генетик қонунниятларни билиш асосидагина пайқаш мумкин. Ўсимлик турлари ва навлари организмларнинг бир бутун йиғиндисидан иборат бўлиши билан бирга улар айрим популяцияларга ҳам бўлинадилар. Бир бири билан ўзаро эркин чатишаоладиган, бир хил яшаш шароитига мослашган, келиб чиқиши бир хил бўлган ўсимликлар йиғиндисига популяция дейилади. Популяциялар яшаш шароити таъсирида ирсият, ўзгарувчанлик ва танлашнинг ўзаро муносабати асосида шаклланади. Сунъий танлаш билан яратилган ўсимлик навлари ҳам айрим популяциялардан иборат бўлади. Популяциялар бир қанча биотиплардан ташкил топади ва маълум бир тартибга эгадир. Биотин деб – бир хил ирсиятга эга бўлган биологик хусусияти, морфологик ва хўжалик белгилари бир-бирига ўхшаш ўсимликлар йиғиндисига айтилади. Бир нав таркибига кирувчи биотиплар бир-бирларидан асосан биологик хусусиятлари билан фарқланадилар. Масалан, ривожланиш фазаларининг узун- қисқалиги, тезпишарлиги, совуққа, қурғоқчиликка чидамлилиги ва бошқалар. Бундан

ташқари биотиплар ривожланиш биологиясига боғлиқ бўлган баъзи бир морфологик белгилар: тукланиш, мевасининг катталиги, 1000 дона уруғини оғирлиги ва бошқалар билан ифодаланади. Шундай қилиб популяция ҳақидаги таълимот ўсимлик навлари ўзгармас бирлик деган тушунчани ўзгартириб юборади. Ўсимликларнинг маҳаллий навлари одатда жуда кенг популяция бўлиб ҳисобланади, чунки улар бир қанча тур хиллари ва кўп сонли биотиплардан ташкил топган. Масалан, Россиянинг шимолий-ғарб зонасида экиладиган кузги буғдойнинг Боровическая деган маҳаллий нави 6 та тур хилларидан ва 32 биотипдан иборат. Бу нав таркибидаги энг кўп қисмини ташкил этадиган тур хиллари Лютесценс ва Мильтурум ҳисобланади. Булардан ташқари унинг таркибида эритроспермум, альборубрум, ферругинеум тур хилларига кирувчи ўсимликлар ҳам мавжуд. Бу нав таркибидаги тур хилларининг нисбати ҳамма вақт бирдек бўлавермайди. Қиш, совуқ келган йилларда қишлашга анча чидамли ҳисобланган мильтурум ва ферругинеум хилларига кирувчи қизил бошоқли ва қизил донли ўсимликларнинг сони кўпаяди ва лютесценс хилига мансуб бўлган ўсимликларнинг сони эса камаяди. Шундай қилиб, ўсимликларнинг маҳаллий навлари ҳам селекцион навлари ҳам популяция ҳисобланади. Шу муносабат билан улардан бошланғич материал сифатида фойдаланиш мумкин. Популяцияни биринчи марта генетик ва статистик усулларини қўллаб илмий асосда ўрганган киши Даниялик ўсимликшунос, физиолог ва генетик олим В.Иогансендир. Унинг 1903 йилда нашр этилган «Популяциялар ва соф линияларда ирсиятнинг наслдан наслга ўтилиши» деб аталган классик илмий иши популяцияларни генетик жиҳатдан ўрганишга асос солди. Иогансен ўзининг кашфиётини оддий ходисаларда содда усулида фойдаланиб очди. У ўзининг тажрибалари учун мураккаб иш усулини талаб этувчи четдан чангланадиган ўсимликлар популяцияларини эмас, балки арпа, ловия ва горох каби ўзидан чангланувчи ўсимликлар популяцияларни танлаб олади. Бу эса, ўз навбатида,

