Умумий селекция ва уругчилиги фанидан кириш - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Умумий селекция ва уругчилиги фанидан кириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89 KB

Умумий селекция ва уруғчилиги фанидан кириш қисмида ёритиладиган асосий масалалар Деҳқончиликнинг асосий вазифаси экинлар ҳосилдорлигини ошириш ва сифатли маҳсулот етиштиришдир. Ер юзидаги аҳолининг йил сайин кўпайиши ўсиб бориши билан, фойдаланиладиган, суғориладиган ерлар эса ўсмайди, чегараланган ҳолда қолади. Аҳолини озиқ-овқат билан, саноатни эса хом ашё билан таъминлашнинг фақат бир йўли мавжуд. У ҳам бўлса, қишлоқ хўжалик экинларининг ҳосилдорлигини оширишдир. “Халқ сўзи” рўзномасида (8 май 1998 й) келтирилган рақамлар қуйидагича: Ер юзида аҳолининг йиллик ўсиши 86 млн. киши атрофида. Биринчи млрд. аҳолининг сони 2 млрд. гача етиши учун 123 йил керак бўлган, учинчи млрд учун - 33 йил, 4 нчи млрд.га - 14 йил, 5 нчи млрд.га - 13 йил керак бўлган. 1930 йилда аҳолининг сони 2 млрд. бўлган, ҳозиргача у 2,5 баробар ортган ва 6 млрд.гача етмоқда. Мисол учун: Хитойда 1,234 млрд, Ҳиндистонда 953 млн, АҚШда 265,8 млн. Йиллик ўсиш Хитойда 1,4 %, Ҳиндистонда 2,0 %. Кейинги ўн йилликда дунё аҳолиси йилида 97 млн.га ошиб борар экан. Ўзбекистонда ҳам аҳоли кундан кунга ўсиб бормоқда ва 25 млн. кишидан ортиб бораяпти. Бу рақамларга эътибор берилса қандай хулоса қилиш мумкин – ҳалқни таъминлаш учун – деҳқончиликни кескин ривожлантириб – интенсив равишда маҳсулотларни етиштириш керак. Буни эса фақат бор ердан унумли фойдаланиб ҳосилдорликни ошириш орқали ҳал этиш мумкин. Юқори ҳосил етиштиришни биринчидан тегишли парвариш – агротехник тадбирлар билан экинларнинг талабини қондириш (тупроқ шароити, ўғитлаш,

суғориш, парвариш қилиш) ва иккинчидан селекция усуллари билан ўсимликнинг ўзига бевосита таъсир этиб, керакли белги ва хусусиятларга эга навларни (дурагайларни) яратиб, қишлоқ хўжалигида жорий этиш йўли билан амалга ошириш мумкин. Юқори ва сифатли ҳосил олишда экиладиган навларнинг (дурагайларнинг) роли катта. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов қишлоқ хўжалигида ислохотни чуқурлаштиришда селекциянинг ролига катта аҳамият бериб ўтди. Чунки экинларнинг янги нав ва дурагайларини яратиш билан селекция фани шуғулланади. Селекция сўзи лотинча “ Selektio ” сўзидан олинган бўлиб – танлаш демакдир. Эски замонларда ёввойи ўсимликлардан ёки экинлардан энг яхши ўсимликларни ажратиб олиш, танлаш билан таъминланган. Шунинг учун дастлабки тушунчага – танлаш – селекция тўғри келади. Хозирги селекция жараёнида ҳам танлаш асосий усул бўлиб ҳисобланади. Қишлоқ хўжалик экинларининг навлари танлаш орқали яратилган ва яратилмоқда. Демак селекция – кенг маънода танлаш тўғрисида таълим деса бўлади. Унинг жараёнига дастлабки материал яратиш, ирсият ва ўзгарувчанлик, танлаш, синаш ва ўсимликларни янги формаларини яратиш киради. Селекция янги навларни (дурагайларни) яратиш, шунингдек мавжуд экилиб келинаётган навларни яхшилаш билан шуғулланади. Табиатда эволюция жараёнида табиий танланиш натижасида ўсимликларнинг янги тур ва хиллари вужудга келганидек селекцияда одам томонидан янги навлар ҳосил қилинади. Шунинг учун селекцияни – одам томонидан бошқариладиган экспериментал эволюция деб ҳисоблаш мумкин.

