Уругчилик - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Уругчилик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64.5 KB

Уруғчилик. Уруғчиликнинг вазифалари ва ақамияти Уруғчилик қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришнинг махсус тармоғи бўлиб экинларнинг ҳосилдорлигини тўхтовсиз ошириш ва қишлоқ хўжалик махсулотларини етиштиришни кескин кўпайтиришдаги муҳим тадбирлар системасидир. Селекциянинг вазифасига қишлоқ хўжалик экинларнинг янги, яхши, юқори ҳосилли навларни яратиш кирса, уруғчилик селекция яратган янги навларни ишлаб чиқаришга жорий этиш ва шу навларнинг сифатли махсулдор уруғларини етиштириш ҳамда кўпайтириш билан шуғулланади. Уруғчиликнинг вазифаси районлаштирилган (давлат реестрига киритилган) навларнинг уруғини нав тозалигини, биологик ва хўжалик хусусиятларини сақлаб оммавий равишда кўпайтиришдан иборат. Фан ютуқлари ва ишлаб чиқариш илғорларининг тажрибасидан маълумки, замонавий, тўғри ташкил қилинган уруғлик экинлар ҳосилдорлигини 25-30% гача оширади. Шу билан бирга экинларнинг ҳосилдорлиги қўлланилаётган технология савиясига ҳамда навларни тўгри танлаш ва экиш учун фойдаланаётган уруғ сифатига боғлиқдир. Шу йўл билан етиштирилаётган қўшимча ҳосил ҳеч қандай харажатларсиз олинади ва катта иқтисодий самара беради. 1996 йил 29 август Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис 1 нчи чақириқ 6 нчи сессиясида “Уруғчилик тўғрисида” ги қонун қабул қилинди. Бу қонунда уруғчиликка тегишли бўлган ҳамма масалалар аниқ кўрсатилиб (19 моддадан

иборат), уруғчиликнинг асосий вазифалари (2 нчи модда) қуйидагилардан иборат: 1. Қишлоқ хўжалиги экинларининг ўз уруғчилик базасини яратиш; 2. Навни яратиш ва нав алмаштириш жараёнида уруғлик навлари ва дурагайларининг биологик ҳамда хўжалик жиҳатдан қимматли хусусиятларини сақлаб қолиш; 3. Йўқолиб бораётган қимматли навларнинг генофондини сақлаб қолиш; 4. Республиканинг иқлим шароитларига мосланган янги нав ва серҳосил дурагайлар яратиш; 5. Қишлоқ хўжалигини серҳосил ва сифатли уруғликлар билан таъминлаш; 6. Уруғликларнинг сифати устидан давлат назоратини амалга ошириш; 7. Уруғчиликка жаҳон тажрибаси ютуқларини жорий этиш. “Уруғчилик тўғрисида”ги қонуннинг 1 нчи моддасида қуйидаги тушунчалар қўлланилиши кўрсатилган: “Уруқлик” - ўсимликнинг нав ва дурагайларни сақлаб қолиш, такрор етиштириш учун ишлатиладиган батаник донлари ёки бошқа қисмлари; “Сертификатланган (репродукцион) уруғликлар” – фонд уруғликларини ва уларнинг кейинги репродукцияларини кўпайтиришдан олинадиган уруғликлар; “Дурагай уруғликлар” – туркумдошларни чатиштиришдан олинадиган уруғликлар; “Генетик сифат (нав сифати)” – муайан нав уруғликнинг генетик (нав) жиҳатидан қанчалик тоза эканлигини билдирувчи кўрсатгичлар мажмуи; “Экинбоплик хусусияти” – уруғликларнинг экишга қанчалик яроқли эканлигини билдирувчи кўрсаткичлар мажмуи; “Уруғлик туркуми” – бир турдаги (муайян экин, нав, репродукция, тоифа, генетик (нав) тозаликдаги, муайян йил ҳосилидан олинган, келиб чиқиши бир) ҳужжат билан тасдиқланган махсус жамланган уруғликнинг бир хил миқдори;