ўтказиладиган тажриба ишини, методик жиҳатдан анча соддалаштирди. Ҳар бир популяциянинг айрим нусхалари наслини туркумларга яъни «Соф линиялар» осонлик билан ажратиш мумкин бўлди. Иогансен «Соф» линия деб битта ўзидан чангланган ўсимликдан (индивиддан) келиб чиққан ўсимликларга айтади. Ўз кузатишларига асосланиб, Иогансен қуйидаги хулосага келади: 1. Популяцияда ўтказилган танлаш ўз атрофида тегишли индивидларнинг ўзгаришини кўрсатувчи ўртача миқдорни у ёки бу даражада ўзгартиради; 2. Соф линия ичида тўла ўхшашлик мавжуд, соф линиялар ичида ўтказиладиган танлаш типларни (ўсимликларни) ҳеч қандай ўзгаришига олиб келмайди. Бундан кўриниб турибдики, автогам ўсимликларнинг популяциялари генетик жиҳатдан ҳар хил линиялардан ташкил топган. Бундай популяциянинг ўсимликлари ўзаро чатиша олмайдилар ва ирсий белгиларини бир-бирларига ўтказаолмайдилар. Бу холда популяцияларнинг мавжудлиги табиий танланиш билан белгиланади. Аналитик селекциянинг моҳияти популяциялар ва маҳаллий навларнинг келиб чиқишига асос солган линияларнинг анализи билан боғлиқдир. Аналитик селекциянинг асосчиси бўлиб Саратовлик атоқли селекционер олим А.П.Шехурдин ҳисобланади. А.П.Шехурдин 1911 йилда бахори буғдойнинг қурғоқчиликка чидамли Полтавка номли маҳаллий навидан 727 ўсимликни танлаб олиб (якка танлаш асосида), ҳар бир ўсимликнинг уруғини далада алоҳида экиб, бир хил шароитда ўрганиб, синаб, 727 авлодлар ичида энг яхши натижага (кўрсаткичларга) эга авлодни ажратиб олади. Бу 62нчи рақамли авлод бўлиб, уни ҳартомонлама синайди, Полтавка навига нисбатан таққослайди ва натижада ноқулай шароитларга чидамли юқори ҳосилли яхши сифатли нав яратади. Буғдой ўзидан чангланувчи экин бўлиб, буғдой ўсимлигининг авлоди-«линия» ҳисобланади. Демак Шехурдин танлаб олиб эккан 727 ўсимликнинг авлодлари –727 линияси бўлиб, линиялар анализ қилиниб, булардан 62нчи (энг яхши) линияни ажратиб олади. Бу линияни ўрганиб, синаб, кўпайтириб қимматли белги ва

хусусиятларга эга бўлган ўта пластик, юқори ҳосилли, чидамли, юқори сифатли, келгусида кўп майдонларга экилиб тарқалган бахори буғдойнинг Лютесценс 62 нави яратилади. Демак Лютесценс нави – аналитик селекциясининг маҳсули бўлиб ҳисобланади . Полтавка маҳаллий нави Якка танлаш, энг яхши 727 ўсимликлар танланади. 727 ўсимлик уруғлари экилиб, 727 авлод (линия) ўрганилади ва 62 нчи линия ажратиб олинади. 62 нчи линия ўрганилиб синалади. Лютесценс 62 нави Лютесценс 62 нави ундан олдин экилиб келган Цезиум 111 навининг ўрнини эгаллайди. Цезиум 111 нави ўша даврдаги буғдой навлари қаторида жуда яхши нон сифатларига эга нав бўлган, лекин ҳосил тўплаганда ётиб қолиш ва чанг қоракуяга чидамсиз бўлган.

Люцесценс 62 нинг ҳосилдорлиги унга нисбатан 10-15% юқори бўлиб, тез (қисқа) вақтда катта майдонларга – 7 млн гектар майдонга экилади. Селекция ишининг дастлабки босқичида навлар маҳаллий навлардан яхшироқ, махсулдорлик намуналарни ажратиб олиш йўли билан яратилган. Вилоят, туманларнинг ҳар хил хўжаликларида териш, танлаш, ажратиш ишлари олиб, экиб, 2-4 йил давомида синаб, таққослаб энг яхши номерлар, авлодлар янги нав сифатида расмийлаштирилган. Шундай усулда гречиханинг Вознесенская (Москва вилояти), Емельяновская, Меденавская (Тверь вилояти), Жиздринская (Калуга вилояти), Владимирская номли навлари яратилган. Кўпинча нав номи яратилган жой номи билан аталган. Маҳаллий навлар бир хил бўлмаганлиги, популяцияни ташкил қилганлиги (морфологик ва биологик белги ва хусусиятларидан бўлган ўсимликлар аралашмаси) учун танлаш ўтказишга қулай манбаи бўлиб хизмат қилган. Селекционер анализ ўтказиб (А.П.Шехурдин ўтказган анализ) популяция навларни линияларга бўлиб энг яхшиларини ажратиш натижасида янги навлар яратишга эришган. Бу усул билан – аналитик селекция ўтказиш натижасида, қишлоқ хўжалик экинларнинг навлари яратилган: арпанинг Винер, кузги жавдарнинг Вятка ва Лисицина, кузги буғдойнинг Московская 2453 ва Московская 2411, сулининг Шатиловский 56 ва Московский В-315 навлари. Бу навларнинг муаллифлари машҳур селекционер олимлар – П.И.Лисицин, Н.В.Рудницкий, Д.Л.Рудзинский ва бошқалар. Пахтачилик тарихида ҳам аналитик селекция ўз ролини ўйнаган. Ғўза селекциясининг дастлабки йилларида аналитик селекция янги навларни яратишда қўлланган. Биринчи ва иккинчи нав алмаштиришда жорий этилган ғўза навлари маҳаллий навлардан, четдан келтирилган энг яхши навлардан ва «Завод аралашмаларидан» якка танлаш усули билан (аналитик селекция усули билан) ҳосил қилинган.

