Меҳнат ресурслари, меҳнат унумдорлиги ва уларнинг маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига таъсирининг таҳлили - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Меҳнат ресурслари, меҳнат унумдорлиги ва уларнинг маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига таъсирининг таҳлили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

295 KB

Меҳнат ресурслари, меҳнат унумдорлиги ва уларнинг маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига таъсирининг таҳлили Режа: 1. Таҳлилнинг аҳамияти, мақсади ва вазифалари. 2. Меҳнат ресурслари билан таъминланиш ва улардан фойдаланиш даражасининг таҳлили. 3. Меҳнат унумдорлиги тўғрисида тушунча ва унинг кўрсаткичларини ҳисоблаш усуллари. 4. Меҳнат унумдорлигининг бевосита ва билвосита 5. кўрсаткичларининг таҳлили. 6. Хўжалик бўйича меҳнат унумдорлигининг 7. омилли таҳлили. 8. Ишчи кучи ва меҳнат унумдорлигининг маҳсулот ҳажмини 9. ўзгаришига таъсирининг таҳлили.

Таянч иборалар: Меҳнат ресурслари, меҳнат ресрурслари билан таъминланиш, меҳнат ресурсларидан фойдаланиш, ходимлар ўртача сони, ишчилар ўртача сони, ишчиларнинг ишловчилар таркибида тутган салмоғи, меҳнат унумдорлиги, меҳнат унумдорлигининг бевосита кўрсаткичи, меҳнат унумдорлигининг билвосита кўрсаткичи, иш кунининг ўртача давомийлиги (узунлиги), меҳнат унумдорлигига таъсир қилувчи омиллар, маҳсулот ҳажмига таъсир қилувчи омиллар, интенсив омиллар, экстенсив омиллар. Таҳлилнинг аҳамияти, мақсади ва вазифалари. Корхоналар иқтисодиётининг ривожланиши, ишлаб чиқариш ҳажмининг ортиши ва унинг самарадорлигининг ошиши кўп омилларга ва шу жумладан меҳнат ресурслари билан таъминланиш ва улардан самарали фойдаланиш даражасига ҳам боғлиқдир. Меҳнат ресурслари деганда нима тушунилади? Меҳнат ресурслари деганда меҳнатга лаёқатли, билим ва малакага, ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш қобилиятига эга бўлган инсонлар тушунилади. Меҳнат ресурслари ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш жараёнини харакатга келтирувчи асосий куч бўлиб ҳисобланади. Қанда й ишлаб чиқариш корхонаси бўлмасин, маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнида асосий ўринни жонли меҳнат омили яъни инсон омили эгаллайди, чунки қай даражада фан – техника тараққиёти ривожланган бўлишидан қатъий назар , инсон омилининг иштирокисиз ишлаб чиқариш юзага келмайди, яъни инсон омилисиз ишлаб чиқариш жараёни харакатга келмайди. Шунинг учун ҳам қишлоқ хўжалик корхонасининг меҳнат ресурслари билан таъминланиш ини ва айниқса , улардан фойдаланиш даражасини ўрганиш корхона иқтисодиётининг тараққиёти нуқтаи назаридан катта аҳамиятга эгадир.

Меҳнат ресурсларини таҳлил этиш орқали, корхонанинг ходимлар билан таъминланиш, иш вақтидан фойдаланиш ҳамда меҳнат унимдорлиги даражаси каби кўрсаткичлар холатига баҳо берилади. Меҳнат ресурслари ва улардан фойдаланишни таҳлил қилишнинг мақсади нимадан иборат ? Т аҳлилнинг мақсади иш вақтидан самарали фойдаланиш ва меҳнат унумдорлигини ошириш ҳисобига маҳсулот ишлаб чи қаришни кўпайтириш ва меҳнат сарф - харажатлар и ни камайтириш имкониятлар и ни кўрсатишдан иборат. Меҳнат ресурсларидан фойдаланишнинг энг асосий кўрсаткичи бўлиб, меҳнат унумдорлиги ҳисобланади. Меҳнат унумдорлигининг ошиши ҳар доим ишлаб чиқариш кўламининг ошишига сабабчи бўлади. Меҳнат унумдорлиги ошган сайин ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори кўпайиб, унинг самарадорлиги ошиб боради. Бу эса ўз навбатида , мамлакат иқтисодиётининг ўсишига ҳам сабабчи бўлди. Меҳнат унумдорлигининг пасайиши ишлаб чиқариш натижасига салбий таъсир қилади, бошқача айтганда меҳнат унумдорлигининг пасайиши билан ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори камайиб боради. Бундай ҳолат фермер хўжалиги иқтисодиёти, қолаверса қишлоқ хўжалигининг тараққиётига салбий таъсир қилади. Меҳнат унумдорлигининг ўзгариши ишлаб чиқариш ҳажмининг ошишига ёки камайишига таъсир қилиш билан бир қаторда унинг иқтисодий самарадорлигининг ўзгаришига ҳам таъсир қилади. Масалан, меҳнат унумдорлигининг ошиши самарадорликнинг асосий кўрсаткичларидан бири бўлган маҳсулот таннархини пасайишига сабабчи бўлади, аксинча , меҳнат унумдорлигининг пасайиши маҳсулот таннархини қимматлашишига олиб келади. Шунинг учун меҳнат унумдорлигини нг таҳлилини ўз вақтида амалга ошириш катта аҳамиятга эгадир. Демак, меҳнат унумдорлигининг ошиши ишлаб чиқариш ҳажмини кўпайтириш ва унинг самарадорлигини оширишдаги асосий омиллардан

