Селекция учун дастлабки (бошланғич) материал, уни яратиш усуллари ва манбаълари. - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Селекция учун дастлабки (бошланғич) материал, уни яратиш усуллари ва манбаълари.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

122 KB

Селекция учун дастлабки (бошланғич) материал, уни яратиш усуллари ва манбаълари. Режа: 1. Селекция жариёнида дастлабки материал ҳақида тушунча. 2. Дастлабки материал турлари 3. Дастлабки материал манбаълари ва ҳосил қилиш усуллари. 4. Интродукция ва ВИР нинг жаҳон коллекциясининг селекцияда аҳамияти.

Селекция жараёни бошланғич материал билан ишлашдаш бошланади ва янги нав (дурагай) яратиш билан якунланади. Бошланғич материал деб – янги навларни (дурагайларни) яратиш учун селекция ишида фойдаланиладиган маданий ва ёввоий ўсимлик хилларига айтилади. Селекция учун бошланғич материал турли ёввоий ва маданий ўсимликларни топиш, уларни ўрганиш, дурагайлаш ҳамда сунъий мутагенез, полиплоидия, гетерозисдан фойдаланиш йўллари билан яратилади. Бошланғич материални тўғри танлаб олиш – селекция ишини мувоффақиятли ўтишини таъминлайди. Селекция ишини мувоффақиятли ўтиши учун бошланғич материал қимматли хўжалик белгилари бўйича турлича бўлиши лозим. Биринчидан – унинг таркибида қимматли хўжалик белгилар йиғиндиси турлича бўлиши , иккинчидан – бошланғич материал сифатида олинган ўсимликлар популяцияси селекция ишининг мақсадига мувофиқ бўлиши керак. Янги маданий ўсимликларни яратиш мақсадида селекция ишида кўп сонли ёввоий ўсимликлардан фойдаланиш мумкин, чунки аҳоли томонидан сабзавот ўсимлиги сифатида териб олинган экинларнинг кўп хиллари ёввоий ўсимликлардан маданийлаштирилган. Кўп мамлакатларнинг ҳудудларида аҳоли ёввоий пиёз ва саримсоқ, лоланинг пиёзбошларини ва бошқа экинларнинг қисмларини териб истеъмол қилади. Шу билан бирга ёввоий ўсимликларнинг селекция учун қимматли белгилари ҳисобга олиниб улар бошланғич материал сифатида кенг фойдаланилади. Бошланғич материал сифатида маҳаллий навларнинг аҳамияти катта. Чунки улар маҳаллий шароитда кўп йиллар давомида ўстирилиб, маҳаллий ноқулай шароитларга, касаллик ва зараркунандаларга чидамли, ҳамда уларнинг таркиби кўп ирсий жиҳатдан турли шакллардан иборат яъни популяциядан иборат. Маҳаллий навлар деб – бирор экинни маълум шароитда узоқ йиллар давомида ўстириш жараёнида, табиий танланиш таъсири остида ва сунъий

танлашнинг энг содда усулларини қўллаш натижасида яратилган ўсимликлар гуруҳига айтилади. Маҳаллий навлар маҳаллий тупроқ-иқлим шароитларга мослашувчанлиги, касаллик ва зараркунандаларига ўта чидамлилиги билан ажралиб туради. Шу билан бир вақтда маҳаллий навлар ўзининг морфологик белгилари, ҳатто истеъмол қилинадиган органларининг турли хил бўлиши билан фарқ қилади. Морфологик, биологик, биохимик ва бошқа белгиларининг турли хилли ва тупроқ-иқлим шароитларига мосланувчанлиги билан маҳаллий навлар янги юқори сифатли навлар яратиш учун қимматли бошланғич материал бўлиб ҳисобланади. Селекцион навлар – селекция жараёнини маҳсули бўлиб, ўзлари қандайдир бошланғич материал негизида яратилган. Шунинг учун кўпчилик экинлар селекцион навлари бир текис популяциялардан иборат ва улар асосида янги нав яратиш ҳамма вақт ҳам яхши натижа бермайди. Шунга қарамай навда спонтан мутацион жараён ўтиши натижасида янги белгили шакллар пайдо бўлади, улардан бошланғич материал сифатида фойдаланиш мумкин. Селекция ишида истиқболли бошланғич материал сифатида шу шароитда яратилган селекцион навлар ва хорижий мамлакатлардан интродукция қилиб келтирилган селекцион навлардан фойдалнилади. Итродукция . Интродукция деб – ўсимлик тур ёки навларини улар илгари ўсмаган (экилмаган) мамлакат ёки минтақага (ўсмаган жойга ёки шароитга) олиб келиб (кўчириб) киритилишига айтилади. Сабзавот экинлари селекциясида интродукциянинг аҳамияти жуда катта. Ўсимликлар бирламчи интродукцияси қадимий замонларда одамлар деҳқончилик билан шуғуллана бошлаганда вужудга келади. Илгари фақат маҳаллий ўсимликлар, одамлар яшаш жойи олдида экилган бўлса, кейинчалик қўшни қишлоқ қабилалар ўртасида уруғ алмаштириш ўтказилиб, сифати ва ҳосилдорлиги паст ўсимликлар сиқиб чиқарилган. Кейинчалик айрим халқлар, қабилалар иқлимнинг, яшаш шароитининг ўзгариши сабабли бир жойдан иккинчи жойга кўчиши, аҳолининг сонини