Деҳқончилик, агрохимия, ўсимликшунослик, технологик фанлар ҳосилни таъминлаш мақсадида ўсимликка тегишли шароит туғдириш йўлларини ўрганса, селекция фани эса ўсимликларни ўзига таъсир қилиш усулларини ишлаб чиқади, яъни ирсиятни тегишли томонга ўзгартириш мақсадида иш олиб боришни ўрганади. Селекциянинг маҳсули – нав ёки гетерозис дурагайи. Селекция ютуқлари тўғрисида”ги қонуннинг бошланишида қуйидагича ёзиб қўйилган: “Селекция ютуғи – нав (дурагайдир)”. Қишлоқ хўжалик экинининг нави ўзидан ўзи ҳосил бўлмайди, уни одамлар яратади, яратиш учун аниқ селекция усулларидан фойдаланилади. Навларни ташкил қилган ўсимликларнинг ташқи (морфологик) кўриниши, белгилари, хусусиятлари бир хил бўлиши керак ва бу белгилар вақтинча эмас балки барқарор бўлиб наслдан наслга ўтказилиши, яъни ирсий бўлиб, янги яратилган нав юқори ва яхши сифатли бўлиши керак. Навларни ҳар хил таърифлаб келганлар. Биз навларни охирги йиллар қуйидагича таърифлаган эдик. “Нав деб селекция усуллари билан яратилган, бир хил, барқарор ирсий морфологик, биологик ва хўжалик белги ва хусусиятларга эга бўлган маданий ўсимликлар гурухига айтилади”. 1996 йил 30 августида “Селекция ютуқлари тўғрисида”ги қонунда нав тўғрисида қуйидагича айтилган: “Нав” - ўсимлик гуруҳи бўлиб, у наслдан наслга барқарор ўтувчи, муайян генотипи ёки генотиплар комбинациясини бошқалардан ажратиб турувчи белгиларга қараб аниқланади ва айни бир ботаник таксондаги бошқа ўсимликлар гурухидан бир ёки бир неча белгилари билан фарқланади. Клон, линия, биринчи авлод дурагайи, популяция навнинг муҳофаза қилинадиган объектларидир.

Дурагай деб ирсияти ҳар хил бўлган ўсимликларни чатиштириб олинган организмга айтилади. Унинг авлодида белги ва хусусиятлар барқарор эмас (навда – барқарор). Дурагайлаш икки мақсадда ўтказилади: - дурагай популяциясини яратиб – унда танлаш ўтказиб, унинг асосида янги нав яратиш; - гетерозис дурагайларини яратиб, биринчи бўғинини (Ғ 1 ) экиш асосида юқори ҳосил етиштириш. Дурагай, дурагайлаш, гетерозис, клон, линия тўғрисида масалалар келгуси дарсларда кўриб чиқилади. Қишлоқ хўжалик экинининг нави ишлаб чиқариш воситаси бўлиб, деҳқончиликни интенсивлаштиришнинг асосий омилларидан биридир. Унинг қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида ролини қуйидагича кўрсатиш мумкин: 1. Нав (дурагай) – ҳосилдорликни ошириш омили бўлиб ҳисобланади. Ҳар бир янги нав (дурагай) ҳосилдорликни ошириши мумкин. Ҳар гектаридан 3-5 центнер қўшимча ҳосил олиш мамлакат бўйича кўп минг тонна қўшимча маҳсулотни таъминлайди. Масалан: академик Павел Пантелеймонович Лукьяненко (Краснодар қишлоқ хўжалик илмий тадқиқот институти) кузги буғдой селекцияси бўйича жаҳонда таниқли селекционер олим, биринчи кузги буғдой навларини 1937-38 йилларда яратган. Унинг навлари ўша йилларда кенг тарқалган Украинка навидан 10-15% юқори ҳосил берган. Кейинчалик Украинка навини бахорги буғдой Маркиз нави билан чатиштириб, Новоукраинка 83 янги навини яратади, унинг ҳосилдорлиги айрим йиллар 40-60% гача кўтарилиб миллионлар гектар майдонга тарқалади. Кейинчалик П.П.Лукьяненко Аамерика кузги буғдойи - Конред – Фулькастер 266278 навини Аргентина баҳори буғдойи - Клейн 33 нави билан чатиштириб, қатор янги - Скороспелка 1, 2, 3, 3б навларини яратади. Бу навлар ҳам юқори ҳосилли ҳам ётиб қолишга ва занг касалига чидамли