бири бўлиб ҳисобланади. Шунинг учун ҳам меҳнат унумдорлигини омилли таҳлил қилиш асосида, уни янада ошириш имкониятларини кўрсатиш иқтисодий таҳлилнинг асосий мақсадидир. Меҳнат ресурслари ва улардан фойдаланиш таҳлили ўз мақсадига қуйидаги асосий вазифаларни бажариш орқали эришади: 1. Корхонанинг меҳнат ресурслари билан таъминланиш даражасини ўрганиш ва баҳо бериш; 2. Иш вақтидан фойдаланиш даражасини ўрганиш; 3. Меҳнат унимдорлиги даражасини аниқлаш ва унинг ўзгаришига омиллар таъсирини ҳисоблаб, баҳо бериш; 4. Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига ходимлар сони ва меҳнат унимдорлиги даражаси ўзгаришининг таъсирини аниқлаш ва баҳо бериш; 5. Меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланиш учун мавжуд бўлган имкониятларни аниқлаш. Меҳнат ресурслари билан таъминланиш ва улардан фойдаланиш даражасининг таҳлили. Ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишда бошқа иқтисодий шароитлар билан бир қаторда хўжаликнинг меҳнат ресурслари билан таъминланиши ва айниқса, улардан самарали фойдаланиши муҳим рол ўйнайди. Хўжаликнинг меҳнат ресурслари билан (яъни ишчи кучи билан) таъминланишини таҳлил қилишда, ҳисобот йилидаги мавжуд ҳақиқий ишловчилар сонини талаб қилинадиган сонига ёки базис йилидаги сонига солиштириб, таъминланиш даражаси аниқланади. У мутлақ ва нисбий кўрсаткичларда ифодаланади.

Хўжаликнинг меҳнат ресурслари билан таъминланиш аҳволини таҳлил қилишда ходимларни ишга қабул қилиш, ишдан бўшатиш ва уларнинг қўнимсизлик аҳволига алоҳида эътибор берилади. Меҳнат ресурслари билан таъминланиш даражаси меъёр атрофида бўлса, албатта ишлаб чиқаришга ижобий таъсир қилади, айниқса, меҳнат ресурсларидан фойдаланиш самарали бўлса, ишлаб чиқариш кўламининг ўсишига, меҳнат унумдорлигининг ошиши сабабчи бўлади. Меҳнат ресурсларидан фойдаланиш қуйидаги кўрсаткичлар орқали ифодаланади: 1. ўртача 1 ишловчининг бир йилда ишлаган кунлари сони (К); 2. ўртача 1 ишловчининг бир йилда ишлаган соатлари сони (С); 3. Иш кунининг ўртача давомийлиги (Д); 4. Иш вақти фонди (соат ҳисобида). Ушбу кўрсаткичлар орқали меҳнат ресурсларидан фойдаланиш коэффициентлари аниқланиб, ўзаро солиштири ли б, таҳлил қилинади, хулоса чиқарилади. Меҳнат ресурсларидан фойдаланишнинг умумлашган кўрсаткичи бўлиб, иш вақти фонди ҳисобланади. Меҳнат ресурсларидан фойдаланиш кўрсаткичларининг таҳлили хўжалик бўйича ҳам, унинг ҳар бир ишлаб чиқариш бўлими бўйича ҳам, ишлаб чиқариш тармоқлари бўйича ҳам амалга оширилади. Биз фермер хўжалиги бўйича амалга оширдик. Буни қуйидаги жадвалдан кўриш мумкин. жадвал Фермер хўжалигида меҳнат ресурсларидан фойдаланиш динамикасининг таҳлили. Т. р Кўрсаткичлар Бази с йили Ҳисобот йили Фарқи (+,-) Ҳисобот йили, % Режа Ҳақи -қий Базис йилида н Режа -дан Базис йилига нисбата н Режаг а нисба- тан