ўсиши, ҳар хил ҳарбий қўшинлар, янги минтақа, қитъаларни очилиши, мамлакатларда савдо алоқалари ва бошқа кўп сабабларга кўра интродукция авж олиб янги – янги ўсимлик турлари, хиллари тарқалган. Селекция учун бошланғич материал йиғиш мақсадида кўп мамлакатларда махсус экспедициялар ташкил қилинган. Чет мамлакатлардан интродукция қилиб сабзавот ўсимликларни бошланғич материал сифатида селекцияда фоцдаланишга катта ҳисса қўшган Е.А.Грачев – деҳқондир (1826-1877). У биринчи бўлиб Петербург шароитида экин сифатида помидорни жорий қилган. У киши 1875 – 1877 йиллар давомида Англия, Германия, Белгия, Италия, АҚШ, Франциядан олиб келинган сабзавот ўсимликларнинг 2000 га яқин намуналарини экиб ўрганган. 1866 йилда кўп нав намуналарни ўрганиб, синаш натижасида карамнинг 50 навини, озуқа лавлагининг 40, сабзининг 36, шолғамнинг 20, турфнинг 28 хил навини экишга тавсия қилди. Маданий ўсимликларни генетик фондини яратиш борасида ВИРда (Бутун иттифоқ ўсимликшунослик илмий-тадқиқот институти – ҳозирда Бутун Россия) ниҳоятда катта ишлар бажарилди. Н.И.Вавилов раҳбарлигида жаҳоннинг кўп мамлакатларига 60 дан ортиқ, собиқ иттифоқнинг турли ҳудудларига 140 дан зиёд экспедициялар ташкил қилинди. Экспедициялар вақтида ва ўзга илмий – тадқиқотлар муассасалари билан ўзаро алмашиш натижасида ВИРда донли, дуккакли, мева – резавор, ем- хашак, сабзавот полиз экинларининг селекцион ва маҳаллий навлари ва уларнинг ёввоий аждодларининг намуналарини жуда катта коллекциясини тўплади. (жадвал). Бу коллекцияда 140 ботаник турга мансуб 80 дан ортиқ сабзавот – полиз экинларининг 20 мингдан ортиқ намуналари тўпланган. ВИРда яратилган маданий ўсимликларнинг жаҳон коллекцияси ўзининг турли – туманлиги ва миқдори жиҳатидан дунёда тенги йўқдир. У ер юзида етиштириладиган ўсимликларнинг асосий генофондини ўз ичига олади ва селекция учун бошланғич материал бўлиб хизмат қилади. Бу ерда 1700 дан ўсимлик турларининг 300 – 350 мингдан кўп нав ва намуналари мавжуд.