“Апробация қилиш” - ўсимликларнинг генетик (нав) жиҳатдан қанчалик тоза эканлигини, касалликларга, зараркунандаларга чидамлилиги ва экишга мўлжалланган уруғликнинг умумий ҳолатини аниқлаш мақсадида далада ўтказиладиган тадқиқот. “Патент эгаси (лицензиар)” – селекция навининг эгаси, дурагай эгаси ҳуқуқини қонун ҳужжатларига мувофиқ олган шахс. Мамлакатимизда селекция-уруғчилик ишлари умумдавлат иши бўлиб, марказлашган ягона давлат системаси асосида олиб борилади. Унинг таркибига янги нав яратиш билан шуғулланувчи селекция, навларнинг биологик ва махсулдорлик сифатларини сақлаб қолган ҳолда уларнинг уруғини оммавий кўпайтириш билан шуғулланувчи уруғчилик, уруғ тайёрлаш, нав ва уруғ назорати киради. Уруғчилик системаси деб, давлат планига мувофиқ барча экин майдонларини бир ёки бир қанча экинларнинг аъло сифатли уруғлари билан таъминлаб турадиган, бир-бири билан ўзаро боғланган ишлаб чиқариш тармоқларнинг йиғиндисига айтилади. Уруғчилик системасида уруғларнинг нав ва экиш сифати (экинбоплик хусусияти) устидан назорат таъминланади. Уруғ тайёрлаш, барча хўжаликларни навдор уруғликлар билан таъминлаш ҳам уруғчиликнинг вазифасига киради. Уруғчилик системасининг асосий тармоқлари ва уларнинг вазифалари 3-жадвал.

№ Асосий тармоқларнинг номлари Уларнинг вазифалари 1 Селекция Илмий – тадқиқот селекция муассасаларида дала экинларининг янги навларини яратиш. 2 Нав синаш ва нав- ларни районлаш- тириш (Давлат реестрига киритиш) Дала экинларининг навларини синаш Республика Давлат комиссиясининг нав синаш далаларида (станция, шахобчала-рида) янги нав ва дурагайларга ҳар томонлама баҳо бериш, улар экилиши лозим бўлган районларни (вилоятларни) белгилаш. 3 Уруғчилик Янги ҳамда районлаштирилган нав ва дурагайлар уруғини уларнинг нав ва махсулдорлик сифатларни сақлаб қолган ҳолда оммавий кўпайтириш. Илмий-тадқиқот муассасаларида элита нав ва 1 репродукция, ихтисослаштирилган уруғ-чилик хўжаликларида, жамоа, ширкат, фермер уруғчилик хўжаликлар далаларида кейинги репродукция уруғларини етиштириш. 4 Навдор уруғлар тайёрлаш Уруғчилик хўжаликларида ва тайёрлов ташкилотларида навли уруғлар тайёрлаш, уларни сақлаш ва сотиш. Талаб қилинган миқдорда эҳтиёт ва ўткинчи уруғ жамғармаларини барпо этиш. 5 Нав ва уруғ Барча уруғчилик хўжаликлари нав ва уруғ назорати

назорати инспекциялари томонидан олиб бориладиган, етиштирилган ҳамма уруғликларнинг навдорлик ва экишга яроқлик сифатларини текшириш. Уруғчилик системасини уруғчилик схемасидан фарқ қилиш керак. Уруғчилик схемаси деб муайян тартибда танлаш ва кўпайтириш билан навни янгилаб туришга қаратилган ўзаро боғланган питомниклар ва уруғлик экинзорларнинг йиғиндисига айтилади. Битта уруғлик системасида уруғчилик схемаси турли тартибда олиб борилиши мумкин. Уруғчилик системаси навдор уруғлар етиштиришни ташкил этади, уруғчилик схемаси эса нав ва ҳосилдорлик сифатлари юқори бўлган уруғлар етиштиришни таъминлайдиган йўлларни (усулларни) белгилаб беради. Бирор экин ёки бирқанча экинларнинг навдор уруғларини етиштириш бирқанча омилларни ҳисобга олган ҳолда олиб берилади. Бунда экиннинг биологик хусусиятлари, унинг ишлаб чиқаришда эгаллаб турган майдони, салмоғи, экиш нормаси, ҳосилдорлиги, шунингдек, ташкилий-техникавий шароитлар ва бошқалар ҳисобга олинади. Қабул қилинган системада (донли, мойли ва ем-хашак экинлари уруғчилиги) навдор уруғлар етиштиришнинг тартиби___ жадвалда белгиланган. Нав яратган илмий тадқиқот муассаси барча илмий-тадқиқот муассасаларининг тажриба – ишлаб чиқариш хўжаликларини, қишлоқ хўжалик олий ва ўрта махсус билим юртларининг (коллеж) ўқув тажриба хўжаликларини районлаштирилган ҳамда истиқболли навларнинг бошланғич уруғлари билан белгиланган ҳажмда таъминлаб туради.