1. Ишловчиларни нг ўртача сони (Т), киши 32 30 31 -1 +1 9 6 ,9 103,3 2. 1 ишловчининг ишлаган кунлари сони (К), кун ҳисобида 260 250 229 - 31 -21 88,1 91,6 3. 1 ишловчининг ишлаган соатлари сони (С), соат ҳисобида 1820 1750 1580 - 240 -170 86,8 90,3 4. Иш кунининг ўртача давомийлиги (Д), соат ҳисобида 7,0 7,0 6,9 - 0,1 - 0,1 98,6 98,6 5. Иш вақти фонди (ФС), соат ҳисобида 5824 0 5250 0 4898 0 -9260 - 3520 84,1 93,3 жадвалдан кўриниб турибдики, меҳнат ресурсларидан фойдаланиш даражаси ҳисобот йилида базис йилига нисбатан ҳам, режага нисбатан ҳам пасайган. Базис йилига нисбатан ўртача бир ишловчининг бир йилда ишлаган кунлари сони 31 кунга, ишлаган соатлари сони эса 240 соатга камайган, ушбу кўрсаткичлар мос ҳолда режага нисбатан 21 кун ва 170 соатга камайган. Бу ўзгаришлар иш вақти бўйича йўқотишлар содир этилганлигини кўрсатади. Қанча иш вақти йўқотилган, қанча ишчи кучи бўйича етишмовчилик содир этилган деган саволларга жавоб бериш учун иш вақти фондидан фойдаланиш аҳволининг таҳлилини амалга ошириш зарур.

Иш вақти фондидан фойдаланиш аҳволининг омилли таҳлили занжирли боғланиш усули орқали амалга оширилди. Иш вақти фондининг ўзгариши қуйидаги уч омил ҳисобига юзага келади: 1 ) ишловчи ходимларнинг ўртача йиллик сонининг (Т) ўзгариши; 2 ) бир ишловчининг ўртача ишлаган кунлари сонининг (К) ўзгариши; 3) иш кунининг ўртача давомийлигининг (Д) (соат ҳисобида) ўзгариши. Ушбу омиллар кўпайтмаларининг йиғиндиси иш вақти фондининг ҳажмига тенг келади:ФС Д К Т    Ушбу омилларнинг иш вақти фондининг ўзгаришига таъсирини аниқлашдан олдин иш вақти фондини ифодаловчи қуйидаги 4 та занжирли боғланиш кўрсаткичи аниқлаб олинади : I. 0 0 0 0 D К Т ФС    II. 0 0 1 1 D К Т ФС Ш    III. 0 1 1 2 D К Т ФС Ш    IV. 1 1 1 1 D К Т ФС    Шундан кейин омиллар таъсирлари аниқланади: Ҳисобот йилидаги ҳақиқий иш вақти фондидан базис йилидаги иш ҳақи фондини айириш орқали унинг умумий ўзгариши аниқланади: соат D К Т D К Т 9260 58240 48980 0,7 260 32 9,6 229 31 0 0 0 1 1 1           Демак, ҳисобот йилидаги иш вақти фонди базис йилига нисбатан 9260 соатга ёки 15,9 % га камайган. Бу ўзгариш уч омил ҳисобига содир бўлган: Иш вақти фондининг ўзгаришига 1-омил «ишловчи ходимларнинг ўртача йиллик сони ўзгариши»ни нг таъсирини аниқлаш учун 1-шартли иш вақти фондидан базис йилидаги иш вақти фондини чегириб ташлаш керак ( II - боғланиш кўрсаткичидан I -боғланиш кўрсаткичини чегириб ташлаш керак): соат D К Т D К Т _ 1820 58240 56420 0,7 260 32 0,7 260 31 0 0 0 0 0 1          