хусусиятларига эга бўлганлар! Скороспелка навларини Украинада танланган Лютесценс 17 нави билан чатиштириш натижасида янги хусусиятларга эга навларни яратишга муваффақ бўлди. Булардан биринчи Безостая 4 нави ҳисобланади, у 1955 йилда районлаштирилади. Тўрт йилдан кейин унинг ўрнига жахонда машҳур бўлган кузги буғдойнинг Безостая 1 нави яратилади. Бу навни Безостая 4 навидан танлаш асосида яратади. Ундан кейин Лукьяненко томонидан Аврора, Кавказ деган навлари яратилди. П.П.Лукьяненконинг навлари йил сайин катта майдонларни эгаллаб ҳар гектаридан кўп миқдорда қўшимча ҳосил олишни таъминлаб келган: 1911- 1915й – 9,3ц; 1953 – 1957й – 14,8ц; 1958 – 1962й – 23,6ц; 1963 – 1966й – 26,2ц.дан Безостая 1 нави районлаштирилиши билан қўшимча ҳосил янада ошади: 1966 йилда у 29,5ц.га 1970 йилда ҳар гектаридан қўшимча ҳосил 36,6 ц.ни ташкил қилди. Безостая 1 нави Ўзбекистонда кўп йиллар давомида экилиб, буғдой ҳосилдорлигини оширишда катта рол ўйнаган. Самарқанд вилоятида суғориладиган ерларда унинг ҳосилдорлиги 96 ц.га етган. Академик В.С.Ремеслонинг фаолияти натижасида яратилган кузги буғдой навлари Мироновская 808, Мироновская юбилейная ва Ильичевка 50 ҳам П.П.Лукьяненко навлари каби буғдой ҳосилдорлигини кескин оширилишига сабабчи бўлган. Мироновская 808 нави 1960 йилда районлаштирилган бўлиб, 1971 йилга келиб унинг эгаллаган майдони 9,5 млн. гектарга етди ва кўп минтақаларда ўртача ҳосилдорлик 40-45 ц.дан юқори бўлишига катта ҳисса қўшган. Ғўза экини мисолида ҳам янги навларнинг яратилиши билан ҳосилдорликни ошишини яққол кўриш мумкин. Ғўза экини соҳасида селекция ишлари 1908-1910 йилларда бошланиб, 1913 йилда Наманганга яқин жойда махсус пахтачилик селекцион станцияси ташкил қилинди. Ўша йиллари ғўза селекциясини шаклланиши ва ривожланишига

катта ҳисса қўшган олимлар, академик Р.Р.Шредер (Туркистон тажриба станцияси). Я.Л.Навроцкий (Андижон тажриба станцияси), Г.С.Зайцев, М.М.Бушуев (Мирзачўл тажриба станцияси). Бу олимлар 1915 йилга келиб ғўзанинг биринчи навларини яратдилар: Навроцкий, Триумф Навроцкого, 182- Ак-Джура, 169- Дехканин ва 508Ботир. 1922 йилда Тошкентдан 12 км узоқликда Туркистон селекцион станцияси (ҳозирги Ғўза селекцияси ва уруғчилиги илмий-текшириш институти) ташкил қилинади. Шундан кейин ғўза ва завод аралашмалари навлари ўрнига юқори ҳосилли селекцион навлар экила бошланади. Биринчи нав алмаштириш 1922-1929 йилларда ўтказилиб юқори ҳосилли йирик кўсакли Навроцкий нави тарқатилиб 1 млн. гектаргача экилган, иккинчи нав алмаштириш 1937 йилда ўтказилиб, янги юқори ҳосилли навлар 8517- колхозник (селекционер С.С.Канаш), 8196 ва 2034 (селекционер Д.Д.Нагибин), 36М 2 (селекционер П.В.Могильников) ва 1306 (Р.Р.Шредер материалларидан) яратилган. Бу навларнинг ўрнига янада яхши, юқори ҳосилли навлар (1944 йил учинчи нав алмаштириш ўтказилиши режалаштирилган эди) экила бошланди. Булардан энг кўп тарқалган ва ўша даврда 560 минг гектарга экилган юқори ҳосилли, вилтга чидамли С-460 нави (С.С.Канаш томонидан яратилган нав) асосий ўринни эгаллайди. Кейинчалик унинг ўрнига эртароқ пишадиган, юқори ҳосилли 108-Ф, С-450- 555, 137-Ф, 138-Ф ва бошқа навлар экилади. Булар ичида Андижон тажриба станциясидаЛ.Румшевич томонидан яратилган ғўзанинг 108-Ф нави жуда катта майдонларга экилади ва бу нав ҳозиргача аҳамиятини йўқотмаган. Бу нав билан бирга ва қисман унинг ўрнига бошқа навлар 1961 йилга келиб районлаштирилади: 149-Ф. Андижон тажриба станциясида (Л.А.Туркс ва В.Я.Буткова) ва С-4727 селекция ва уруғчилик илмий текшириш институти (Б.П.Страумал ва А.И.Тишин). Бу навлар ҳам тез пишар ҳам юқори ҳосилли.