Илмий – ишлаб чиқариш ва уқув – тажриба хўжаликлари ихтисослаштирилган уруғчилик хўжаликларини ҳамда йирик жамоа хўжаликлар уруғчилик бригадаларини районлаштирилган ва истиқболли навларнинг элита ва 1 – репродукция уруғлари билан тўлиқ таъминлаб турадилар. Ихтисослаштирилган уруғчилик хўжаликлари олган уруғларни ўзлари хизмат қилаётган туман хўжаликларининг уруғига бўлган талабини тўлиқ қондириш ва махсулот тайёрлаш режани бажаришни ҳисобга олган ҳолда кўпайтирадилар. Йирик жамоа ширкат, фермер хўжаликлари олинган уруғларни ўзларининг уруғчилик майдонларида хўжаликнинг навдор уруғларга бўлган талабини тўлиқ қондириш ва давлатга махсулот сотиш режани бажариш ҳисобига ошириб борадилар. Ихтисослаштирилган уруғчилик хўжаликлари учун уруғларни қуритадиган, тозалайдиган ва саралайдиган машина-ускуналар билан жиҳозланган махсус уруғ тозалаш-қуритиш заводлари бўлиши керак. Уруғчиликда қўлланадиган тушунча ва терминлар. Навалмаштириш деб, бирор экиннинг фойдаланиб келинаётган эски навларини серҳосил ва махсулотнинг технологик сифатлари анча яхши бўлган, янги районлаштирилган навлар билан алмаштирилишига айтилади. Нав алмаштириш Давлат нав синовининг натижаларига мувофиқ қишлоқ хўжалик экинлари навларини синаш Давлат комиссиясининг қарори асосида Республика қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг буйруғи билан амалга оширилади. Навянгилаш деб, экилиб келинаётган бир навнинг ҳосилдорлик, махсулот сифати ва биологик хусусиятлари пасайганидан сўнг, шу навнинг махсус усуллар ёрдамида янгиланган сифатли уруғлари билан алмаштирилиб экилишига айтилади. Элита уруғ деб, бирор навдан танлаб олинган энг яхши ўсимликнинг селекция- уруғчиликнинг махсус усулларини қўллаб етиштирилган, навдорлик ва

экинбоплик хусусиятлари талабларга тўлиқ жавоб берадиган уруғига айтилади. Элита уруғлари одатда суперэлита уруғларини кўпайтириб етиштирилади. Суперэлита сўзи лотинча бўлиб, элитадан олдинги деган маънони билдиради. Суперэлита уруғи энг юқори махсулдорлик, навдорлик ва экинбоплик хусусиятларига эга. Суперэлита уруғлар элита уруғлари етиштириш жараёнида ташкил этиладиган кўпайтириш питомнигидан олинади. Элита уруғини кўпайтириш йўли билан олинадиган уруғлар репродукция (генерация) деб айтилади. Элита уруғини 1-репродукция, шу репродукциядан 2- репродукция, ундан эса 3-репродукция уруғи олинади. Уруғчиликда “репродукция” сўзи бўғин (авлод, пушт) деган маънони билдиради. Уруғлар навдорлик сифати бўйича навнинг тозалигига қараб уч категорияга ажратилади: биринчи, иккинчи ва учинчи. 1 – категорияга нав тозалиги 99,5% дан, 2 – категорияга – 98 % дан, 3 – категорияга 95% дан кам бўлмаган экинларнинг уруғлари киради. Уруғлар экиш сифатига (экинбоплик хусусияти) қараб биринчи, иккинчи ва учинчи класс ларга бўлинади. Бунда – уруғнинг тозалиги , унувчанлик қуввати, намлиги, 1000 уруғ массаси (вазни), кассаллик ва зараркунандалар билан ва механик зарарланганлик даражаси ҳисобга олиниб Давлат стандарти бўйича боҳоланади. Уруғлар экинбоплик хусусиятлари (экиш сифати) бўйича давлат стандарти талабларига жавоб берадиган (1,2,3 класс) уруғлар кондицион уруғлар (сертификатланган уруғлар) деб аталиди. Уруғчилик селекция ишлари ривожлана бошлаганда, айниқса саноат селекцияси даврида юқори сифатли уруғларга талаб оша бориш даврида вужудга келади. Бу қарииб 200 йил муқаддам қишлоқ хўжалигининг мустақил тармоғи бўлиб вужудга келади.