Демак, ишловчиларнинг ўртача йиллик сони ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 1 ишловчига камайиши натижасида иш вақти фонди ҳажми 1820 соатга ёки 3,1 % га камайган. Иш вақти фондининг ўзгаришига иккинчи омилнинг, яъни бир ишловчи ходимнинг ўртача ишлаган кунлари сони ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун 2-шартли иш вақти фондидан 1-шартли иш вақти фондини ( III - боғланиш кўрсаткичидан II -боғланиш кўрсаткичини) чегириб ташлаш керак:соат D К Т D К Т _ 6727 56420 49693 0,7 260 31 0,7 229 31 0 0 1 0 1 1           Демак, бир ишловчи ходимнинг ишлаган кунлари сони 31 кунга қисқариши натижасида иш вақти фонди 6727 соатга камайган. Иш вақти фондининг ўзгаришига учинчи омилнинг, яъни иш куни давомийлиги ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун ҳисобот йилидаги иш вақти фондидан 2-шартли иш вақти фондини ( IV -боғланиш кўрсаткичидан III -боғланиш кўрсаткичини) чегириб ташлаш керак. соат D К Т D К Т _ 713 49693 48980 0,7 229 31 9,6 229 31 0 1 1 1 1 1           Демак, иш куни давомийлиги ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 0,1 соатга камайиши натижасида иш вақти фонди ҳажми 713 соатга ёки 1,4 % га камайган. Ушбу уч омил таъсирларининг йиғиндиси ҳар доим иш вақти фондининг умумий ўзгаришига тенг келиши керак: 1. ишловчиларнинг ўртача йиллик сони ўзгаришини нг таъсири -1820 соат 2. бир ишловчининг ўртача йиллик ишлаган кунлари сони ўзгаришини нг таъсири - 6727 соат 3. иш куни давомийлиги ўзгаришини нг таъсири -713 соат ___________________________________________________________ Жами (иш вақти фонди ҳажмининг умумий ўзгариши) - 9260 соат

Демак, иш вақти фондининг ўзгариши уч омилнинг ҳам салбий таъсири остида юзага келган. Бу эса меҳнат ресурсларидан фойдаланиш даражасининг ёмонлашганлигидан далолат беради. Меҳнат ресурсларидан фойдаланиш аҳволига баҳо бериш учун бир ишловчининг ўртача ишлаган кунлари ва соатлари сонининг режага ёки базис йилига нисбатан ўзгаришини аниқлаш зарур. Агар ўзгариш камайиш томонида бўлса, иш вақтининг йўқолганлигини билдиради, бу эса меҳнат ресурсларидан фойдаланиш аҳволининг сусайганлигини кўрсатади. Йўқотилган иш вақти миқдори юқорида келтирилган омилли таҳлилда ўз аксини топган. Шунга қарамасдан яна яхшироқ ўзлаштириб олиш нуқтаи назаридан уларни аниқлаш тартибини кўриб чиқамиз. Бир ишловчининг ўртача ишлаган кунлари сонининг камайиши туфайли жами йўқотилган иш вақтини (ЙВС) соат ҳисобида қуйидаги формуладан фойдаланиб, аниқлаш мумкин:соат D Т К К ЙВС 6727 0,7 31 31 0,7 31) 260 229( ) ( 0 1 0 1             Демак, бир ишловчининг ўртача бир йилда ишлаган кунлари сони ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 31 кунга (229-260=-31 кун) камайган, яъни 31 кун йўқотилган, натижада жами ишловчиларга нисбатан йўқотилган иш вақти 961 кунни (-31  31 = -961 кун), соат ҳисобида 6727 соатни ташкил қилади. Иш кунининг ўртача давомийлигининг базис йилига нисбатан камайиши натижасида ҳисобот йилида ишлаган ишловчилар томонидан йўқотилган жами соатлар миқдорини қуйидаги формуладан фойдаланиб аниқлаш мумкин. соат Т К D D ЙВС 713 31 229)0,7 9,6( ) ( 1 1 0 1          Демак, ўртача бир кунда ишлаши зарур бўлган соат миқдорининг 0,1 соатга камайиши натижасида, жами ишлаган кунлар ҳисобига йўқотилган иш вақти 713 минг соатни ташкил қилади.

Хуллас, ҳисобот йилида базис йилига нисбатан йўқотилган иш вақти ҳажими 7440 соатни ташкил қилади. Бу эса ўз навбатида , маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнига салбий таъсир қилиб, унинг миқдори ва ҳажмининг камайишига олиб келади. Меҳнат унумдорлиги тўғрисида тушунча ва унинг кўрсаткичларини ҳисоблаш усуллари. Меҳнат унимдорлиги – меҳнат ресурсларидан фойдаланишнинг асосий кўрсаткичидир. Меҳнат унумдорлиги жонли меҳнатнинг самараси бўлиб ҳисобланади. Меҳнат унумдорлиги деганда нима тушунилади? Меҳнат унумдорлиги деганда аниқ вақт бирлиги (1 киши-соат ёки 1 киши-куни) ҳисобига етиштирилган маҳсулот миқдори ёки бажарилган иш ҳажми тушунилади. Демак, 1 киши-соатда ишлаб чиқарилган пахта, ғалла, гўшт каби маҳсулотларнинг миқдори меҳнат унумдорлигига мисол бўлади. Меҳнат унумдорлиги қайси кўрсаткичлар орқали ифодаланади? Меҳнат унумдорлиги бевосита ва билвосита кўрсаткичлар орқали ифодаланади. Меҳнат унумдорлигининг бевосита кўрсаткичи бўлиб, аниқ вақт бирлиги ичида ишлаб чиқарилган ўсимликчилик ёки чорвачилик маҳсулотлари миқдори ва ҳажми ҳисобланади. Меҳнат унумдорлигининг бевосита кўрсаткичлари ўз навбатида, уч турга бўлинади: 1. 1 киши-соат ҳисобига ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори (V): Буни аниқлаш учун ишлаб чиқарилган жами маҳсулот миқдорини (Q) жами киши-соатларга (Т) бўлиш керак:T Q V 

