Селекция жараёнини ташкил этиш. Дав¬лат нав синаши. Янги навларни давлат реестрига киритиш - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Селекция жараёнини ташкил этиш. Дав¬лат нав синаши. Янги навларни давлат реестрига киритиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

93 KB

Селекция жараёнини ташкил этиш. Дав лат нав синаши. Янги навларни давлат реестрига киритиш Режа: 1. Селекция ишида тажриба аниқлиги ва типиклиги. Се - лекцияда ягона омил принципи. 2. Селекцияда дала ишларининг бажарилиш тартиби. 3. Селекция жараёнининг тартиби. Питомниклар ва нав синашлар. 4. Давлат нав синаши. Янги навларни Давлат реестрига киритиш.

1. Селекцион жараён деб, янги нав яратиш учун селекцион мате риални ўрганиш ва яратиш билан боғлиқ бўлган тадбирлар мажмуа сига айтилади. Селекционерларнинг мақсади ва экиннинг биологик хусусиятла рига қараб бу тадбирлар ҳар хил бўлиб 3 босқичга бўлинади: 1. Дастлабки материални танлаш ва яратиш; 2. Танлаш; 3. Синаш; Биринчи босқичда селекционер ишининг мақсадига қараб таби атда мавжуд формаларни танлаб олади. Бундай формалар топилмаган такдирда селекцион усуллар ёрдамида (дурагайлаш, полиплоидия, му тация, ген инженерияси ва бошқалар) бундай формаларни, яъни даст лабки материални яратиб олади. Иккинчи боскичда дастлабки мате риал орасидан керакли белги ва хусусиятларга эга бўлган ўсимликлар (формалар) танлаб олинади. Танлаш 5- 7 авлод давом этади. Селекцион жараённинг учинчи босқичи селекция иши натижасида яратилган ма териални ҳар томонлама баҳолашдан иборат. Маълумки, селекцияда ўрганилаётган бир неча навлар орасидан энг яхшиларини танлаб олиш, синаш ва баҳолаш каби ишлар дала ша роитида олиб борилади. Янги навлар ва намуналарн синаш ва баҳолашда ишончли маълумотлар олиш учун селекция жараёнининг ҳамма босқичларига катта эътибор бериш керак. Синалаётган янги навни даланинг бир неча жойига экиб улардан олинган маълумотлар нинг бир-бирига мувофиқ келиши тажриба аниқлиги дейилади. Маълумки, даланинг ҳамма жойида ҳам мутлақо бир хил шароит яратишнинг имконияти йўқ. Бу эса селекцияда маълум хатоларга са баб бўлади. Бундай хатолар қанча кўп бўлса, тажриба аниқлиги шунча кам бўлади. Бундан ташқари, селекцияда тажрабалар типиклигига эътибор бе риш керак. Яъни тажриба ўтказилаётган шароит янги яратилаётган нав келажакда экилиши лозим бўлган шароитга мос бўлиши керак. Бунда тупроқ - иқлим шароити, тупроқ зонаси, ер ости сувларининг жойла шиши ва бошқаларни эътиборга олиш керак.

Дала тажрибаларига хос яна бир шарт илғор технологияни қўллашдир. Шунинг учун селекция жараёнда технологик жараёнлар: алмашлаб экиш, уғитлаш, экин парвариши, механизациялаштириш даражаси ишаб чиқаришдагидек бўлиши керак. Селекция ишида ягона омил принципига амал қилиниши керак. Ҳамма ўрганилаётган навлар ва намуналар бир хил технология ша роитида баҳоланади. Яъни нав синашда битта омил – нав ўрганилади. Шунинг учун ўрганилаётган навлар учун ажратилаётган материалдан тупроқ унумдорлиги бўйича, ўғитлаш, суғориш, агротехник жараён лар бир хил бўлиши лозим. Навларни синаш учун ажратилаётган да ланинг аввало тупроқ унумдорлигининг бир хиллигини аниқлаш учун биринчи йил далага текширувчи (рекогносцировкаловчи) экинлар экилади. Буларга ёппасига экиладиган арпа, жавдар, сули, баҳори буғдой, рапслар киради. Бу экинларнинг ўсиши ва ривожланишига қараб ҳосилни йиғишдан олдин кичик-кичик майдонларга ажрати лади, ҳосилли бир хил майдончалар бирлаштирилади. Бундай майдон чалар боғланган майдончалар дейилади. Ўрганилаётган навлар ёки селекцион материлларнинг ҳаммаси битта боғланган майдончалар ичига жойлашиши керак. Акс ҳолда тажриба нотўғри ўтказилган ҳисобланади. Тупроқ унумдорлиги ҳар хил бўлган далада, тенглаштирувчи экинлар экиш (2-3 йил давомида), маълум нормада органиқ ва мине рал ўғитлар солиш, узоқ муддат шудгорлаб қўйиш ёки, тажрибани бир неча марта такрорлаш ишлари олиб борилиши лозим. Селекция ишида содир бўладиган хатоларни камайтириш ва таж риба аниқлигини оширишнинг бир қанча усуллари мавжуд. Хатоларнинг миқдори делянка майдонига, шаклига, жойлаши шига, такрорлар сони ва тартибига боғлиқ бўлади. Делянка майдони уруғ миқдорига, селекция ишининг мақсадига питомник ва нав синаш турига ва бошқа омилларга боғлиқ. Масалан, бошланғич материал