Масалан, 1965 йилда районлаштирилган 153-Ф нави (Л.А.Туркс ва В.Я.Буткова) юқори ҳосилли, тола чиқими 40% ва туксиз чигитли (яланғоч чигитли). Охирги йилларда (1990-2001 йиллар) навларни синаш Давлат комиссиясидан 150 дан зиёд юқори ҳосилли, яхши сифатли, чидамли навлар ўтқазилиб, улардан 18 таси ишлаб чиқаришга тавсия этилган: С-4727, 175-Ф, Тошкент-6, Ан-Баяут-2, С-6524, Юлдуз, С-9070, С-6530, Наманган 77, Хоразм-126, Ан- Ўзбекистон-4, Оқ-дарё-5, Термиз-31, Армуғон, Омад, Оқ-Дарё-6, Оқ-қўрғон-2, Каршинский-8, Гулбахор, Шараф-75, Ан-402, Мехр. Бу навлар юқори ҳосилли бўлиб (40-52 ц/га), касалликларга чидамлироқ, тола чиқиши ва толанинг сифати жихатидан илгариги навлардан анча устун туради. Бундай мисолларни институт (Самарқанд қишлоқ хўжалик институти) селекциясидан ҳам келтириш мумкин. Кузги буғдойнинг Шердор, Улуғбек-600, Ўзбекистон-1, арпанинг Афросиёб, Мароканда, Темур, картошканинг Зарафшон навлари ўзининг юқори ҳосиллиги, чидамлилиги, сифатлилиги сабабли Ўзбекистон Республикаси бўйича районлаштирилиб, Давлат реестрига киритилган. Охирги йилларда кузги буғдойнинг Улуғбек-600 нави 150 минг гектардан зиёд майдонни эгаллаган. Болгария халқ Республикаси Давлат нав комиссияси раисининг муовини Э.Николовнинг маълумотига кўра (Международный сельскохозяйственный журнал, №2, 1982г.), Болгарияда генетика янгиликлари ва селекция ютуқлари натижасида қишлоқ хўжалик экинларининг янги навларини жорий қилиш натижасида 15 йил ичида буғдойнинг ҳосилдорлиги 43,3 ц.дан 61,6 ц.гача, арпанинг 42,4 ц.дан –58,4 ц.гача, маккажухори 64,8 ц.дан 96,5 ц.гача, кунгабоқар 32,9 ц.дан – 36,4 ц.гача ошган.

2. Нав билан қишлоқ хўжалик маҳсулотининг сифати боғлиқ. Буғдой ва дуккакли дон экинларининг донидаги оқсил, кунгабоқар уруғидаги мой, қанд лавлаги илдизмевасидаги қанд, ғўза кўсагидаги тола, картошка туганагидаги крахмал, оқсил ҳамда аскорбин кислотаси, зиғир, кунжут уруғидаги мой, каноп поясидаги толанинг миқдорини селекция йўли билан ошириш бошқа воситаларга қараганда анча самаралидир. Экинларнинг навлари бир биридан маҳсулот сифати билан фарқ қилади. Селекция йўли билан маҳсулот сифатини яхшилашни кунгабоқар, қанд лавлаги ва бошқа экинлар мисолида яққол кўриш мумкин. XVI асрнинг бошларигача Европа мамлакатларида кунгабоқар экилмас эди. Фақат 1510 йилда унинг уруғини биринчи бўлиб Мадрид шаҳридаги ботаник боғида экадилар. Испанияга кунгабоқар уруғи Янги Мексикадан испан экспедицияси томонидан келтирилади. Кунгабоқарнинг ватани Америкада унинг кўп хилдаги ёввойи тур ва шакллари ўсиб катта аҳамиятга эга эмас эди. Фақат айримларини уруғини (пистасини) маҳаллий аҳолиси (ҳиндулар) истеъмол қилганлар. Ғарбий Европада кунгабоқарни манзарали (декоратив) ўсимлик сифатида тарқатганлар. Унинг номини у 1576 й. Лебелдан олиб ҳозиргача “Қуёш гули” номи ўзгармай келган. Россияга кунгабоқар Пётр 1 даврида Голландиядан келтирилиб, у 100 йилдан зиёд манзарали ва томорқа (огород) ўсимлиги сифатида экилиб келинган. Кунгабоқар уруғидан мой олиш мумкинлиги Россия фанлар академиясида чоп этиладиган “Академические известия” сида 1779 йилда биринчи марта айтиб ўтилади. Дала экинлари қаторида мойли ўсимлик сифатида у кейинроқ - 35 йилдан кейин ўрин олади. Бунинг сабабчиси Воронеж ўлкасидаги граф Шереметьевнинг Бокарев номли (крепостной) деҳқонидир. Бу ердан кунгабоқар Россиянинг бошқа ўлка минтақаларга тарқалади.