Масалан, Францияда Вильморен фирмаси билан яхшиланган уруғларни ишлаб чиқариши боғлиқ бўлиб, бу фирма ҳозиргача мавжуд (қанд лавлаги). Данияда бир йирик фирмага бирнеча майда фермерлар бирлашиб ўз уруғларини шу фирмага топширадилар, фирманинг ўзида селекцион станция мавжуд. Фирмада уруғчилик жамиятлари бўлиб улар жамиятлар иттифоқига бирлашган. Швецияда уруғчилик ишлари уруғчилар (мутахассислар) жамияти ихтиёрида бўлиб, уларда йирик Свалеф селекцион станцияси мавжуд. АҚШ да ҳамма уруғчилик ишлари уруғчилик фермерлар жамияти қўлларида бўлиб, бу жамиятлар ҳамма штатларда мавжуд. Бу ерда селекция ишлари қишлоқ хўжалик коллежларида ўтказилмоқда. Деярли ҳамма штатларда. Коллеж селекцион станциялари жамиятларга элита уруғини топширади, энг яхши ривожланган фермерлар 1 – репродукцияни тайёрлайди, қолган жамият азолари 2 – репродукция уруғини тайёрлайди. Навларнинг синашлари ва районлаштирилиши штатларнинг ўзида ўтказилиб, Америка агрономлар жамиятида рўйхатга олинади. Канадада уруғчилик Деҳқончилик Вазирлиги томонидан бошқарилади, унинг бошчилигида ва назоратида навсинаш ва районлаштириш ўтказилиб, ярамас навларни экишга чек қўйилади. Канадада нав тозалигига жуда катта талаблар қўйилади, мутахассислар томонидан уруғчилик экинларида катта талабчанлик билан апробация ўтказилади. Натижада Канаданинг ҳамма ерларида фақат юқори сифатли ва юқори навли уруғлар экилади. Шунинг учун Канада буғдой навлари сифат жиҳатидан жаҳон стандартлари бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистонда уруғчилик масаласига катта эътибор берилмоқда. Ҳозирги уруғчилик ишлари 1996 йил август ойида қабул қилинган “Уруғчилик тўғрисида” ги қонун асосида ташкил қилинган бўлиб, асосий экинлар бўйича илмий тадқиқот селекцион муассасалари раҳбарлигида элита уруғлари, 1,2,3 ва бошқа репродукция юқори сифатли навдор уруғлари тайёрланмоқда.

Қонуннинг 5 нчи моддасида – Уруғчилик билан шуғулланувчи шахсларнинг вазифалари қуйидагилардан иборат: - бирламчи уруғчиликнинг самарали тизимини ва уруғ етиштириш технологиясини ишлаб чиқариш ҳамда жорий этиш; - дурагайлар ва навларга доир муаллиф таърифларини тақдим этиш; - уруғликларнинг ишлатувчилар билан шартнома тузиш асосида юқори навли ва экинбоп хусусиятли уруғлар етиштириш; - вақти-вақти билан уруғлар каталогларини тайёрлаш ҳамда чоп этиб чиқариш; - ҳар бир туркумдаги уруғлик нави ва экинбоплик хусусиятлари бўйича тўлиқ ҳисобни олиб бориш. 1998-2000 йиллардаги даврда қишлоқ хўжалигидаги иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш дастурида – пахтачилик бўйича, элита ва бошқа репродукцияли уруғлари сифатини ошириш учун ихтисослаштирилган элита хўжаликларида элита материалларини тозалаш бўйича бир батареяли кичик уруғчилик заводларини қуриш кўзда тутилади; Элита уруғликларини етиштириш навлар оригинаторлари – селекция муассасалари зиммасига юкланади. Биринчи ва кейинги репродукцияларга мансуб уруғликларни етиштириш билан уруғчилик бирлашмалари ёки хўжаликлари шуғулланади. Жаҳон банки ҳамкорлигида Бухоро, Наманган, Сурхондарё, Тошкент ва Фарғона вилоятларида бешта уруғчилик корпорацияларини ташкил этишни якунлаш ва бошқа вилоятларда шундай йўналишдаги ишларни амалга ошириш мўлжалланади. Вазирлар Махкамасининг 1996 йил 19 сентябрдаги 328-сонли “Ўзбекистон Республикаси ҳукуматининг уруғчилик соҳасидаги сиёсати тўғрисида” ги қарорига асосан, уруғчиликни ривожлантириш, ташкил этилган уруғчилик корпорациялари, бирлашмаларига молиявий ёрдам ва кредит бериш механизмини такомиллаштириш ҳамда уруғчилик ва селекция ишлари билан шуғулланувчи

муассасаларга ва бўлимларга мулкчилик шаклидан қатъий назар, уруғликни экишга тайёрлаш цехлари мавжуд бўлган кичик пахта тозалаш заводларини (жингаузлар) қуриш давлат томонидан қўллаб қувватланади. Ғалла ва бошқа экинлар бўйича – дон ва бошқа экинлар уруғчилигида асосий ишлар уруғ бозорини ташкил қилишга қаратилади. Дон экинлари уруғини тез кўпайтиришда ҳар бир вилоятда 2 – 3 элита уруғчилик хўжаликлари ташкил қилиниб, улар орқали республикани суперэлита ва элита уруғларига бўлган талаби қондирилади. Бошоқли дон экинлари уруғининг ҳаммаси марказлашган ҳолда тозаланиб, сараланади ва дориланади. Маккажухори дурагай навларини кўпайтириш мақсадида республикани ҳар бир вилоятида иккитадан махсус уруғчилик хўжаликлари ташкил этилади.

Похожие

Уругчиликнинг вазифалари ва ташкил этиш

Помология фаннинг объекти, максади ва вазифалари

Нав ва уруг назорати

Озик - овкат мажмуаси

Канд лавлаги-биологияси ва етиштириш технологияси