2. 1 киши - куни ҳисобига ишлаб чи қ арилган маҳсулот ми қ дори (V). Буни ҳисоблаш учун ишлаб чи қ арилган маҳсулотнинг жами ми қ дорини (Q) киши - кунлари ( Т ) жамига б ў лиш керак :T Q V  3. 1 ишловчи ҳисобига ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори ( V ). Буни ҳисоблаш учун ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг жами миқдорини ( Q ) ишловчиларнинг ўртача сонига (Т) бўлиш керак: T Q V  Меҳнат унумдорлигининг билвосита кўрсаткичи бўлиб, бир бирлик маҳсулотни (1 ц. маҳсулотни, 1 дона қоракўл терини ва бошқаларни) етиштириш учун сарф бўлган вақт ( t ) миқдори (киши-соат, киши-куни) ҳисобланади. Бу кўрсаткичларни аниқлаш учун жами киши-соатни, жами киши- кунини жами маҳсулот миқдорига бўлиш керак: Q T t Маҳсулот бирлиги учун қанча вақт кам сарфланса, меҳнат унумдорлиги шунча юқори бўлади. Бу кўрсаткич меҳнат унумдорлиги бевосита кўрсаткичини нг аксидир. Меҳнат унумдорлиги даражасининг ўзгаришига омилларнинг таъсир этиш хусусиятини ҳисобга олиб, таҳлилда юқорида баён қилинган усуллар ўрнига омилларнинг бевосита иштирокида юзага келадиган усуллардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир, чунки қайси усулда аниқланмасин, меҳнат унумдорлиги даражаси ўзгармайди, бир даражада қолади, аммо иккинчи усулда меҳнат унумдорлиги даражасини ўзгаришига таъсир этувчи омиллар кўриниб туради, биринчи усулда уларни кўриш мумкин эмас. Демак, меҳнат унумдорлиги кўрсаткичларини жами ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори билан жами меҳнат сарфи кўрсаткичларидан фо й даланиб аниқлаш ўрнига, 1 гектар экин майдони (1 бош мол) ҳисобига тўғри

келадиган меҳнат сарфи билан 1 гектар экин майдонидан (1 бош молдан) олинган ҳосил (маҳсулот) кўрсаткичларидан фойдаланиб аниқлаш тўғри бўлади, чунки ушбу кўрсаткичлар ўз навбатида меҳнат унумдорлиги даражасининг ўзгаришига таъсир қилувчи бевосита омиллар бўлиб ҳисобланади. Шу қоидага амал қилиб, меҳнат унумдорлиги кўрсаткичларини қуйидаги формулалардан фойдаланиб аниқлаш ва таҳлил қилиш зарур: 1. Меҳнат унумдорлигининг бевосита кўрсаткичлари:ТХ сони уртача нинг ишловчилар ёки кун киши соат киши вакт булган сарф молга бош майдонига экин гектар махсулот хосил олинган бошдан гектардан V     ) , ( ) 1( 1 ) ( ) 1( 1 2. Меҳнат унумдорлигининг билвосита кўрсаткичи: ХТ махсулот хосил олинган бошдан гектардан кун киши соат киши вакт булган сарф молга бош майдонига экин гектар t     ) ( ) 1( 1 ) , ( ) 1( 1 Энди, меҳнат унумдорлиги кўрсаткичларининг таҳлилини кўриб чиқамиз. Меҳнат унумдорлигининг бевосита ва билвосита кўрсаткичларининг таҳлили. Ҳисобот йилидаги меҳнат унумдорлиги даражасини базис йилидаги унинг (ёки режадаги) даражасига солиштириб, ошган ёки камайганлиги аниқланади: ТХ Т Х Т Х   ) : ( ) : ( 0 0 1 1 бунда, Т 0 ,Т 1 – базис ва ҳисобот йилларида 1 гектар экин майдони (1 бош мол) ҳисобига сарф бўлган вақт (киши-соат, киши-куни ҳисобида); Ҳ 0 , Ҳ 1 – базис ва ҳисобот йилларидаги ҳосилдорлик (маҳсулдорлик) даражаси.  ТХ - икки омил таъсирида юзага келган меҳнат унумдорлиги бевосита кўрсаткичининг ўзгаришини билдиради. Ушбу ўзгариш икки омил ҳисобига содир бўлади: 1. 1 гектар экин майдони ҳисобига (ёки 1 бош мол ҳисобига) сарф бўлган вақтнинг ўзгариши ҳисобига (Т 1 -Т 0 );