ВИРнинг Н.И.Вавилов томонидан ташкил қилган Ўрта – Осий тажриба станцияси асосида ВИРнинг Ўрта – Осиё филиали фаолият кўрсатган. Ўзбекистон мустақиллиги муносабати билан бу филиал Ўзбекистон ўсимлиушунослик илмий-тадқиқот институтига айлантирилган ва бу институтда ВИРнинг анъаналари, иш услублари, вазифалари сақланиб иш юритилмоқда. Бу институт Ўзбекистонда экиладиган ҳамма ўсимликларнинг намуна, нав, тур, хил коллекцияси мавжуд бўлиб, у коллекция селекция учун бой бошланғич материал сифатида фойдаланилмоқда. Бу коллекциядан фойдаланиш натижасида ҳар хил, жумладан сабзавот-полиз ва картошка экинларининг кўп, юқори ҳосилли, яхши сифатли навлари яратилиб Давлат реестрига киритилган. Ўзбекистон ўсимликшунослик илмий-тадқиқот институтида сабзавот ва полиз экинларининг 34 турдан иборат йирик жаҳон коллекцияси тўпланган. Унда 4502 нав намуналари, жумладан 957қовун, 926 ковак, 546 помидор, 102 пиёз. 205 саримсоқ ва 1637 бошқа экинлар намуналари мавжуд. Ўзбекистон сабзавот полиз ва картошкачилик илмий-тадқиқот институтида қовуннинг 340, помидорнинг 18, бодрингнинг 11, тарвузнинг 7, пиёзнинг 6, карамнинг 6, сабзининг 5, чучук қалампирнинг 5, шолғамнинг 3, бойимжоннинг 2, тури ва кавакнинг иккитадан, ҳамда хўраки лавлаги, шалғамча, шивит, кариандр, салат ва кабачкининг биттадан навлари мавжуд. Ўзбекистон сабзавот, полиз ва картошкачилик илмий-тадқиқот институтида сабзавот ва полиз экинларининг йирик намуна тўплами – коллекцияси тўпланиб, улар селекция учун қимматли бошланғич материал сифатида фойдаланилмоқда (3 жадвал) Ўзбекистон сабзавот, полиз ва картошкачилик ИТИ да мавжуд намуналар тўплами. 3-жадвал

№ Экин Намуна сони

1. Қовун 957 2. Ковак 926 3. Тарвуз 805 4. Помидор 546 5. Саримсоқ 205 6. Шолғамча 154 7. Хураки лавлаги 128 8. Сабзи 125 9. Карам 104 10. Картошка 105 11. Турп 83 12. Шивит 61 13. Қалампир 49 14. Селдерей 46 15. Бойимжон 44 16. Амарант 25 7. Горлянка 22 18. Шолғам 19 19. Люфа 18 20. Салат латун 12 21. Петрушка 12 22. Бодринг 11 23. Кариандр 9 24. Базилик – райҳон 8 25. Зира 6 26. Фенхель 4 27. Чернушка 4 28. Батат 2 29. Шпинат 2 30. Пастернак 4 31. Артиш 2 32. Ер ноки 2 33. Анис (арпа бодён) 1 34. Брюква 1 Жами 4502 Тайёр ҳолда мавжуд бўлган ўсимликлардан селекция ишида бошланғич материал сифатида фойдаланиш билан бирга, ҳозирги замон селекциясида кенг миқёсда махсус усуллар қўлланиб бошланғич материал тайёрланади . Бу усуллардан энг кенг тарқалган ва селекциянинг асосий усули – дурагайлашдир . Сунъий дурагайлаш одам томонидан чатиштирш орқали ўтказилади.

Селекцияда қўлланиладиган чатиштирш оддий ва мураккаб бўлади. Оддий чатиштирш: - жуфт чатиштириш ♀ А х ♂ Б Реципрок чатиштириш - ♀ А х ♂ Б ♀ Б х ♂ А Мураккаб чатиштириш: - Беккросс чатиштириш ♀А х ♂ Б ( ♀ А х ♂ Б) х ♂ А ♀ А х ♂ Б (АхБ) х Б Поғонали чатиштириш. А х Б (А х Б) х В [(A x <) x В] х Г {[A x Б) х В] x Г} x Д ёки (А х Б) х (В х Г) [(A x Б) х (В х Г) х Д Диаллел чатиштириш. А х Б Б х В В х Г Г х Д Д х Е А х В Б х Г В х Д Г х Е Д х Ж А х Г Б х Д В х Е Г х Ж А х Д Б х Е В х Ж А х Е Б х Ж А х Ж Тўйинтириш чатиштириш. А х Б АБ ёки Б х А БА АБ х Б АББ БА х А БАА АББ х Б АБББ БАА х А БААА АБББ х Б АБББ БААА х А БАААА Чатиштириш учун ота – она жуфтларини танлаш. Селекция жараёни муваффақиятли ўтишини таъминлайдиган энг мураккаб ва маъсулиятли ишдир.

