Sug’orishda er osti va sizot suvlaridan foydalanish. Mahalliy oqimlar - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Sug’orishda er osti va sizot suvlaridan foydalanish. Mahalliy oqimlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

Sug’orishda er osti va sizot suvlaridan foydalanish. Mahalliy oqimlar Reja: 1) Yer osti va sizot suvlaridan foydalanishning shart-sharoitlari. 2) Yer osti suvlaridan foydalanishda ishlatiladigan qurilmalar va suv olish inshootlari. 3) Limanlar bilan sug’orish. 4) Liman turlari. 5) Liman bilan sug’orishning afzallik va kamchiliqlari. 6) Limanlarning suv xo’jalik hisobi.

Odatda er osti suvlari er usti suvlarining infiltrasiyasi tufayli paydo bo’ladi, joylashish chuqurligiga qarab quyidagilarga bo’linadi: -er yuzasiga yaqin suvlar -sizot suvlari (grunt) -artezian suvlari va ba'zi qatlamlar orasidagi bosimsiz suvlar. Yer yuzasiga yaqin suvlar - bu suv utkazmaydigan alohida karalgan ba'zi qatlamlar ustida aerasiya zonasida er osti suvlarining vaqtinchalik yoki mavsumiy to’planishidan hosil bo’ladi. Bu er osti suv turi sug’orishda amalda foydalanilmaydi, ba'zan q’ishloq’joylarni suv bilan ta'minlashda ishlatiladi. Suvning sifati turlicha, ifloslanishga moyil va suv zaxirasi doimiy emas. Ular ko’p xollarda tuproq’ning ortiqcha namlanishiga olib keladi. Sizot suvlariga esa birinchi suv o’tkazuvchi qatlamdan suv utkazmaydigan qatlamgacha bo’lgan chuqurlikda joylashgan suvlar kiradi. Suv o’tkazuvchi qatlam bor qalinlikda suv bilan tuyinmagan bo’ladi ( chunki SSS dan yuqorida aerasiya zonasi mavjud), shuning uchun sizot suvlari erkin suv yuzasiga ega, ya'ni bosimsiz bo’ladi. Ular bevosita atmosfera eg’inlari hisobiga, ya'ni ularning infiltrasiyasi hisobiga hosil bo’ladi. Shu boisdan ularning oziqlanish va tarkalish yuzasi bir- biriga teng bo’ladi. Sizot suvlarining sathiatmosfera eg’inlari miqdoriga qarab tez-tez o’zgarib turadi: qor erigan va ko’p emg’ir ekkan payti ko’tariladi va qurg’oqchiliqpayti pasayadi.Sizot suvlari ifloslanmagan ,ulardan foydalanish imkoniyati mavjud, chunki uncha chuqur joylashmagan. Ulardan q’ishloq’larni suv bilan ta'minlashda keng foydalaniladi, sug’orishda esa kamrok ishlatiladi. Artezian suvlari deb er ostining suv utkazmaydigan qatlamdan pastda va suv o’tkazuvchi qatlam tarkibida mavjud bo’lgan bosimli suvlarga aytiladi. Artezian suvlari er yuzasiga buloklar, jilgalar kurinishida chiqishi mumkin, ular toza, suv sarfi nisbatan doimiy. Shaxar va q’ishloq’larni suv bilan ta'minlashda va suv kamchil joylarda sug’orishda ishlatiladi. Sug’orishda er osti suvlari uncha kengishlatilmaydi. Ularning hisobiga sug’orilgan maydonni kengaytirish mumkin. Lyoki n bir qancha shartlarga rioya