2. Ҳосилдорлик (ёки чорва моллари маҳсулдорлиги) даражасининг ўзгариши ҳисобига (Ҳ 1 -Х 0 ). Ушбу омилларнинг меҳнат унумдорлиги даражасининг ўзгаришига таъсирини аниқлаш учун «Занжирли боғланиш» усулидан фойдаландик. Омилларнинг таъсирини аниқлашдан олдин «Шартли меҳнат унумдорлиги» кўрсаткичини аниқлаш зарур. «Шартли меҳнат унумдорлиги» кўрсаткичини аниқлаш учун базис йилидаги ҳосилдорликни (маҳсулдорликни) (Ҳ 0 ) ҳисобот йилида 1 гектар экин майдони (1 бош мол) ҳисобига сарф бўлган вақт миқдорига (Т 1 ) бўлиш керак: V ш = X 0 :Т 1 Энди, меҳнат унумдорлигининг ўзгаришига омиллар таъсирини аниқлаш мумкин. Меҳнат унумдорлиги даражасининг ўзгаришига миқдорий омилнинг, яъни 1 гектар экин майдони (1 бош мол) ҳисобига сарф бўлган вақт (киши- соат, киши-куни) ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун, шартли меҳнат унумдорлиги даражасидан базис йилидаги меҳнат унумдорлиги даражасини чегириб ташлаш керак:Т Т Х Т Х   ) : ( ) : ( 0 0 1 0 Меҳнат унумдорлиги даражасининг ўзгаришига сифатий омилнинг, яъни ҳосилдорлик (маҳсулдорлик) даражаси ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун ҳисобот йилидаги меҳнат унумдорлиги кўрсаткичидан шартли меҳнат унумдорлиги кўрсаткичини чегириб ташлаш керак: х Т Х Т Х   ) : ( ) : ( 1 0 1 1 Шу икки омил таъсирларининг йиғиндиси ҳар доим меҳнат унумдорлиги даражасининг умумий ўзгаришига тенг келиши шарт. Энди, пахта етиштириш бўйича меҳнат унумдорлиги бевосита кўрсаткичининг таҳлилини фермер хўжалиги мисолида кўриб чиқамиз. Бунинг учун 18-жадвал маълумотларидан фойдаланамиз. жадвал

Пахтачиликда меҳнат унумдорлигини ҳисоблаш учун зарур бўлган маълумотлар. Т.р Кўрсаткичлар Базис йили Ҳисобот йили 1. Экин майдони, га (М) 160 158 2. Ялпи ҳосил, ц 3600 3776 3. Меҳнат сарфи, минг киши-соат ҳисобида (Т) 138,6 129,9 4. 1 гектар экин майдони ҳисобига тўғри келадиган меҳнат сарфи (киши-соат) (3 қатор: 1 қатор) 866 822 5. 1 гектар экин майдони ҳисобига олинган ҳосил (ҳосилдорлик), ц/га (2 қатор:1 қатор) 22,5 23,9 6. 1 киши-соат ҳисобига етиштирилган пахта, кг (5 қатор : 4 қатор) 2,60 2,91 Ушбу маълумотлардан фойдаланиб, меҳнат унумдорлиги динамикасининг таҳлилини кўриб чиқамиз: 1. Ҳисобот йилидаги меҳнат унумдорлиги даражасидан базис йилидаги меҳнат унумдорлиги даражасини чегириб ташлаш орқали унинг ўзгариши аниқланади: кг Т Х Т Х 31,0 60,2 91,2 ) 866:5, 22( ) 822:9, 23( ) : ( ) : ( 0 0 1 1       Демак, 1 киши-соат ҳисобига ҳисобот йилида ишлаб чиқарилган пахта миқдори базис йилидагисига нисбатан 0,31 кг га кўпайган, бошқача айтганда меҳнат унумдорлиги ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 11,9 % га (0,31 х 100 : 22,5 = 11,9 %) ошган. Ушбу ўзгариш икки омилнинг таъсири остида юзага келган. Омилларнинг таъсирини аниқлашдан олдин «Шартли меҳнат унумдорлиги» кўраткичини аниқлаб оламиз:

кг Т Х VШ 74,2 822:5, 22 : 1 0   Ушбу меҳнат унумдорлиги кўрсаткичи, агар ҳисобот йилида 1 га пахта майдонидан базис йилидаги ҳосилдорлик даражаси бўйича пахта ишлаб чиқарилганда эди, ҳисобот йилида 1 киши-соат ҳисобига ишлаб чиқарилган пахта 2,74 кг ни ташкил қилган бўлар эди, деган маънони англатади. Меҳнат унумдорлиги даражасининг ўзгаришига экстенсив омил-бир гектарга сарф бўлган киши-соат миқдори ўзгаришининг таъсирини аниқлаш: (аниқлаш қоидаси юқорида келтирилган): кг Т Х Т Х 14,0 60,2 74,2 ) 866:5, 22( ) 822:5, 22( ) : ( ) : ( 0 0 1 0        Демак, 1 гектар пахта экин майдони ҳисобига сарф бўлган вақтнинг базис йилига нисбатан 44 киши-соатга камайиши натижасида 1 киши-соат ҳисобига етиштирилган пахта миқдори ҳисобот йилида 0,14 кг га ошган, бошқача айтганда меҳнат унумдорлиги даражаси меҳнат сарфи миқдорининг камайиши ҳисобига 5,4 фоизга ошган (0,14  100 : 2,60=+5,4 %). Меҳнат унумдорлиги даражасининг ўзгаришига интенсив омил – ҳосилдорлик даражаси ўзгаришининг таъсирини аниқлаш (аниқлаш қоидаси юқорида кўрсатилган): кг Т Х Т Х 17,0 74,2 91,2 ) 822:5, 22( ) 822:9, 23( ) : ( ) : ( 1 0 1 1       Демак, ҳисобот йилида базис йилига нисбатан пахта ҳосилдорлигининг 1,4 ц. га (23,9 - 22,5 = + 1,4 ц) ошиши натижасида 1 киши-соат ҳисобига ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори 0,17кг га ортган, яъни меҳнат унумдорлиги ҳосилдорлик даражасининг ошиши ҳисобига 6,2 фоизга ошган (0,17  100  2,74 = + 6,2 %). Хуллас, иккала омил ҳам пахтачилик бўйича меҳнат унумдорлигининг ошишига ижобий таъсир қилган, натижада меҳнат унумдорлиги 11,9 фоизга ошган. Шу жумладан экстенсив омил ҳисобига 5,4 фоизга, интенсив омил ҳисобига 6,2 фоизга ошган. Таҳлилнинг мазмунини ва усулларини яхши ўзлаштириб олган талаба, фермер уни бемалол таҳлилий жадвалда амалга ошириши ва ундаги

маълумотларга суяниб хулоса қилиши мумкин. Шунинг учун биз юқорида келтирилган таҳлилий ҳисоб-китоблар асосида пахтачиликда меҳнат унумдорлигининг бевосита кўрсаткичи таҳлилини 19-жадвалда акс эттирдик. Бундай ёндошиш талабада таҳлилга нисбатан амалий кўникма ҳосил қилади. жадвал Пахтачиликда меҳнат унумдорлиги бевосита кўрсаткичи динамикаси ўзгаришининг омилли таҳлили. Т.р Кўрсаткичлар Базис йили Ҳисобот йилидаги 1 га меҳнат сарфи ва базис йилидаги ҳосилдорлик бўйича Ҳисобот йили ўзгари- ши (+,-) 1. 1 гектар экин майдони ҳисобига қилинган меҳнат сарфи (киши- соат ҳисобида) 866 822 822 +44 2. Ҳосилдорлиги , (ц/га) 22,5 22,5 23,9 + 1,4 3. 1 киши-соат ҳисобига етиштирилган пахта, кг Шу жумладан ўзгариши омиллар ҳисобига: а) 1 гектар ҳисобига қилинган меҳнат сарфи миқдорининг ўзгариши ҳисобига б) ҳосилдорлик даражасининг ўзгариши ҳисобига 2,60 х х 2,74 х х 2,91 х х + 0,31 + 0,14 + 0,17