питомнигида делянка майдони 2-3 м 2 , назорат питомнигида 5-10 2 м, нав синашларда 25-200 м 2 , ҳатто 1-2 га бўлади. Делянка 3 қисмдан иборат: 1. умумий майдон 2. ҳисобга олинадиган майдон 3. ҳисобга олинмайдиган майдон Делянка майдони қанча катта бўлса, тажриба аниқлиги шунча юқори бўлади. Лекин, делянка майдони тажриба даласининг бир хил тупроқ унумдорлигига эга бўлган майдондан ошмаслиги керак. Делянканинг шакли тўғри тўртбурчак ва квадрат шаклида бўлади. Делянканинг узун ва тўғри тўртбурчак шакида бўлиши тажриба аниқлигини оширади. Делянка бўйининг энига нисбати 1:10 дан 1:50 атрофида бўлгани мақсадга мувофиқ. Тажриба аниқлигини ошириш учун ҳар бир нав экиладиган де лянкалар сонини ошириш мумкин. Яъни намуналарни такрорлар би лан экиш мумкин. Такрорлик (қайтариқлик) деб, битта намунани тажриба майдони нинг бир неча жойига экилишига айтилади. Одатда, такрорлик контрол питомнигидан бошланади. Қайтариклик уруғ миқдорига, кутилан тажриба аниқлигига тупроқ унумдорлигига, питомник ва нав синаш турларига боғлиқ. Тажриба лар одатда 3-6 марта такрорланади. Бундан кам бўлиши олинган миқдорий маълумотларни статистик текшириш имконни бермайди. Лекин навлар жуда кўп бўлса бир хил майдончага жойлаб бўлмайди. Тажриба аниқлиги қўйидаги формула билан аниқланади: V Sx % =  n Бу ерда Sx – тажриба аниқлиги, V -вариация коэфиценти, n - қайтариқлар сони. Масалан V =6.9 ва n =2 бўлганда тажриба аниқлиги 4,9 фоиз; n =3 да - 4,1фоиз, n =6 бўлганда эса – 2,9 фоиз бўлади.

Яъни, қайтариқлар сони қанча кўп бўлса, тажриба аниқлиги шунча юқори бўлади. Селекция ишида селекцион намуналар доимо стандарт нав билан таққослаб баҳоланади. Стандарт нав деб , экининг муайян шароитда (зонада) районлашган ва энг кенг тарқалган навига айтилади. Селекция ишида стандарт навни кўп марта такрорлаб экиш ва жуфт қилиб экиш усуллари қўлланилади. Кўп марта такрорлаб экишда ҳар бир такрорликда стандарт нав бир марта жойлаштирилади. Делянкаларни: тартибли, систематик, тасодифий (рендомиза цияли) тартибда жойлаштириш мумкин. Тартибли жойлаштиришда делянкалар кетма-кет бир ярусда ва шахматли тартибда (2-4 ярусда) бўлади. Имкони борича қайтарикликларни бир ярусда жойлаштириш керак. Шахматли жой лаштиришда эса битта нав ҳамма ярусларда бир жойга тўғри келмас лиги керак. Тупроқ унумдорлигининг ҳар хил таъсир қилиши ҳамма навларга бир хил таъсир қилиши учун делянкалар битта блок ичида тасодифий жойлаштирилади. Бунда делянкалар тартибини тузишда тасодифий сонлар жадвалидан фойдаланилади ёки картон коғозларга рақамлар ёзилиб чек ташлаш йўли билан аниқланади. Номерлардан стандарт билан жуфт қилиб экиш усули академик П.Н.Константинов томонидн ишлаб чиқилган бўлиб, бунда ҳар бир намуна ёнида стандарт нав жойлаштирилади. Бу тартиб қуйидагича: St 1 2 St 3 4 St 5 6 St 7 8 St ва ҳ. к . 2. Селекцияда дала ишларининг бажарилиш тартиби. Селекция ишида олинадиган натижаларнинг ишончлилиги ва самараси кўпинча бу жараёнда бажариладиган ишлар билан боғлиқ. Селекция ва уруғчилик ишларида қўл меҳнатидан кўп фойдала нилади. Шу ишларни механизациялаштиришнинг аҳамияти катта. Экиш бир кунда