Кунгабоқар экини селекцияси 1912-1913 йилларда бошланиб, ҳозиргача кўп йиллар ўтиши билан у экин тубдан ўзгаради. 1940 йилда унинг таркибидаги мой миқдори 28,6% эди, 1950 йилда –30,4%га, 1955й – 34,7%, 1960й – 39,7%, 1965й – 44%, 1975й – 50-52%, охирги йиллар 60% дан кўп берадиган навлар яратилди. Бу экиннинг селекциясида катта ютуқлар сабабчиларидан бири академик Василий Степанович Пустовойт. Унинг номи билан Краснодар шаҳрида жойлашган Бутун Россия (собиқ бутун Иттифоқ) мойли экинлар илмий текшириш институти аталади. Бу ерда В.С.Пустовойт жуда катта мисли кўрилмаган селекция ишларини ўтказиб, селекцияни янги йўлга-гетерозисли, турлараро дурагайларни яратишни йўлга қўйиб, қисқа муддатда унинг ҳосилдорлигини 15-25%га ва навларни мойлилигини кескин ошириш мумкинлигини кўрсатди. Натижада 1977 йилда собиқ СССР да жахонда биринчи бўлиб, янги сифат кўрсаткичларига эга бўлган Первенец нави районлаштирилди. Унинг уруғи мойнинг таркибида 75% гача олеин кислотаси бўлиб, биохимик ва озуқа (пищевые) сифатлари билан мой оливка (зайтун) мойга яқин деб ҳисобланади. Давлат нав синашдан муваффақиятли Восток нави – мой миқдори 54%, Старт нави –юқори ҳосилли ва шумғуянинг агрессив ирқларига (раса) чидамли ва ўта эртапишар Подарок навлари ўтиб, кунгабоқарнинг турлараро дурагайларини жуда катта даражага кўтарилади. Турлараро дурагайлаш натижасида ҳосил қилинган Прогресс навининг ҳосилдорлиги 41 ц.ни ташкил қилиб, гектаридан олинадиган мой миқдори 2 минг кг.гача етди. Иккинчи мисол – қанд лавлаги. 1747 йил лавлагининг илдизмевасида сахароза борлиги аниқланади. У вақтда унга унча эътибор берилмайди, лекин 50 йил ўтгач, XIX асрнинг бошларида вазият лавлагидан қанд ишлаб чиқаришга мажбур қилади. Лекин лавлаги илдиз мевасидан қанд чиқиши кўп бўлмаса ҳам, бу соҳада йўналиш бошланади. XIX асрнинг ўрталарида планли равишда