Биринчи навбатда чатиштириш учун жуфт танлашда янги шароитда бўлажак нав қандай белгили бўлишини аввалдан ҳисобга олиш керак. Шуни ҳисобга олиб селекционерлар чатиштириш учун талабга мувофиқ мавжуд бўлган белгили навларни танлаб олади. Шу билан бирга танлаб олинган ота- оналарида салбий кераксиз белгилари имконияти борича камдан кам бўлиши керак. Селекция ишида чатиштириш учун ота-она жуфтларини танлашнинг кўп усуллари мавжуд, улардан қуйидагилари катта аҳамиятга эга: 1. Экологик – географик асосида жуфт танлаш; 2. Хўжалик – биологик белги ва хусусиятларининг таркибига (мажмуасига) қараб жуфт танлаш; 3. Айрим ривожланиш фазаларининг давомийлигига қараб жуфт танлаш; 4. Касаллик ва зараркунандаларга чидамлилигига қараб жуфт танлаш; 5. Чатиштиришда комбинацион қобилиятларига қараб жуфт танлаш ва бошқалар. Узоқ шаклларни дурагайлаш. Ҳар хил тур ва туркумларга мансуб бўлган ўсимликларни дурагайлаш узоқ шаклларни дурагайлаш деб айтилади. Масалан редиска билан карамни, маданий помидор билан перуанлик помидорни, помидор билан картошкани чатиштириш. Узоқ шаклларни дурагайлаш натижасида жуда кўп қимматбаҳо белги ва хусусиятли янги илгари бўлмаган ўсимлик шаклларини юқори ҳосилли, касаллик ва зараркунандаларга, совуққа, қишга, қурғоқчиликка чидамли, таркибида оқсил, крахмал, қанд, мой, витаминлар кўп миқдорда сақлайдиган шаклларни яратиш мумкин. Тур ичида дурагайлашдан олинган дурагайларда ҳосил бўладиган ҳамма янги белги ва хусусиятлар фақатгина шу тур ичида бўладиган турли ўзгаришлар натижасида рўй беради. Яъни, турдаги ирсий имкониятларидан фойдаланилади. Узоқ шаклларни дурагайлашда эса бир организмга (дурагайга, навга) бошқа тур ва туркумлардан, ёввоий ўсимликлардан маданий ўсимликларга экологик пластиклиги (мосланувчанлиги), ноқулай шароитларга, касаллик ва

зараркунандаларга чидамлилик ва бошқа қимматбаҳо белги ва хусусиятлари ўтказилиб, мужассам қилиш имкониятлари туғилади. Ҳозирги даврда ҳар хил экинларнинг узоқ шаклларини дурагайлаш кенг равишда дунёнинг ҳамма мамлакатларида ўтказилади. Узоқ шаклларни дурагайлашда селекционер бир неча муаммоларга дуч бўлади. Бу қуйидаги муаммо – қийинчиликлар: - биринчидан турлар ёки туркумлар ўсимликларини ўзаро чатишмаслиги ёки қийинчилик билан чатишиши; - иккинчидан ҳосил қилинган дурагай уруғларининг униб чиқиш қобилиятига эга бўлмаслиги; - учинчидан ҳосил қилинган дурагайларнинг пуштсизлиги (стериллиги), тўлиқ пуштсиз бўлиши ёки насл бериш қобилиятининг жуда паст бўлиши. Ҳар хил тур ва туркумларнинг бир – бири билан чатишмаслигига асосий сабаб улар гаметаларининг ирсий, физиологик хусусиятлари ва морфологик тузилиши бўйича номуносиблигидир. Бундан ташқари гуллаш биологияси , гул тузилиши номуносиблиги натижасида (бошқа тур ёки туркум гули уруғчисининг тумшуқчасида чанг доначасининг ўсмаслиги ёки ўсиб чанг найчасининг секин ўсиши ёки муртак халтачасига етмаслиги ёки кечикиб етиб бориши) уруғланиш ўтса ҳам муртак дастлаб яхши ривожланиб, кейинчалик ўсиши тўхтайди. Унувчанлиги бўлмаган уруғ ҳосил бўлади. Бу ҳолларни сабабларини ўрганаётган олимлар чатишмасликни енгиш, унувчанликни тиклаш ва дурагайларнинг пуштсизлигини бартараф этиш ва фертил ҳолатга ўтказиш чара – усулларини ишлаб чиқдилар. Чатишмасликни енгиш усуллари: - чанглар аралашмаси билан чанглатиш; - воситачи усул; - дастлаб вегетатив яқинлаштириш; - она ўсимликларини ўстирувчи ва гармонал моддалари билан пуркаш;