ўтказилиши керак. Экиш чуқурлиги ҳам ҳамма наму наларда бир хил бўлиши лозим. Селекцион экинлар парвариши намунали ҳолатда бўлиши, парва ришлаш, ўғитлаш, суғориш ва ҳоказо тадбирлар ҳамма намуналар учун мутлақо бир хил бўлишини таъминлаш керак. Навга тўлиқ баҳо бериш учун уларнинг ривожланиш даврининг бошланиши, давомийлиги ва тезпишарлигини билиш керак. Шунинг учун селекцион материални баҳолашда тегишли фенологик кузатиш ва ҳисоблашлар олиб борилади. Ҳар бир фенологик даврининг бошла ниши ва тугаш муддати шу даврнинг бошланиши (10%) ва оммавий даври (75%) билан белгиланади. Фенологик кузатишларни доимо бир киши маълум бир вақтда олиб боради. Селекция жараёнининг энг маъсулиятли ишларидан бири ҳосилни йиғиштириш ҳисобланади. Бирор сабабларга кўра (сув босган, куль тиватор олиб кетган, чорва моллари еб кетган) ҳосил кескин камайган майдончалар ҳосилни йиғишдан олдин тўрт бурчак шаклида умумий делянка майдонидан олиб ташланади. Кўпчилик питомникларда делянкалар майдони кичик бўлгани учун ҳосил қўлда йиғиб олинади. Ишлаб чиқариш нав синашларда техника воситаларидан фойдаланилади. Селекцион экинларнинг четдан зарарланишининг олдини олиш мақсадида ҳамма томондан ҳимоя зоналари (кенглиги 2-3 м) қолдирилади. Баҳолашлардан кейин ажратилган керакли формалар этикеткалар, таёқчалар ва рангли ленталар билан белгилаб чиқилади ва ҳар бир де лянкадаги ҳосил алоҳида йиғиштириб олинади. 3. Селекция жараёнининг тартиби. Питомниклар ва нав синашлар. Нав яратишда селекцион материал турли босқичларда текширув лардан ўтади. Шу босқичлар кетма-кетлигига селекцион жараённинг схемаси дейилади. Селекцион экинлар асосан 3 хилга бўлинади: 1. Питомниклардаги

2. Нав синашдаги 3. Истиқболли навларни дастлабки кўпайтиришдаги. Питомникларнинг асосий вазифаси селекцион материални даст лабки ўрганиш, уруғини кўпайтириш ва маҳсулдорлигига қараб баҳолашдан иборат. Нав синашнинг асосий вазифаси яратилган янги навларга ишлаб чиқаришдагига яқин шароитда ҳар томонлама баҳо бериш. Дастлабки кўпайтиришнинг вазифаси эса яратилган навларни нав софлигини сақлаган ҳолда уруғини етарли даражада кўпайтириш. Бунда энг юқори кўпайиш коэффициентига эришишга ҳаракат қилиш керак. Майдон бирлигидан олинган ҳосилнинг экиш нормасига нис бати кўпайиш коэффициенти дейилади. Масалан: Экиш нормаси – 1 ц. Тозаланган олинган уруғ – 30 ц. К.к.30 1 30   Питомниклар асосан 4 хил бўлади: бошланғич материал питом ниги, селекцион питомник, контрол питомник ва махсус питомниклар Ҳар бир питомникнинг ўз вазифаси бўлиб бошқаларидан ўтказиладиган тадбирлари билан фарқ қилади. Сабзавот экинлари се лекциясида дастлабки материал питомниги энг асосийларидан бири дир. Бу питомник фойдаланиладиган дастлабки материалга қараб кол лекцион, дурагай питомниги бўлиши мумкин. Коллекцион питомникда янги келтирилган селекцион материал лар ўрганилади ва уларнинг орасидан энг яхшилари танланиб, селек цион питомникка экиш учун берилади. Намуналарни қайтариқсиз алоҳида делянкаларга экилади. Делянка майдони: Пиёз ва илдизмевалилар – 0,3-1,5 м 2 . Помидор – 10-15 м 2 . Эртаги карам – 3,5-7,5. Кечги карам – 5-15 м 2 .