селекция иши Францияда Луи Вильморен томонидан бошланади. 125 йил мобайнида бу ўсимлик кескин ўзгариб қанд лавлаги ўсимлигига айланади. Лавлагининг таркибида сахароза борлиги аниқланганда унинг миқдори 6% дан ошмаган эди. 1888 йил у 10%га; 1898й – 15,2; 1909й – 18,4% гача етказилади. Айрим яхши навларнинг илдиз меваси таркибида қанд миқдори 20% гача етказилади. Қанд лавлаги селекциясидаги муваффақиётлар академик А.Л.Мазлумов фаолияти билан боғлиқ. У яратган навларнинг (Рамонская-06; 018; 023; 028; 035; 065; 1537) таркибидаги қанд миқдори 20-24% гача ташкил қилади ва бу навлар лавлаги экин майдонининг ярмидан кўпини эгаллаб турибди. Қанд лавлагининг янги полигибрид навлари гектаридан 100ц.гача қанд ҳосилини олиш имконини беради. Мисол учун – Украинадаги Черновец вилояти Новоселец нав синаш участкасида Белоцерковский полигибриднинг ҳар гектаридан 669 ц илдиз мева ҳосили йиғиштирилиб, ундан 109,7 ц. қанд олинган. Молдавияда эса, қанд лавлаги институтида яратилган полигибрид - гектаридан 115,8 ц. қанд олишни таъминлаган. Бундай мисолларни кўпчилик экинларда келтириш мумкин: буғдой, арпа, жавдар, картошка, маккажухори, шоли, ғўза экини ва бошқаларда. Қандай экин нави яратилмасин, селекционер албатта махсулот сифатини яхшилаш чораларини кўради. Селекция иши ўтказиш йўли билан ўсимликларни истеъмол қилиниш кўрсаткичлари ва таъмини яхшиловчи сифатларини ўзгартириш мумкин. Масалан таниқли америкалик селекционер Лютер Бербанк қаролининг (слива) данаксиз навини яратади, япониялик генетик Г.Кихара эса уруғсиз тарвузни яратади. Махсус селекция усулларини қўллаб буғдой билан буғдойиқнинг, буғдой билан жавдарнинг – белги ва хусусиятларини бирлаштириб янги сифат кўрсаткичларига эга дурагайларни ҳосил қилиш мумкин.

3. Нав билан экиннинг муҳим биологик хусусиятлари боғлиқ: тезпишарлик, қурғоқчиликка, совуққа, қишга, иссиққа, касаллик ва зараркунандаларга чидамлилиги, етиб қолмаслик, тўкилмаслик, бир вақтда (қисқа вақтда) пишиши ва бошқалар. Пахтачиликда долзарб муаммолардан бири – вилтга қарши курашиш. Шунинг учун ғўза селекцияси олимлари олдида – вилтга чидамли, юқори ҳосилли навлар яратишдир. Вилт хавфли касалликлардан бўлиб, у авж олиб тарқалган йиллари мамлакатимиз бўйича 400 минг тоннадан зиёд пахта кам олинган. Халқ хўжалиги эса шу сабабли 1,5 млрд. м тўқима ололмаган, яъни кам олган. Ғўза селекцияси олимлари томонидан вилтга чидамли навлар яратилган. 1968 йил Ўзбекистон Фанлар Академиясининг экспериментал биологияси институтида Содиқ Мирахмедов илмий ходимлари билан бирга ғўзанинг узоқ формаларини дурагайлаши натижасида вилтга чидамли Тошкент-1, Тошкент-3 навлари яратилади. Бу навлар вилтга чидамли бўлиши билан бирга бошқа навларга нисбатан юқори ҳосилли бўлиб, пахтачиликда пахта ҳосилини оширишда катта ҳисса қўшганлар. Кузги буғдойнинг қишга чидамлилигини бир хил агротехника шароитида қишга ўта чидамли навларни экиш билан кўтариш мумкин. Экинларнинг қурғоқчиликка чидамлилигини оширишда селекциянинг роли катта. Қурғоқчиликка чидамли бахори буғдойнинг навлари қурғоқчилик йиллари бошқа навларга нисбатан 0,2-0,4 т. кўпроқ ҳосил бериши аниқланган. Бир йилда 2 ҳосил олиш ёки анғизда экиб, ҳосилни етиштириш эрта пишар навлар яратиш орқали амалга оширилади. Донли экинларни етиб қолиши ҳам катта зарар етказади. Уни агротехник тадбирлар билан олдини олиш жуда қийин. Тур препарати (хлорхолинхлорид) ёки камразан М дан фойдаланиш мумкин, лекин ётиб қолмайдиган навлар яратиш самаралироқ ҳисобланади. Бундай навлар яратилган ва яратилмоқда.