- генератив органларни рентген нурлари ва ультрабинафша нурлари билан ўта паст ҳарорат билан таъсир этиш ва бошқалар. Бундан ташқари айрим ҳолларда бегона чанг доначасининг уруғчи тумшуқчасида ўсмаслиги ёки чанг найчаларини ўта секин ўтиш ҳолларида тумшуқчанинг бир қисми олиб ташланади, ёки уруғчининг устунчаси кесилиб, кесилган қисмининг юзасига чанг доначалари қуйилада (сепилади). Ўсимликларни тўқималари ёрдамида ўстириш усулининг ривожланиши билан чатишмасликни енгиш учун она ўсимлиги гулининг тугунчасини сунъий озиқа муҳитида ўстириш усули қўлланилади. Пробиркаларда ўстирилган тугунчалар чанг доначалар билан оталантирилади ва шу ернинг ўзида мева ҳосил бўлганга қадар ўстирилади. Дурагай уруғларининг унувчанлигини тиклаш учун махсус тайёрланган ўстирувчи муҳитда (петри чашкаларида) уруғнинг муртаги экилиб, униб чиққан ўсимлик кўчат қилиб ўстирилади. Дурагайларнинг пуштсизлигини енгиш. Узоқ шакллар дурагайларининг пуштсиз бўлиш сабаблари бир қанча; - жинсий ҳужайраларнинг ҳосил бўлиш жараёнида ҳужайра бўлинишининг (мейознинг) бузилишига сабаб бўладиган ядро ва цитоплазманинг номувофиқлиги; - гулдаги жинсий органларнинг ривожланишига тўсқинлик қилувчи геннинг мавжудлиги; - мейозда хромосомаларнинг конъюгациялашувига тўсқинлик қилувчи хромосомалар тузилишидаги фарқлар. Дурагайларнинг пуштсизлигини бартараф этишнинг бир неча усуллари мавжуд: - И.В.Мичурин ишлаб чиққан тарбиялаш (ментор) усули. Пуштсиз дурагай қаламчаси ота ёки она ўсимлик шохига пайванд қилиниб ўстириш усули. Бу усул қўлланилганда пуштсиз дурагай пайванд таъсири остида мева бериш қобилиятига эга бўлади. - Беккросс чатиштириш усули. Дурагай гулининг ота – она ўсимлигининг чанги билан чанглаш. Кўпинча биринчи буғин

