Sug’orish manbalari va ularning turlari. Manbaning sug’orish qobiliyati - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Sug’orish manbalari va ularning turlari. Manbaning sug’orish qobiliyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74.5 KB

Sug’orish manbalari va ularning turlari. Manbaning sug’orish qobiliyati Reja: 1. Asosiy suv manbalari. 2. Sug’orish maqsadlarida foydalaniladigan suv resurslari muammolari. 3. Suv manbai klassifikasiyasi va ulardan foydalanishning o’ziga xos xususiyatlari. 4. Suv manbalariga qo’yiladigan asosiy talablar.

1. Cugorish tizimlarining ishonchli va tulik ishlashi uchun kerakli muddatlarda , xajmda va sifatga ega suv olishini ta'minlay oladigan suv manbai mavjudligi muxim ahamiyatga egadir. Yer kurrasidagi suvlarning tarkibidagi qattiq, suyuk va gazsimon moddalar bilan birgalikda tabiat suvlarini tashkil etadi. Xalq xo’jaligida xaydalanilaetgan yoki foydalanishi mumkin bo’lgan tabiat suvlari suv resurslari deyiladi. Suv resurslari to’plangan hamda sistemaga solingan ma'lumotla р to’plami suv kadastri deb ataladi. Tabiat suvlari er osti va er usti suvlariga bo’linadi. Tabiat suvlarining quruqlikda yoki tog’ jinslarida ma'lum bir tarkalishi va rejim xususiyatlariga ega bo’lib to’planishiga suv ob'ekti deyiladi. Yer usti suv ob'ektlariga suv oqizuvchi va suv to’plovchilar kiradi. Tabiiy suv oqizuvchilarga - kanal va quvurlar misol bo’ladi. Suv to’plovchi (havza )lar h ам tabiiy (kul, liman) va sun'iy (xovuz, suv omborlari) bo’lishi mumkin.Yer osti suvlari er usti suvlarining infiltrasiyasi tufayli paydo bo’ladi. Yer osti suvlari joylashish chuqurligiga qarab, tuproq’suvlari, (sizot) suvlari va artezian suvlariga bo’linadi. `Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, suv manbalari tug’risida quyidagilarni aytish mumkin: 1) daryolar, kullar; 2)er osti suvlari; 3)mahalliy oqimlar; 4)okova suvlar xizmat qiladi. Keyingi paytlarda dengiz suvlaridan sug’orishda foydalanish uchun ham tadkikot ishlari olib borilmokda. Sug’orish va suv ta'minoti uchun asosiy manbai bo’lib, daryolar hisoblanadi. Suv resurslari bilan tabiiy ta'minlanishning notyoki s holati sug’orish melioratsiyasiga keskin ta'sir qiladi. Masalan, Uzbyoki ston va Turkmaniston davlatlarida sug’orish uchun suv olish miqdori ularning suv resurslaridan (garchi sug’orishning rivojlanish darajasi optimal darajasidan etishidan ancha uzoqbo’lsa ham) bir necha barobar ortiqdir. Suvga ehtiej oshib boraetganligi tufayli Amudaryo va Sirdaryoning sug’orish imkoniyatlari deyarli yo’qotilgan. Volga , Dnepr va Don daryolari basseynlarida suv etishmasligi sezilarli darajada va bu etishmaslikni kelgusida bartaraf etish oqimlarni regional kayta taqsimlashga olib