Самарқанд қишлоқ хўжалик институти селекционер олимлари томонидан яратилган кузги буғдойнинг Шердор, Улуғбек-600, Ўзбекистон-1, арпанинг Темур навлари шулар қаторидан. Картошка экинини икки ҳосиллилиги (тиним даври қисқа бўлиши ёки бўлмаслиги), фитофтора, вирус касалликларига, коларадо қўнғизига чидамлилиги, кунгабоқарни митага чидамлилиги – янги навлар яратиш билан оширилиши мумкин – яъни навга боғлиқ. 4. Қишлоқ хўжалигини интинсивлаштириш жараёнида нав механизациядан фойдаланиш омили бўлиб ҳисобланади. Экиш, парвариш қилиш, ҳосилни йиғиштиришда шунга мос навлар яратилиши керак. Экинларнинг хилига қараб таалуқли талаблар қўйилади. Масалан, бошоқли дон экинларда - ўсимликларнинг бўйи (жуда калта, ёки жуда баланд бўлса механизация қўллаш қийин), ётиб қолиш, қолмаслиги, бошоқнинг мўрт бўлиб синиб кетмаслиги, донининг тўкилмаслиги; ғўза навларининг тупининг тузилиши ҳосил шохларининг типи), кўсакларни бир вақтда очилиши, тезпишарлиги, кўсакларни очилиш даражаси, пахтанинг тўкилмаслиги, толанинг қаттиқлиги (терим вақтида узилмаслиги) ва бошқалар; Картошка экинининг туганаклари калта столонларда, компакт жойлашиши, туганакларнинг тўрланиши, ковлаганда, ташиганда шикастланмаслиги; илдиз мевалиларнинг (лавлаги, сабзи, шолғом) илдиз меваси шикастланмай йиғиштириб олишга мос бўлиши ва бошқалар. 5. Нав билан экинларнинг ҳосилидан фойдаланиш мақсади ҳам боғлиқ. Масалан картошка экини навларидан истеъмол қилиш учун-хўраки, крахмал, спирт олиш учун – техникавий ва хашаки молларга емиш сифатида ишлатиш учун-емиш учун фойдаланиш мумкин. Ҳар бир йўналиш учун тааллуқли селекция ўтказилиб, навлар яратилади; Лавлаги ҳам шунга ўхшаш: озиқ-овқат, қанд олиш учун ва хашаки озуқа учун экиладиган навлар;

Арпа дони – крупа олиш учун, пиво пишириш мақсадида ва хашаки ем учун экиладиган навлар; Маккажўхори – дон, крупа учун, ун олиш учун, силос тайёрлаш учун; ток (узум) навлари - хўраки, майиз учун ва винобоп. Бундай йўналишларда фойдаланиш учун навларни – зиғир экини, карам, пиёз, помидор ва бошқа экинлардан кўп мисоллар келтириш мумкин. Селекциянинг мақсади ана шу талабларга тўлиқ жавоб берадиган навлар (дурагайлар) яратишдир. Нав яратишда селекция жараёни қуйидаги асосий босқичлардан иборат: - дастлабки (бошланғич) материал питомниги (коллекцион питомник ва дурагайлар питомниги); - селекцион питомник; - контрол (назорат) питомниги; - дастлабки навсинаш; - конкурс (танлов) навсинаш; - давлат навсинаши. Селекция иши бошланғич материални тайёрлаш ва ўрганишдан бошланади. Ўрганиш натижасида энг яхши (элита) ўсимликлар танлаб олинади ва уларнинг авлодлари (оила, линия, клон) питомникларда ўрганиб синалади, ёмон авлодлар брак қилинади, яхшилари эса алохида бахоланиб питомниклардан кейин навсинашларга ўтказилади. Конкурс навсинаши асосида энг яхши авлод (нав)лар давлат нав синашига берилади. Давлат нав синашида стандартга ва бошқа навларга нисбатан яхши белги ва хусусиятларга эга, юқори хосилли нав (навлар) Давлат реестрига киритилади ва нав сифатида расмийлаштирилади. Янги яратилган нав (дурагай)-селекция ютуғи деб ҳисобланади.