дурагайлар пуштсизлигининг сабаби уларнинг гулидани чангларнинг самарасиз бўлишидир. Шунинг учун бундай ўсимликларда яхши ривожланган тухум ҳужайра уруғланиш имкониятидан маҳрум бўлади. Бундай ҳолларда И.В.Мичурин дурагай гулининг ота – онасининг чанги билан чанглатишни тавсия этган. Бунда ота-она шаклларни қайсиси кўпроқ қимматга эга бўлса, ўшасининг чанги олиниши лозим. Масалан, маданий тур билан ёвоий турни чатиштириб олинган дурагайни маданий турнинг чанги билан чанглатиш. ♀ А х ♂ Б (АхБ) х А А – маданий тур Б – ёввоий тур. - Реципрок чатиштириш . Бунда аввал она сифатида олиниб, иккинчи марта ота сифатида чатиштирилади. ♀ А х ♂ Б ; ♀ Б х ♂ А. - Амфидиплоидия усули. Ўсимлик меристемасига колхицин таъсир этиб, ҳужайра ядросида хромасомалар сонини кара кўпайтириш орқали амфигаплоид ҳолатидан амфидиплоид ҳолатига ўтказиш. Дурагайларнинг пуштсизлигини бошқа усуллар билан ҳам бартараф этиш мумкин. Масалан, ўсимликларнинг гуллаш даврида қулай шароитлар яратиш, физиологик – акгив моддалар, кимёвий мутаген ва бошқа омилларни қўллаш билан. Мутагенез . Охирги йилларда бошланғич материал ҳосил қилишда сунъий мутагенез усулидан фойдаланиш кенг қўлланилмоқда. Мутация наслдан – наслга бериладиган (ўтказиладиган) ўзгарувчанлик бўлиб, генотипни ўзгариши билан боғлиқ. Демак мутация бу ирсий ўзгарувчанлик. Мутациялар табиий ва сунъий бўлади. Табиатда одам иштирокисиз бўладиган мутациялар табиий мутациялар деб аталади. Табиий мутациялар ҳосил бўлиши қуйидагиларга боғлиқ.: - ўсимлик турини ташкил қилган генотипнинг мутацияланиш имконияти, ўсимликларнинг ташқи шароитга мослашганлиги, ўсимликнинг тарқалган ҳудудлари ва бошқа хусусиятлар. Агар ўсимлик тури шароитга ёмон мослашган бўлса, тоғли ерларда, текислик ҳудудларга нисбатан кўп мутацияга дучор бўлади.

Сунъий мутация деб – кишилар томонидан сунъий равишда ҳосил қилинадиган мутацияларга айтилади. Сунъий мутация селекцияда бошланғич материал тайёрлашнинг истиқболли усули бўлиб ҳисобланади. Қимматбаҳо ва муҳим хўжалик – биологик белги ҳамда хусусиятларга эга бўлган сунъий мутациялар ҳосил қилиш учун турли мутогенлардан фойдаланилади. Мутаген деб – сунъий мутацияларни ҳосил қилувчи омилларга айтилади. Селекция ишида мутацияларни ҳосил қилиш учун физикавий ва кимёвий мутагенлардан фойдаланилади. Физикавий мутагенлар – ионизация, альфа, бетта, гамма, рентген ва лазер нурлари, нейтрионлар, ультрабинафша нурлар, ўта паст ва ўта юқори ҳарорат кабилардан иборат. Буларнинг таъсир этувси миқдори ўсимликнинг тури, нави, ёши ва бошқа омилларга қараб 5 дан 200 Кргача (килорентген) бўлади. Кимёвий мутагенлар – этиленэмин, нитрозометилмочевина, нетрозоэтилмочевина, диметилсульфат, метилметансульфанат, гидрооксиламинлардан иборат мураккаб кимёвий бирикмаларнинг 0,0001 – 3.0% ли сувдаги эритмаларига ўсимликларнинг уруғи, илдизи, каламчаси, навдаси, ўсиш нуқтаси (куртаги) туганаги ва пиёзлари 8 соатдан 24 соатгача ивитиб олингандан кейин экилади. Бундай ўсимликлар ичида ирсияти ўзгарган янги белгили – хусусиятли ўсимликлар (шакллар) ҳосил бўлади. Бу ўсимликларда танлаш ўтказиб, керакли белгили ўсимликлар мутантлар олинади. Сунъий мутагенлардан фойдаланиб мамлакатимизда ва хорижий мамлакатларда экинларнинг юқори ҳосилли, маҳсулот сифати яхши бўлган тезпишар, касалликларга чидамли, компакг шаклли нав ва хиллари яратилмоқда. Рентген ва гамма нурлари билан таъсир қилиш. критик меъёрлари (Кр) турп учун – 100 шолғамча учун – 200 сабзи учун – 50 бодринг учун – 50 помидор учун – 20