kelishi mumkin . Halk xo’jaligi suv bilan ta'minlash muammolarini hal etish va mavjud suv resurs imkoniyatlarini oshirishga bog’liqbo’lgan suv xo’jalik chora tadbirlariga xozirgi boskichda quyidagilar kiradi: Suvdan rasional foydalanishning progressiv texnologiyasini tadbik etish; Daryo oqimlarini suv omborlari bilan rostlash; Yer osti suvlaridan, ularning zaxiralarini ketma-ket to’ldirib borgan holda , foydalanishni yaxshilash; Suv resurslarini muhofaza qilish va tejab foydalanish muammolari juda muxim urin to’tadi. Sug’orish dexqonchiligida suv resurslaridan foydalanishning samaradorligini oshirish choralari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: Sug’orish sistemasining FIK ni oshirish; Xaqiqiy mavsumiy sug’orish normalarini sug’oriladigan yoki nlar uchun kerakli mavsumiy normasigacha kamaytirish; Sug’orishni mexanizasiyalashtirish; Ortiqcha bug’lanishni kamaytirish; Q’ishloq’xo’jalik yoki nlari mahalliy birligiga tug’ri keladigan mavsumiy sug’orish normasini kamaytirish; Suvni tejab sug’orish texnologiyasini ishlab chiqish va tadbik qilish va x. Biz yuq’orida aytib utganimizdek, daryolar asosiy suv manbai bo’lib hisoblanadi. Daryo suvlaridan sug’orishda foydalanish uchun ularning suv rejimini va bir yil ichida oqimning taqsimlanishini bilish kerak, bular asosan daryolarning tuyinishi turiga hamda rostlanish darajasiga bog’liqdir. Gidrograf deganda berilgan yoki kuzatilgan stvorda suv oqizuvchining suv sarfi o’zgarishining xronologik grafigi tushuniladi. Rejimning shakllanish shartlari (ya'ni gidrograf xarakteri), suv yigilish relef sharoitiga qarab daryolar tog’ daryolari, tyoki slik va cho’l daryolariga bo’linadi. Daryolar emg’ir suvidan erigan qorlardan, muzliklar va er osti suvlaridan tuyinishi mumkin. Tog’ daryolarining suv yig’ish basseynlari tog’li joylarda joylashgan bo’ladi. Tog’ daryolari katta nishablikka ega va katta miqdordagi (qattiqholatdagi) loyqa

oqizindilar oqizib keladi. Tog’ daryolari muz erishidan va aralash tuyinishga ega . Muz erishidan tuyinadigan tog’ daryolarining maksimal oqimi yilning eng issiqdavriga tug’ri keladi. May va sentyabr oylarida bu daryolarda suv kam va oqimni rostlash talab etiladi. Aralash turda tuyinadigan daryolar bahorda qor erishidan tuyinadi va bu paytda bahorgi toshqin kuzatiladi. YEz oylariga kelib muzliklar erishi bu daryolarda ikkinchi suv toshishiga olib keladi. Sug’orish uchun kuz paytida bu daryolarda suv etarli emas va bu davrda daryolar sizot suvlar hisobiga tuyinadi. Demak, tog’ daryolari muzliklar va qor erishidan tuyingani uchun ez oylarida etarli suv miqdoriga ega va bu holat tog’ daryolari sug’orish uchun suv omborlari kurmasdan ham sug’orish imkonini beradi. Tog’ daryolarining katta nishablikka ega ekanligi tufayli uning suvi tarkibida katta miqdordagi loyqa oqizindilar mavjud bo’lib, bu oqizindilar daryoning pastki, quyilish q’ismlarida xar yili to’planib boradi va daryo tubi, kirgoklari ko’tarilishiga olib keladi, natijada daryo atrofidagi tyoki slik maydonlarga suv chiqarish osonlashadi. Daryo suvi tarkibidagi loyqa miqdori 1 m3 suvda 4 kg gacha bo’lishi mumkin. Sug’orishda bu axvol ma'lum kiyinchiliqlarga olib keladi, ya'ni kanallar , dalalar, shlyuzlarni loyqa bosishi mumkin. o’rta Osie sharoitida kanallarni loyqadan tozalash xajmi xar yili 5 mln. m3 dan oshadi. Shuning uchun daryoning kichik nishabli joyidan suv olish joyida suv tindirgichlar , yuvadigan qurilmalar qurish ko’zda to’tiladi. Bu qurilmalar yirik loyqa zarralarini ushlab kolib, kichik zarralar unumdor bo’lgani uchun dalalarga utqazib yuboriladi. Tog’ daryolari suvida odatda tuzlar miqdori juda kam . Eng ko’p uchraydigan tuz turi bu kal'siy tuzlari ( natriy bilan) tuproq’qa ijobiy ta'sir etadi. Tog’ daryolari tyoki slik daryolariga nisbatan 2 ta afzallikka ega: uziokar sug’orish imkoniyati; suv omborlari bilan oqimni rostlamasdan turib sug’orish ehtiejini tulik qondirish. Tog’ daryolariga quyidagi daryolar misol bo’ladi: Terek, Kuban, Ko’ra, Araks, Uzbyoki stonda esa Sirdaryo, Zarafshon, Amudaryo, Kashqadaryoda Tanxozdaryo va x.z. Tyoki slik daryolari . Tyoki slik daryolari kichik nishablikka ega va atrof xududlariga nisbatan pastda joylashgan bo’ladi. Tyoki slik daryolaridan sug’orish