qilish kerak, ya'ni ulardan foydalanilaetganda er osti suvlari xajmi va suv sarfiga qarab ishlatish zarur aks holda er osti suvlari manbaining zaxiralari tugab kolishi mumkin. Shu sababdan, er osti suvlari foydalanishda ular batafsil tadkikot qilinishi kerak. Tekshirishlar natijasida ularning zaxirasi va to’ldirish jadalligi xaqida ma'lumotlar to’planadi. Tadkikot paytida er osti suvlari nima hisobiga tuyinadi: daryodanmi yoki daryo ulardanmi? Lyoki n shuni nazarda tutish kerakki , er usti va er osti suvlari uzviy bog’langan . Yer osti suvlaridan sug’orishda foydalanishda: - buloqlarni kaptaj qilish ; - shaxtali va quvurli kuduklar ; - nasoslar ( agar bosimsiz bo’lsa); - suv oluvchi galeriyalar va kyarizlar (shtolenlar) qo’llaniladi . Mahalliy oqimlardan sug’orishda foydalanish vaqti-vaqti bilan qurg’oqchiliqbo’lib turadigan rayonlarda keng tarkalgan. Ma'lumki, bunday rayonlarga nam bilan ta'minlanganlik koeffisienti birga teng bo’lgan (namligi turgan bo’lmagan zonalar) rayonlar kiradi. Bu xududda nam miqdori ortiqcha bo’lgan yillar katta qurg’oqchi yillari bilan almashinib turadi va bunda yoki nlar butunlay ko’rib kolishi mumkin. Mahalliy oqim deb - uncha katta bo’lmagan fizikaviy - geografik rayonlarda hosil bo’ladigan er usti oqimiga aytiladi. Sug’orishda va suv ta'minoti uchun yirik daryolar suvidan foydalanish bilan birga mahalliy oqimdan foydalanish muxim ahamiyatga egadir. Ba'zi rayonlar uchun mahalliy oqim asosiy suv manbai bo’lib xizmat qiladi. Mahalliy oqim shuningdek axoli punktlari, sanoat qorxonalari, balikchiliq, suv transporti, gidroenergetika, madaniyat va sanitariya ehtiejlari uchun ham xizmat qiladi. Mahallay oqimni rostlamasdan turib foydalanib bulmaydi yoki bu imkoniyat cheklangan. Shu sababdan mahalliy oqimdan foydalanish bahor paytida ma'lum joylarga yigilgan suv oqimini rostlashga, ya'ni tartibga solishga asoslangan. Bu quyidagi ikki usulda amalga oshiriladi: 1) relef pasaygan joylarda xovuz-sun'iy suv omborlari erdamida. 2) limanlar qurish yo’li bilan.

Liman - bu kiyaligi 0,002...0,003 chegarasida bo’lgan kiya en bagirda joylashgan uchastka. Bu uchastka uzidan yuqorida joylashgan uchastkadan joy gorizontali buylab oqib tushadigan limanlarda uning (ya'ni limanning) pastki chegarasi bo’yicha o’tadigan tuproq’dan qilingan maxsus valiklar bilan tutib turiladigan mahalliy suv oqimidan sug’oriladi. Limanlar bilan sug’orishning vazifasi asosan ozuqa va boshqa yoki nlar etishtirish uchun tuproq’da suv zaxirasi hosil qilishdir. Bu usul yuqorida aytgandek, qurg’oqchiliq, lyoki n bahorgi okindi suvlarga ega joylarda ishlatiladi. Liman bilan sug’orish ko’proqVolga bo’yida, Shimoliy Kavkazda, Shimoliy va Garbiy Sibirda, Kozogistonda qo’llaniladi. Limanlar suv manbaiga, oqimning rostlash usuliga, suv bostirish chuqurligiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: 1.Suv manbaiga nisbatan a) bevosita tuladigan; b) daryo va suv omborlaridan tuladigan; v) kanallardan tuladigan . Suvni rostlash usuliga nisbatan a) bir yarusli ; b) ko’p yarusli : 1) bostirish davomiyligini rostlovchi ; 2) alohida yoki ketma-ket rostlovchi ; v) suv o’tkazuvchi ochiqliman; g) qurama (kombinirlashgan) ; Suv bostirish chuqurligiga nisbatan a) sayoz liman (h=15 ...40 sm) ; b) o’rtacha suv bostiruvchi (h= 40...70 sm); v) chuqur suv bostiruvchi (h > 70 sm ). Limanlar qo’llaniladigan joylar nishabligi i=0,005 gacha bo’lishi kerak. Eng yaxshi sharoit nishablik i= 0,001 atrofida hosil bo’ladi, chunki valik yoki dambalar balandligi uncha katta bo’lmagan holda katta maydonda limanlar qurish mumkin. Limanlarni loyihalashda limanlar maydoni 5000 ga va undan katta bo’lsa