Коллекцион питомникда ўсимликларнинг ривожланиш фазалари нинг давомийлиги, ҳосилдорлик ва маҳсулот сифати бўйича баҳоланади. Дурагай питомникда чатиштириш йўли билан олинган дурагай популяциялар баҳоланади. Бу питомникда F 1 F 2 дурагайлар ҳам эки лади. Намуналар қайтариқсиз экилиб, ҳар бир дурагай ота-она форма ўсимликлар билан таққосланади. Селекцион питомникнинг асосий вазифаси бошланғич материал питомнигидан танлаб олинган энг яхши ўсимликларни маҳсулдорлиги ва биохимик-технологик хусусиятлари бўйича дастлабки баҳолашдан иборат. Бу питомникда намуналар қайтариқсиз ёки икки қайтариқда эки лади. Делянкалар майдони: Эртаги карам –7-10 м 2 . Помидор – 10-15 м 2 . Кечки карам –10-21м 2 . Пиёз, илдиз мева экинлари –2-5 м 2 . Бодринг – 2-5 м 2 Намуналар ўзаро ва стандарт нав билан таққосланади. Контрол питомникнинг вазифаси намуналарни ҳосилдорлик бўйича иккинчи йил баҳолаш бўлиб, бу питомникда 20-100 та, баъзан 600 тагача селекцион намуналар экилади. Делянкалар майдони – 5-10 м 2 айрим ҳолларда 30 м 2 гача. Номерлар 2-4 қайтариқда экилади. Стандарт нав Константинов усулида жойлаштирилади. Контрол пи томникда 2-3 йил синаш ўтказилади. Ҳосилдорлик делянкалар бўйича аниқланиб товарбоп ва майдалари аниқланади. Уруғларнинг бир қисми конкурс нав синаш учун, бир қисми дастлабки кўпайтириш учун фойдаланилади. Селекция жараёнида нав синашнинг қуйидаги хиллари қўлланилади: - дастлабки (кичик) нав синаш, конкурс (катта) нав синаш, ишлаб чиқариш нав синаши, давлат нав синаши ва махсус нав синаши Дастлабки (кичик) нав синаш. Одатда 25-30 та, баъзан 100 тагача намуна синалади. Делянкалар майдони 20-50 м 2 , такрорлар сони – 4 та, ҳар 5-10 намунадан сўнг стандарт нав жойлаштирилади. Ҳосилдорлик ва маҳсулот сифати яхши бўлган навлар конкурс нав синашга берилади.