odatda suvni mexaniqaviy ko’tarish erdamida yoki tug’on qurish bilan amalga oshiriladi. Tyoki slik daryolari uning suv quyilish q’ismiga nisbatan uncha katta bo’lmagan suv yigadi va shuning uchun kichik nishablikka ega. Daryoda loyqa kam, shu sababli uni rostlash ko’p kiyinchiliqtugdirmaydi (suv ombori, bosh inshootlarni loyqa bosmaydi). Tyoki slik daryolari asosan chuchuk va ba'zi xollarda cho’llardan utaetganda, sho’rlangan erlardan suv yikkanda, yoki suv omborlaridan suv ko’p buglanganda unda tuz tarkibi ortishi mumkin. Tyoki slik daryolarining tuyinishi sizot suvlari, emg’ir, qor (atmosfera eg’in sochinlari) hisobiga bo’ladi. Shu sababdan suvning eng ko’p ko’tarilishi bahor oylariga (qorning eng ko’p erishi davriga) tug’ri keladi, lyoki n bu davrda sug’orishga ehtiej katta emas. Ana shu davrdagi toshqin suvlarni boshqarish rostlash yo’li bilan, ya'ni suv omborlari ko’rib ez paytida sug’orishda foydalanishi mumkin. Cho’l (dasht) daryolari - tyoki slik daryolarining turiga kiradi. Tuyinish manbai - (asosan) qishki atmosfera eg’in miqdori. Suv yig’ish maydoni uncha katta emas va bu maydon qurg’oqchil cho’l (dasht) zonasida joylashgan. Daryo oqimi bahorgi eg’in davrida va qor erishidan hosil bo’ladi. Qish va ez paytlarida bu daryolar ko’rib koladi. Bahorgi oqim yillik oqimning 90-95 % , ba'zan 99% ni tashkil etadi. Cho’l daryolarining gidrografi tyoki slik daryolarinikiga uxshash, lyoki n toshqin davri qisqarok. Cho’l daryolarining bu rejimi fakat limanlar bilan sug’orishda qulayrok. Uning oqimidan tularok foydalanish uchun suv omborlari qurish tavsiya etiladi. Cho’l (dasht) daryolari suvlarining ba'zilarida suv kam paytlarda yuqori mineralizasiya kuzatiladi. Daryo oqimlari bir yil ichida bo’lgani kabi, ko’p yil davomida ham bir tyoki s taqsimlanmagan. Shu sababli uning rejimi rostlanadi, ya'ni tug’onlar va suv omborlari quriladi. Suv oqimini rostlash halk xo’jaligi sohalarida xizmat qilish vazifalariga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: sug’orish, gidroenergetika, egoch oqizish va kema katnovi, shaxar, poselka, sanoatni suv bilan ta'minlash, teploenergetika, balikchiliq, kompleks rostlash. (bir necha soha).