oqimning hisobiy ta'minlanganligi texnikaviy-iqtisodiy hisoblar natijasida belgilanadi. Masalan Volga bo’yi uchun 30...40 % li ta'minlanganlik, Kaspiy bo’yi past tyoki sligi uchun 60 % qabul qilingan. Limanlar quyidagi afzalliklarga ega: -odatdagi sug’orishga nisbatan arzon -qurish va tuzilishi jixatidan oddiy va foydalanishga qulay -balandlik joylarda suv ko’tarish uchun mexaniqenergiya talab kilmaydi -toshqinlarni kamaytiradi -eroziya jaraenini kamaytiradi Bulardan tashqari oqimni yil davomida kayta taqsimlanishini ta'minlaydi, suvdan foydalanishni yaxshilaydi, tuproq’namligini oshiradi, tuproq’yuvilib ketishini kamaytiradi, ko’p mehnat talab kilmaydi, shuning uchun axoli kam joyda ham ishlatish mumkin. Tuproq’da gumus to’planishini ta'minlaydi va sho’rlangan erlarga ijobiy ta'sir qiladi. Kamchiliqlari: -tuproq’namlanishi yiliga bir marta erta bahorda utkaziladi ; -relef, tuproq’sizot suvining sathi va yoki nlar sharoiti bo’yicha cheklanganlik mavjud ; -suvdan etarlicha rasional foydalanilmaydi ; -bahorgi oqimning yillar davomida o’zgarib turgani uchun sug’oriladigan maydonlar ham o’zgarib turadi ; -liman maydoni bir xil namlanmaydi ; -dambalar va inshootlarga alohida karov talab qilinadi, chunki ular yil davomida ko’p vaqt ishlamay turadi . Limanlar bilan sug’orishda odatda namlanish chuqurligini faol qatlam chuqurligi yaqin bo’lishiga xarakat qilinadi (ya'ni 1,0...1,5 m.) . Bunda sug’orish normasini A.N. Kostyakov formulasi bilan hisoblash mumkin : га м НА М / , ) ( 100 3 0    (1.18)

bu erda : A - tuproq’govakligi , % N - tuproq’namlanish chuqurligi, m ( β - chegaraviy dala nam sigimi, govaklikka nisbatan, %( β 0 - xaqiqiy namlik , govaklikka nisbatan, % (limanda suv bostirishga qadar) n - tuproq’turiga qarab qabul qilinadigan daraja ko’rsatkichi , ( n = 1,1...1,3 ). Sug’orish normasi liman joylashgan zona iqlim sharoiti, yoki n turiga, tuproq’ning suv- fizikaviy xossalari, SSS va boshqa faktorlarga qarab 1500 ...4000 m3 ga bo’lishi mumkin. Mavjud liman q’ishloq’xo’jaligi ishlab chiqarishining talablariga qanchalik javob berishi bir necha ko’rsatkich bilan baholanadi. Shulardan eng muximi sug’oriladigan maydonning maxsuldorligi hisoblanadi : . . . май суг xm F F К  (1.19) bu erda: Fm,.x. - chegara-dala nam sigimi 50 % dan kichik bo’lmagan maydonning hosildorligi, F sug..may. - NPU da bostirib sug’oriladigan maydon. Limanlarning ulchamlari, oqimning katta -kichikligi, tuproq’va relef sharoitlariga bog’liq. Yaruslar uzunligi va eni q’ishloq’xo’jalik ishlarini mexanizasiyalashni kiyinlashtirmasligi kerak. Shuning uchun nishablik darajasi vaqtinchalik yoki (1:4 yoki 1:5 ) qilib bajariladi. Yarus eni 100...700 m, uzunligi esa 400...1000 m.gacha bo’lishi mumkin. Yarus eni (damba oraligi) quyidagicha aniqlanadi: м i h h L BH   (1.20) bu erda: h n - pastki dambadagi suv qatlami, m