Кимёвий мутагенларнинг сувдаги эритмасидан сабзавот экинлари уруғларини ишлаш концентрациялари. 4 жадвал Экин хили Этиленэмин Нитрозомети л мочевина Нитрозоэтил мочевина Диметил сульфат Бодринг 0,05 – 0,1 0,012 – 0,1 0,012 – 0,05 0,016 – 0,05 Помидор 0,008 – 0,02 0,01 – 0,016 0,012 – 0,05 0,016 – 0,05 Қалампир 0,005 – 0,03 - 0,012 – 0,05 0,012 – 0,05 Бойимжон 0,008 – 0,02 - 0,012 – 0,05 - Полиплоидия. Полиплоидларни ҳосил қилиш селекция учун бошланғич материал тайёрлашнинг истиқболли усули бўлиб ҳисобланади. Полиплоидия натижасида ирсият моддаларнинг ўзгариши кузатилмайди, аммо уларнинг кўпайиши белги ва хусусиятларини ўзгаришига олиб келади. Полиплоидия деб – маълум тур организмга хос бўлган хромосомаларнинг асосий миқдорини каррали ортиб бориш ҳодисасига айтилади. Одатда ўсимлик тана (соматик) ҳужайраларида хромосомаларнинг асосий миқдори гаплоид (n) га нисбатан икки ҳисса кўп бўлади. Бундай шакллар диплоид (2n) деб аталади. Агар ўсимлик ҳужайраларида хромосомаларнинг асосий миқдори икки ҳиссадан ортиқ бўлса, улар полиплоид ўсимлик деб ҳисобланади. Полиплоидия натижасида ўсимликларнинг белги ва хусусиятларини ўзгариши аниқлангандан кейин селекцияда янги навларни ва дурагайларни ҳосил қилиниши бошланади ва керакли полиплоид шаклларни самарали усуллари ишлаб чиқилди. Полиплоидия натижасида кўп ҳолларда ҳужайра йириклашади. Одатда эпидермис ҳужайралари, барг лабчалари, чанг доначалари йириклашади, эпидермис юзасида лабчалар сони камаяди. Ҳужайраларнинг йирикланиши ўсимликнинг айрим органларини йирик бўлишига олиб келади, уруғи йирик бўлади. Полиплоид ўсимликлар аста-секин ўсади, кам шохланади, кечроқ ва узоқ вақт гуллайди.

Полиплоидларда морфологик ўзгаришлар бўлса турли органларнинг кимёвий таркиби ҳам ўзгаради. Масалан, айрим сабзавот экинларнинг тетраплоидларида А ва С витаминлари, қандларнинг ва бошқа моддаларнинг миқдори ошганлиги кузатилади. Полиплоидларни ҳосил қилиш учун кимёвий, физикавий ва хирургик (жарроҳлик) усуллардан фойдаланилади. Энг кўп тарқалган ва самарали усул бўлиб, ўсимликларнинг устки меристемасига колхицин алколоидининг сувдаги эритмаси билан таъсир қилиш. Колхицин (сувдаги ёки глицериндаги эритмаси) нишланган уруғ, ёш ўсимлик, ривожланаётган кўзча ва бошқаларнинг ўсиш нуқтасига таъсир қилинади. Колхицин эритмасининг концентрацияси ва таъсир этиш муддати ўсимлик хилига ёки ўсимлик органига қараб ҳар хил бўлиши мумкин. Шолғамчанинг (редисканинг) Сибирский 1 нави Розово – красный с белым кончиком навининг ўсимлигига колхицин таъсир этиб ҳосил бўлган тетраплоид популяциясида танлаш ўтказиб яратилган. Қанд лавлагининг йирик илдиз мевали тетраплоидини ва Японияда тарвузнинг уруғсиз триплоиднинг ҳосил қилиниши сабзавот экинлари селекциясида полиплоидия усулидан фойдаланиш истиқболли усул деб ҳисоблаш мумкин. Адабиётлар: 1. Абдукаримов Д.Т. “Қишлоқ хўжалик экинлари селекцияси ва уруғчилиги” Тошкент, 2002 й. 2. Абдукаримов Д.Т. “Дала экинлар хусусий селекцияси” Тошкент 2007й. 3. Эргашев И.Т. “Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги” Маъруза матнлари. Самарқанд, 2003 й

4. Прохоров И.А., Крючков А.В., Комиссаров В.А. «Селекция и семеноводство овощных культур» Москва , 1981 г.

Похожие

Селекция учун дасталбки материал яратиш. Дурагайлаш

Селекцион популяцияларни яратиш ва танлаш усуллари.

Аналитик ва синтетик селекция

Селекцион материални баҳолаш усуллари.

Умумий селекция ва уругчилиги фанидан кириш