Davomiyligiga ko’ra: bir sutkalik, xaftalik, mavsumiy yoki bir yillik, ko’p yillik, maxsus turlari mavjud. Suv manbalariga qo’yiladigan asosiy meliorativ talablar: Suv manbai etarli darajada sug’orish qobiliyatiga ega bo’lishi kerak. Suv manbai suvi kerakli sifatga ega bo’lishi kerak. Bosh suv olish inshootini qurishning maqsadga muvofiqligi. Suv manbai sug’oriladigan massivga mumkin qadar yaqin joylashganligi (chunki kapital va eksil xarajatlari kamayadi). Sug’orish suvining sifati . Sug’orish maqsadida ishlatiladigan suvning sifati ma'lum talablarga javob berishi kerak, ya'ni : -Q’ishloq’xo’jalik yoki nlarini yaxshi rivojlanishini va mo’ljallangan hosilni olishni ta'minlashda katnashishi. -Tuproq’ning suv - fizikaviy xossalarini emonlashtirmasligi (sho’rlanish va x.z.) -Sug’orish tizimlari ishlash qobiliyatini pasaytirmasligi( masalan, loyqa bosishi va x. z.). Sug’orish suvining sifati asosiy ko’rsatkichi bo’lib: loyqa (zarralari) tarkibi, mineralizasiyasi, xarorati, ishqoriyligi, zaxarli moddalar mavjudligi, rN aktiv reaksiyasi hisoblanadi. Daryo suvlarida eng ko’p, er osti suvlarida eng kam loyqa zarralari mavjud. Loyq’a ko’pligi kanallar va inshootlarni loyqa bosishiga olib keladi. Lyoki n shunga karamay loyqa zarralarining bir q’ismi sug’orilgan tuproq’larga ijobiy ta'sir etadi. Zarralarning d=0,1...0,005 mm ulchamdagilari uncha unumdor emas, og’ir tuproq’larning fizikaviy xususiyatini yaxshilaydi. Ularning suv o’tkazuvchanligini oshiradi. Agar d < 0,005 mm loyqa zarralari bo’lsa yaxshi ozuqa hisoblanadi, lyoki n ularning katta miqdori tuproq’ning fizikaviy xususiyatini emonlashtiradi, suv o’tqazish kamayadi, aerasiya buziladi.(Aerasiya - tuproq’va er yuzasiga yaqin havo qatlami o’rtasidagi tuxtovsiz gaz almashinuvi).

Eng ko’p mineralizasiya - er osti suvlarida kuzatiladi, lyoki n amalda yuqori mineralizasiyalashgan suv omborlari, xovuzlar, kullar ham uchraydi. Yo’l qo’yiladigan minerallashganlik suvning ximiyaviy tarkibi va tuproq’suv fizikaviy xususiyatlariga bog’liq: engil tuproq’larda ko’proq, og’ir tuproq’larda ozrok bo’ladi. Tuzlarni 1 g/l gacha bo’lishi ruxsat etiladi. Suvning xarorati +15(S dan kam bulmasligi kerak. Issiqpaytda sovuk suv bilan sug’orish o’simlik, q’ishloq’xo’jalik yoki nlarini halok bo’lishiga olib keladi. Shuning uchun past xaroratli suvlar er osti suvlari, tog’ daryolari bilan sug’orilganda sug’orish sistemasida suv isituvchi maxsus basseynlar qurish kerak bo’ladi. Sug’orish suvlarining ishqoriyligi koldik karbonat natriy miqdori bilan aniqlanadi (mg ekv/l). Karbonat natriy < 1,25 mg-ekv/l bo’lsa, suv barcha turdagi tuproq’uchun yarokli, 1,25...2,50 mg-ekv/l bo’lsa fakat nordon tuproq’lar uchun hisoblanadi. Sug’oriladigan suvlarning sifati analizida va tuproq’larning geologo - meliorativ holatiga ta'sirini baholashda ba'zi bir zaxarli ionlarning ta'sirini hisobga olish kerak, shuningdek tuproq’ suv utkazadigan xususiyatga ham ta'sirini bilish lozim. Zaharli moddalarning sug’oriladigan suvlarda yo’l qo’yiladigan tarkibi Soglikni Saqlash vazirligi tomonidan belgilangan normadan oshmasligi kerak. Agar rN 6...8 bo’lsa, sug’orish suvlari barcha tuproq’lar uchun yarokli, rN > 8 da nordon tuproq’lar uchun, rN < 6 bo’lsa ishqoriyli tuproq’lar uchun ishlatish mumkin. Suv manbaining sug’orish qobiliyati va uning oshirish yo’llari.Suv manbaining sug’orish qobiliyati deb suv manbaining hisobiy rejimida va q’ishloq’xo’jalik yoki nlarining hisobiy sug’orish rejimida, shuningdek sug’orish sistemasining FIK orqali ifodalaniladigan mavjud texnikaviy holati darajasida sug’oriladigan netto maydoniga aytiladi. Suv manbaining sug’orish qobiliyati Fnt quyidagicha aniqlanadi: a) Suv manbaidan sug’orish uchun ajratiladigan suv sarfi ma'lum bo’lganda:

maxq Q F суг нет   (1.13) b) suv manbaidan sug’orish uchun ajratilgan suv xajmi ma'lum bo’lganda: . . урт суг НТ М W F   (1.14) bu erda Qsug va Wsug - sug’orish uchun ajratiladigan suv sarfi (m/s) va suv xajmi (m3) , ( η - sug’orish tizimining FIK i, qmax - sug’oriladigan maydonda etishtiriladigan q’ishloq’xo’jalik yoki nlaridan komplektlangan gidromodul grafigining hisobiy ordinatasi, l/s ga. Murt. - mavsumiy sug’orish normasining o’rtacha qiymati (yoki nlar tarkibini hisobga olgan holda), m3/ga.       n n урт М М М ... 1 1 . (1.15) М 1 , ... М n - mavsumiy sug’orish normasi, m3/ga. 1 ... n - sug’oriladigan maydonda q’ishloq’xo’jalik yoki nlari uchun ajratilgan maydon , % hisobida. Sug’oriladigan brutto maydon Fbr quyidagicha topiladi: ЕФК F F нет бр  (1.16) bu erda YEFK - sug’orish sistemasining erdan foydalanish koeffisienti. Suv manbaining sug’orish qobiliyatini oshirish turli yo’llar bilan olib borilishi mumkin: а ) birinchi navbatda buning uchun suvdan tejab foydalanish kerak, ya'ni sug’orish rejimining va q’ishloq’xo’jalik yoki nlarini sug’orish texnologiyasinti optimal kiymatlariga erishish kerak; b) sug’orish sistemasini FIK ni oshirish kerak, buning uchun mukammal sug’orish tarmoqlaridan va sug’orish texnologiyasidan foydalanish koplamali kanallardan, epik sug’orish tarmoqlaridan foydalanish lozim. v) suv manbaining suv rejimini rostlash yo’li bilan sug’orish uchun olinadigan