h v - yuqoridagi dambada suv qatlami, eng minimal kiymati 5...10 sm bo’lishi kerak. Agar h v < 5 sm bo’lsa, bu maydon sug’orishdan chiqarib tashlanadi. Dambaning balandligi 1 m dan oshmasligi kerak, ustki suv yuzasidan kamida 0,3 m baland qabul qilinadi. Dambaning ustki q’ismi kengligi 0,5 yoki 1,5 m bo’lishi tavsiya etiladi. Limanlarda sug’orish davomiyligi yoki n turiga, tuproq’xossalariga, iqlim sharoitlariga qarab qabul qilinadi: сут К М Т урт СА бс , . .  (1.21) bu erda: М А . С - limanning sug’orish normasi, m Курт - suvning tuproq’qa singish o’rtacha hisobiy koeffisienti, m/ sutka. Yoki n turiga qarab bostirish davomiyligi 2 sutkadan 15 sutkagacha bo’lishi mumkin ,ya'ni : ko’p yillik tabiiy utlok - 10...15 sutka beda uchun - 6...10 sutka donli yoki nlar - 2... 3 sutka daraxtlar - 2...5 sutka. Limanning sug’orish maydoni quyidagicha aniqlanadi: га М W F бр H ,  (1.22) bu erda: F н - limanli sug’orish maydoni , netto , ga. W - bahorgi oqim xajmi , m3. М br - sug’orish normasi , m 3/ ga Sanitariya talablariga ko’ra limanlar axoli punktlaridan uzoqrokda bo’lishi kerak . SSS esa 3 m dan chuqur bo’lishi lozim. Dalalar chegarasi val dambalari trassalari buylab utkaziladi. Limanlarda 1) valiklar To’suvchi, yo’naltiruvchi, buluvchi; 2) dambalar, 3)

zax q’ochirish kanallari; 4) To’suvchi valiklardan utuvchi yo’llar; 5) tashlovchi inshootlar: aylantirib o’tkazuvchi va valikda joylashgan shlyuzlar; 6) suv o’tkazuvchi quvurlar kabi inshootlar quriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Axmedov X.A. Zax q’ochirish melioratsiyasi. Toshkent., «O’kituvchi»., 1975. 2.Axmedov X.A. Sug’orish melioratsiyasi. Toshkent., «O’kituvchi»., 1977. 3.Kostyakov A.N. Osnov meliorasii. M., «Seldxozizdat», 1960. 4.Raximbaev F.M. Shukurlaev X.I. «Zax q’ochirish melioratsiyasi»., Toshkent., «Mehnat»., 1996 . 5.Raximbaev F.M. Hamidov M.X. «Q’ishloq’ xo’jalik melioratsiyasi»., Toshkent., «Mehnat», 1996 .

Похожие

Sug’orish manbalari va ularning turlari. Manbaning sug’orish qobiliyati

Yerning sho’rlanishi va botqoqlanishining oldini olish hamda unga qarshi kurashda qo’llaniladigan meliorativ, suv-xo’jaligi va agromeliorativ tadbirlari

Qishloq xo’jalik aholi punktlari va sanoat qorxonalari joylashgan yerlarda zax qochirish ishlarini tashkil qilish

Tuproq o`stidan va tomchilatib sug’orish

Sug’oriladigan erlarda botq’oq’lanish va sho’rlanishga karshi ko’rash choralari. Drenaj