С.С.Канаш ғўзанинг 0278 рақамли «Акаля» намунасидан якка танлаш йўли билан 8517 навини, П.В. Могильников 030 рақамли «Акаля» намунасидан 36М 2 навини яратди. Навроцкий номли ғўзанинг янги нави «Руссель» навидан танлаб олинган. Селекционер В.И.Кокуевнинг айтишича ғўзанинг тезпишар навлар селекциясининг биринчи босқичи «завод аралашмалари» асосида ўтказилган. Бу аралашмалар ғўзанинг Булғор популяциялари билан америкали тезпишар навларидан иборат. Буғдойнинг Ўрта Осиё ва Қозоғистондаги кўп маҳаллий навлари ҳам янги навлар яратилишида бошланғич материал сифатида фойдаланилган. Масалан, Тожикистонда буғдойнинг Сурхонлар популяциясидан хозиргача Ўзбекистоннинг лалмикор ерларида экилиб келинаётган Сурхок 5688 нави яратилган; Жанубий Қозоғистонда буғдойнинг Озимка номли маҳаллий навидан Псевомеридионале 122 нави яратилган. Бу нав ҳам Ўзбекистон майдонларида кўп йиллар давомида экилиб келган. Ўзбекистонда буғдойнинг Қизил буғдой, Оқ буғдой маҳаллий навлари – популяциялари янги навлар яратиш учун бошланғич материал сифатида фойдаланилган. Қорақилтиқ маҳаллий навидан Псевдотурцикум 2115 нави яратилган. Турли йўллар билан аввал ўсимликларнинг ирсиятини ўзгартириб, сўнгра ўзгарган ўсимликлар (дурагайлар, мутантлар, популяциялар) ичидан танлаш ўтказиш йўли билан нав яратиш селекциясининг синтетик усулини ташкил этади. Дурагайлаш, экспериментал мутагенез, полиплоидия ва гетерозисдан фойдаланиш селекциянинг синтетик усуллари бўлиб, улар алохида-алохида ўрганилади. Маҳаллий навлар – популяциялардан танлаш яхши натижалар берса ҳам бу давр узоққа чўзилмаган. Аналитик селекциясининг сезиларли муваффақиятларига қарамай унинг имкониятлари тез вақтда камайиб тугайди. Чунки фақат популяциядан танлаш йўли билан керак бўлган натижаларга эришиш мумкин эмас эди. Бу усул билан яра- тилган навларнинг бир қанча камчиликлари бўлган. Булар: махсулдорлигини чегаралангани, етиб қолишга чидам-лилиги етарли бўлмаганлиги, касалликларга чалиниши ва бошқалар. Навлар олдида талаблар борган сари ошар эди. Бир навда бир неча ўсимликлар формаларининг белги ва хусусиятларини мужассамлаш,

бирлаштириш масаласи туғилади. Бунинг учун сунъий усулларни қўллаб янги навларни синтез қилиш керак эди. Шунинг учун аналитик селекциясининг ўрнига синтетик селекция келади. У билан селекциянинг ривожланишини янги босқичи бошланади. Бу масалалар тўғрисида келгуси дарсларда мулоқот қиламиз.

Похожие

Йирик микиёсдаги селекция

Умумий селекция ва уругчилиги фанидан кириш

Селекция учун дасталбки материал яратиш. Дурагайлаш

Селекция учун дастлабки (бошланғич) материал, уни яратиш усуллари ва манбаълари.

Ҳайвонлар касаллигига мустахкамлик буйича селекция олиб бориш