Конкурс нав синашнинг асосий вазифаси дастлабки нав синашдан танлаб олинган ва бошқа селекцион тажриба муассасаларининг энг яхши навларига нисбатан хўжалик-биологик белгилари йиғиндиси бўйича асосий баҳо бериш, ҳамда энг қимматли хусусиятларга эга бўлган янги навларни Давлат нав синашига ўтказишдан иборат. Шу нинг учун конкурс нав синашни асосий нав синаши ҳисобланиб, катта нав синаш деб юритилади. Конкурс нав синаши экин агротехникаси ва нав синаш услублари нав синаш зоналаридагидек бўлади. Конкурс нав синашда 10-20 та, баъзан 50 тагача навлар синалади. Навлар одатда 4-6 қайтарикда эки лади. Делянкалар майдони: - карам, томатдошлар, бодринг – 20 м 2 - бошқа экинлар учун – 10 м 2 қилиб жойлаштирилади. Конкурс нав синаши камида 2-3 йил ўтказилади. Конкурс нав си наш билан бир вақтда ишлаб чиқариш ва махсус нав синашлар ўтказилади. Навлар турли тупроқ-иқлим шароитида қандай ўзини кўрсатишини аниқлаш учун экологик нав синашлар ўтказилади. Ишлаб чиқариш нав синашида Давлат нав синашига бериш учун мўлжалланган энг яхши истикболли навлар ишлаб чиқариш нуқтаи назаридан баҳоланади. Одатда 2 та нав: жумладан битта истиқболли янги нав ва битта районлашган навлар таққосланади. Ҳар бир нав 1-2 га майдонга икки қайтариқда экилади. Ҳар бир навнинг майдони 2-4 га бўлса, қайтариқлик шарт эмас. Аммо бунда ишлаб чиқаришга хос барча шароитлар тулик таъмин этилиши шарт. Навлар юқори даражадаги агротехника шароитида синалади. Ҳар бир нав ҳосили алоҳида йиғиб олинади, маҳсулот сифати саноат миқиёсида аниқланади. Махсус нав синашлар одатдаги синашда тўла баҳо бериб бўлмайдиган белгилар бўйича баҳоланади. Ҳар хил агротехника ша роитида нав синаш, динамик нав синаш в турли зоналарда нав синаш лар – махсус нав синашга киради. Ҳар хил агротехника шароитида нав синаш конкурс нав синашлар билан бир вақтда ўтказилади. 3-5 та энг яхши навлар 3-4 хил агротех никада синалади.

Синовлар 4 қайтариқда ўтказилади: турли суғориш режимлари, агротехника, ўғитларга мунособати ўрганилади. Динамик нав синаш – экинларнинг бутун ўсув даври давомида ҳосилни тўплашини ўрганилади. Динамик нав синашда делянкалар майдони одатдаги нав синашлардан 1,5-2,0 марта катта бўлади. Зоналарда нав синаш – янги навларни турли экологик шароит ларда ҳар томонлама баҳо бериш учун ўтказилади. Зоналарда нав си наш натижалари Давлат нав синашининг планини тузишда фойдала нилади. Селекция жараёнида тўпланадиган катта информацион материал бошқа селекционерлар томонидан фойдаланилиши мумкин. Шунинг учун маълум ҳужжатлар юритилади. - уруғ катталиги, дала журналлари, она (уруғлик) ўсимликларни изоляцион далаларда экиш журналлари, намуналарни баҳолаш жур наллари, иш режаси ва ҳисоботлари, ишлаб чиқариш нав синашининг актлари ва х.к. 4. Давлат нав синаши. Янги навларни районлаштириш. Селекция эришган ютуқлардан самарали фойдаланиш, яратилган янги навларни ўзил-кесил баҳолаш ҳамда уларнинг экиладиган район ларини аниқлаш учун Давлат нав синаши ташкил этилган. Давлат нав синаши селекция билан боғлиқ бўлмаган мустақил тармоқдир. Нав синаш участкалари республиканинг барча тупроқ-иқлим зо наларида деярли бир текисда жойлаштирилган. Ҳар бир нав синаш участкаси тупроқ- иқлим шароити учун бир хил бўлган 4-8 та маъму рий районга доимий фойдаланиш учун 40-100 га ер ажратилади, етарли техника ва иш кучи билан таъминланади. Синалаётган экинлар бир хил ўтмишдошдан кейин экилади. Бу нинг учун керакли алмашлаб экиш жорий этилади. Давлат нав синаш участкалари бир неча хилга бўлинади: субтро пик экинлар бўйича, дала экинлари бўйича, сабзавот экинлари бўйича, тут ва шоли, махсус энтомологик нав синаш, агротехник нав синаш лар.