Селекция жараёни батафсил шу фанни иш режаси асосида йил давомида ўрганилади. Ўсимликлар селекцияси уруғчилик билан чамбарчас боғлиқ. Уруғчилик қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришнинг махсус сохаси бўлиб унинг вазифасига селекция ютуқларини қисқа муддатда-тезликда амалда қўллаб хўжаликларни экилиб келинаётган майдонларини юқори сифатли навдор уруғлари билан таъминлаш. Уруғчилик масалалари селекция ва уруғчилик фанида алохида қисм бўлиб ҳар томонлама, батафсил ўрганилади. Селекциянинг назарий асоси бўлиб, генетика – организмларнинг ирсият ва ўзгарувчанлик қонуниятларини ўрганадиган фан ҳисобланади. Ирсият қонуниятлари, мутация ва модификация, генотип ва фенотип, доминантлик ва рецессивлик, гомо ва гетерозигота, гетерозис, дурагайлашда трансгрессия ва янги шаклланишлар тўғрисида тушунча ва таълимотлар, генетиканинг ҳамма янгилик ва ютуқлари селекция ва уруғчилик услубларини қўллашда, янги навларни яратишда муҳим аҳамиятга эга. Бошланғич материални тайёрлашнинг классик усуллари (дурагайлаш, маҳаллий навлар ва табиий популяциялардан фойдаланиш) билан бир қаторда генетика усуллари: гетерозис, экспериментал мутагенез, полиплоидия, гаплодия, тўқималардан ўстириш, хромосом ва ген инженерияси катта аҳамиятга эга. Масалан, цитоплазматик эркак пуштсизликни очилиши (кашф этилиши) ўсимликшуносликда янги катта масалани (вазифани) қўяди – яъни қишлоқ хўжалик экинларининг гетерозисли дурагайларини яратиш. Цитоплазматик эркак пуштсизлик асосида кўп экинларнинг гетерозисли дурагайлари яратилиб, улар ишлаб чиқаришда кенг қўлланилиб, катта майдонларда экилмоқда: маккажухорининг, кунгабоқарнинг, жухори, қанд лавлаги, жавдар, гречиха, помидор, бодринг ва бошқалар.

Селекция фани генетикага таяниб, бошқа кўп фанлар билан (ўсимликшунослик, цитология, пахтачилик, энтомология, фитопатология, верусология, агрохимия, деҳқончилик, экология, физика, биохимия, агрометеорология, математика, кибернетика ва бошқалар) ҳамкорликда ишлаб янги навларни шаклланиши жараёнларни бошқариб, тегишли натижаларга эришади. Деҳқончиликни интенсивлаштириш селекция олдида янги – яъни муҳим қимматли хўжалик белги ва хусусиятлар мажмуасига эга интенсив типидаги навларни яратиш вазифасини қўяди. Интенсив типидаги нав (дурагай) деб фотосинтетик қобилияти юқори (баланд) бўлиб, ташқи муҳит омиллари (тупроқ, сув, ўғит, ёруғлик, иссиқлик)дан унумли фойдаланадиган ҳамда юқори агротехника шароитида ётиб қолишга, касаллик, зараркунанда ва бошқа ноқулай шароитга чидаб, юқори ҳосил ва сифатли маҳсулот берадиган навга (дурагайга) айтилади. Бундай навларга қуйидагиларни мисол қилиб келтириш мумкин: П.П.Лукьяненконинг кузги буғдой Безостая-1, Кавказ, Аврора навлари. Безостая-1 навнинг ўсимлигининг ассимиляцион юзаси ўртача бошқа навларга қараганда 1,5-2,0 марта каттароқ, унинг пояси калта, қаттиқ, етиб қолишга чидамли ва ҳосил қиладиган доннинг сомон пахолига нисбатда фарқи кам. Оддий навларда унинг нисбати 1,8-2,5 бўлса, Безостая-1 навида у 1,3; 1,4 га тенг (1,3-дон, 1,4-сомон похоли). Буғдойнинг Мироновская-808, Донская безостая, Шердор, Улуғбек-600, арпанинг Темур, Афросиёб, картошканингЗарафшон, Огонёк, Сантэ навлари ҳам интенсив типидаги навлар қаторига киради. Юқори ҳосилли интенсив типидаги навларни жорий қилиш-ердан, ўғитлардан, сувдан фойдаланишнинг иқтисодий самарадорлигини ошириб мўл ҳосил олиш ва деҳқончиликни кескин ривожланишига олиб келади. Хулоса қилиб айтганда, бу маърузада селекциянинг роли, нав, дурагай, интенсив типдаги навлар-буларнинг ҳаммаси қишлоқ хўжалигини

ривожлантиришда ҳосилдорликни ошириш, маҳсулотини яхшилашнинг асосий омили бўлиб ҳисобланади.

Похожие

Аналитик ва синтетик селекция

Йирик микиёсдаги селекция

Помология фаннинг объекти, максади ва вазифалари

Резавор мева экинлари селекцияси

Кириш. Чорвачиликни мақсади ва вазифаси