suv sarfi va xajmini ko’paytirish: g) gidromodul grafigi ordinatasini pasaytirish (yoki sug’orish normasini kamaytirish, ya'ni q’ishloq’xo’jalik yoki nlarini kam suv talab qilinadiganlari bilan almashtirish). Suv manbai rejimi bilan sug’orish rejimini moslash. Sug’orish sistemasining normal ishlashi uchun suv manba rejimi bilan sug’orish rejimini moslash katta ahamiyatga egadir, bu masala daryolardan suv olganda yanada muxim ahamiyat kasb etadi. Yer osti suvlari rejimi odatda bir tyoki s hisoblanadi.Lyoki n ko’p xollarda suvdan foydalanuvchi ehtiejiga qarab va bitta kudukdan olinadigan doimiy debit hisobiga maydonlarni sug’orish uchun rezervuarlar qurishga tug’ri keladi. Rezervuar shuningdek, er osti suvlarini isitish va ularda aerasiya bo’lishi uchun ham quriladi. Suv manbai rejimi va sug’orish rejimini moslash uchun nafaqat suv sarfi o’zgarib turishi, balki suv manbaida suv sathi o’zgarib turishini ham hisobga olish zarur. Suv kam kritik paytlarda suv manbai rejimi bilan sug’orish rejimini moslash juda kiyin masaladir. Buning uchun: FIK ni oshirish , sug’orish normalarini kamaytirish , almashlab eqish massivida yoki nlarni kamaytirish (kritik paytlarda suv talab qiladiganlari) kerak bo’ladi. Birok suv rejimini o’zgartirish xo’jalik va agrobiologik nuktai nazardan cheklangandir. Suv rejimini va suv manbai rejimini moslashda: -agar sug’orish rostlanmagan oqimda amalga oshirilsa, daryo oqimi xaqidagi ko’p yillik (30-40 yillik ) ma'lumotlarga ko’ra tuzilgan 90- 85 % li suv bilan ta'minlanganlik daryo gidrografik analiz qilib chiqiladi va bu gidrograf sug’orish uchun kerak suv sarfi   1000 w q Q (1.17) bilan solishtirib quriladi va bunda uchta holat kuzatiladi. Bu erda q - gidromodul hisoblash ordinatasi

w - sug’orish maydoni η - FIK. Agar daryodagi suv sarfi sug’orish uchun zarur suv miqdoridan ancha katta bo’lsa , fakat daryodagi suv sathi o’zgarib turishi analiz qilinadi. agar ayrim davrlarda sug’orish uchun olinadigan suv sarfi daryodagi suv sarfi bilan teng bo’lsa, unda suv sarflari obdon taxlil qilinadi va ular daryo suv sarfini 1/3 q’ismidan katta bo’lsa sug’orish sistemasini uzi okar suv bilan ta'minlash tug’onli suv olish bilan amalga oshiriladi. Agar sug’orish uchun olinadigan suv sarfi ayrim davrlarda daryo suv sarfidan katta bo’lsa, unda daryo oqimi obdon analiz qilinib, sug’orish sistemasini suv bilan ta'minlash uchun rostlovchi suv omborlari quriladi Daryodan ma'lum maydonni sug’orish uchun suv olishni loyihalashda daryo suv sathlari rejimi, suv sarflari va daryo oqimining boshqa elementlari noma'lum bo’lganda va suv oluvchi kerakli xajmda va kerakli paytda talab qilinadigan suvni tulik oladimi degan savolga javob berish kiyin. Bu savolga fakatgina extimollik nuktai nazaridan hisoblarga ma'lum bir normativ va hisobiy ta'minlinganlik (R) degan parametr kiritish yo’li bilan javob berish mumkin. Suv manbai rejimi va sug’orish rejimini moslash paytida ularning grafiklari yil davomida yoki sug’orish mavsumida xarakteri bir-biriga yaqin bo’lishiga intilish kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Axmedov X.A. Zax q’ochirish melioratsiyasi. Toshkent., «O’kituvchi»., 1975. 2.Axmedov X.A. Sug’orish melioratsiyasi. Toshkent., «O’kituvchi»., 1977. 3.Kostyakov A.N. Osnov meliorasii. M., «Seldxozizdat», 1960. 4.Raximbaev F.M. Shukurlaev X.I. «Zax q’ochirish melioratsiyasi»., Toshkent., «Mehnat»., 1996 . 5.Raximbaev F.M. Hamidov M.X. «Q’ishloq’ xo’jalik melioratsiyasi»., Toshkent., «Mehnat», 1996 .

Похожие

Sug’orish turlari va usullari. Yer ustidan sug’orish

Qishloq xo’jalik ekinlarini sug’orish rejimi. Nomavsumiy davrda sug’orish turlari va ularning ahamiyati

Yomg’irlatib sug’orish

Q’ishloq’xo’jaligi melioratsiyasi va uning turlari. Sug’orish melioratsiyasi.

Tuproq o`stidan va tomchilatib sug’orish