Ўзбекистонда ҳозир 63 та Давлат нав синаш участкалари бўлиб, шундан 16 тасида сабзавот экинларининг навлари ва дурагайлари си налади. Нав синаш участкаларида навлар Давлат нав синаш комиссияси томонидан тасдиқланган ва умум қабул қилинган методика асосида синалади. Навлар шу шароитда районлашган ва кенг тарқалган нав билан таққосланади. Қайтариқлар сони 4-6 та, ҳар бир делянканинг майдони 100-200м 2 . Навлар Давлат нав синаш участкаларида 3-5 йил мобайнида сина лади. Шу билан бирга нав 2-3 йил ишлаб чиқариш нав синашда сина лади. Нав синашларда стандарт навдан устун навлар районлашти ришга тавсия этилади. Янги навларни Давлат нав синашига қабул қилиш шартлари: 1. Ҳосилдорлик ва маҳсулот сифати зонада районлашган навдан ус тун бўлиши; 2. Маҳсулот сифати ва бошқа хўжалик белгилари билан стандарт навдан юқори бўлиб, ҳосилдорлиги паст бўлмаса; 3. Янги нав 3 йиллик конкурс нав синаши ва 1-2 йил иш лаб чиқариш нав синашидан ўтган бўлса. 4. Янги навга Давлат нав синашга беришда унга ном бе рилса; 5. Селекционер қуйидаги ҳужжатларни топширса: а) Янги навни Давлат нав синашга қабул қилиш ҳақида ариза б) Навни Давлат нав синашга қабул қилишга тавсия этувчи ил мий- тадкикот муассасаси илмий кенгашини қарори в) Давлат нав синашининг махсус варақасига ёзилган ва илмий-тадқиқот муассасасининг муҳри босилган батафсил таърифи; г) Навнинг гули, меваси, уруғининг фотосурати, уруғи ва тўпгулининг асл нусхаси; д) Маҳсулот сифатини аниқлаш учун навнинг 2-4 кг уруғи. Янги навни Давлат нав синашга топшириш учун селекционер навнинг керакли миқдордаги уруғини топширган бўлиши керак. Ма салан, бундай уруғ экинлар бўйича қуйидагига:

картошка – 50 ц, бодринг – 50 кг, карам, помидор, қалампир, бой имжон – 3 кг, пиёз – 35 кг, саримсоқ пиёз, лавлаги, турп, шолғомча – 5- кг, қовоқ, қовун, тарвуз – 70 кг, ловия – 60 кг, горох – 200 кг ва ҳ.к. Давлат нав синаш участкаларига ўзидан чангланувчи ўсимликлар уруғини селекционер – бир марта четдан чангланувчи ўсимликларнинг янги навлари уруғларини Давлат нав синаш участка ларига селекционер ҳар йили етказиб туради. Ҳар бир нав синаш участкаси ўзининг хусусий уруғ ва эхтиёт фондини ташкил этади. Давлат нав синаши натижасида янги навлар экиладиган районлар аниқланади, яъни нав районлаштирилади, олдиндан экилиб келинаёт ган, талабга жавоб бермайдиган навлар ўрнига экишга тавсия этилади.

Адабиётлар руйхати : 1. А. Абдукаримов Д.Т., Сафаров Т.С., Остонақулов Т.Э.. «Дала экинлари селекцияси, уруғчилиги ва генетика асослари». Тошкент., «Меҳнат», 1989 й. 2. Бўриев Х.Ч. «Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги». Тошкент. 1999 й. 3. Бўриев Х.Ч., Бойматов К., Жураев Р., «Мева ва резавор мева экинлари селекцияси ва навшунослиги». Тошкент, «Меҳнат», 2001 й. 4. Веселовский И.А., «Селекция и семеноводство овощных и пло довых культур»., Ленинград., «Колос»., 1965 г. 5. Гусаева И.Н. «Яблоня в вашем саду»., М., изд. МГУ., 1992 г. 6. Кульков О.П., «Физиология и биохимия сезенного развития плодовых в Узбекистане»., Ташкент. «Фан»., 1978 г. 7. Мирзаев М.М., Собиров М.К. «Боғдорчилик»., Тошкент., «Меҳнат»., 1987 й. 8. Прохоров И.А., Потапов С.П. «Практикум по селекции и семе новодству овощных и плодовых культур»., М., «Агропромиздат», 1988 г. 9. Под ред. Озолина Г.П. «Орехоплодные в Узбекистане»., «Тош кент., «Меҳнат»., 1990 г. 10. Селекция и сортоведение плодовых и ягодных культур. (Под редакцией А.С.Татаринцева)., - М., 1981 г. 11. Собиров М., «Томорқа боғдорчилиги»., Тошкент., «Меҳнат»., 1991 й. 12. Трусевич Г.В. «Интенсивно садоводство»., М., «Россельхозиз дат»., 1978 г.

Похожие

Давлат нав синаши

Ёпиқ грунт сабзавотчилиги селекциясининг жараёни ва Давлат реестрига киритилган навлар.

Ўзбекистонда ёпиқ грунт сабзавотчилиги селекцияси ва уруғчилигининг аҳамияти, ҳолати ва истиқболлари.

Уругчилик

Seleksiya jarayonini tashkil etish va uning tartibi