Меҳнат унумдорлиги бевосита кўрсаткичларининг 2 ва 3 турларининг таҳлили ҳам юқорида келтирилган усул бўйича амалга оширилади. Шунинг учун уларга тўхталмадик. Энди, меҳнат унумдорлигининг билвосита кўрсаткичининг таҳлилига тўхталамиз. Меҳнат унумдорлигининг билвосита кўрсаткичига таъсир қилувчи омиллар бўлиб, унинг бевосита кўрсаткичининг ўзгаришига таъсир қилувчи омиллар ҳисобланади. Ушбу омилларнинг меҳнат унумдорлигининг ўзгаришига таъсирини аниқлашда «индекс» усулидан фойдаланамиз. Омилларнинг таъсирини аниқлаганга қадар меҳнат сарфининг қуйидаги 3 та билвосита боғланиш кўрсаткичи ҳисоблаб олинади: 1. Базис йилидаги меҳнат сарфи кўрсаткичи:0 0 0 :Х Т t  2. Шартли меҳнат сарфи кўрсаткичи. Бу кўрсаткични аниқлаш учун ҳисобот йилидаги 1 гектар экин майдони ҳисобига қилинган меҳнат сарфи миқдорини (Т 1 ) базис йилидаги экин ҳосилдорлигига (Ҳ 0 ) бўлиш керак. 0 1:Х Т tШ  3. Ҳисобот йилидаги меҳнат сарфи кўрсаткичи. 1 1 1 :Х Т t  Шундан кейин меҳнат унумдорлигининг билвосита кўрсаткичини омилли таҳлил қилиш мумкин. Базис йилида маҳсулот бирлиги учун сарф бўлган меҳнат вақтини (киши-соатни, киши-кунини) ҳисобот йилидаги бир бирлик маҳсулот учун сарф бўлган меҳнат вақтига бўлиш орқали меҳнат унумдорлигини индекси аниқланади, ундан 1 коэффициентни (100 фоизни) чегириш орқали умумий ўзгариши аниқланади: буни қуйидаги формула ёрдамида ифодалаш мумкин: ТХ Х Т Х Т  1 ) : ( 1 1 0 0 Ушбу ўзгариш икки омил таъсири остида юзага келган: 1. 1 га ҳисобига сарф бўлган вақтнинг ўзгариши;

2. 1 га ҳисобига олинган ҳосилнинг ўзгариши (ҳосилдорликнинг ўзгариши). Меҳнат унумдорлигининг ўзгаришига 1 гектар экин майдони ҳисобига сарф бўлган меҳнат вақти ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун базис давридаги меҳнат унумдорлиги кўрсаткичини шартли-меҳнат унумдорлиги кўрсаткичига бўлиб унинг натижасидан 1 коэффициентни (100 фоизни) чегириб ташлаш керак. Т Х Т Х Т  1 ) : ( 0 1 0 0 Меҳнат унумдорлигининг ўзгаришига экин ҳосилдорлиги ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун шартли меҳнат унумдорлиги билвосита кўрсаткичини ҳисобот йилидаги меҳнат унумдорлиги билвосита кўрсаткичига бўлиб, унинг натижасидан 1 коэффициентини (100 фоизни) чегириб ташлаш керак. Х Х Т Х Т  1 ) : ( 1 1 0 1 Юқоридаги икки омил таъсирларининг йиғиндиси меҳнат унумдорлигининг умумий ўзгаришига тенг келиши керак. Энди, меҳнат унумдорлигининг таҳлилини унинг билвосита кўрсаткичи асосида ҳисобот материаллари негизида кўриб чиқамиз. Биринчи навбатда меҳнат унумдорлигининг умумий ўзгариши аниқланади: %9, 111 119,1 4, 34:5, 38 9, 23 822:5, 22 866 ) : ( 1 1 0 0 ёки Х Т Х Т    Демак, ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 1 ц. пахта учун сарф бўлган вақт 4,1 киши-соатга (34,4-38,5=-4,1 к/с) камайиши натижасида меҳнат унумдорлиги даражаси шу омил ҳисобига 11,9 % га (111,9-100 = +11,9 %) ошган. Ушбу ўзгариш қуйидаги икки омил таъсири остида юзага келган. 1-омил – 1 гектар экин майдонига сарф бўлган киши-соат миқдори ўзгаришини нг таъсири:

%4, 105 054,1 5, 36:5, 38 5, 22 822:5, 22 866 ) : ( 0 1 0 0 ёки Х Т Х Т   Демак, 1 гектар экин майдонига сарф бўлган вақтнинг 44 киши-соатга (822 – 866 = -44 к/с) камайиши натижасида меҳнат унумдорлиги даражаси 5,4 % га ошган. 2-омил – ҳосилдорлик даражаси ўзгаришини нг таъсири: %2, 106 062,1 4, 34:5, 36 9, 23 822:5, 22 822 ) : ( 1 1 0 1 ёки Х Т Х Т    Демак, ҳисобот даврида базис йилига нисбатан ҳосилдорлик даражасининг 1,4 ц.га (23,9 – 22,5 = + 1,4 ц) ошиши натижасида меҳнат унумдорлиги 6,2 % га ошган. Хулоса: икки омил ҳам меҳнат унумдорлигининг ўзгаришига ижобий таъсир қилиб, уни 11,9 % га ошишига сабабчи бўлган. Биз меҳнат унумдорлигининг таҳлилини пахтачилик тармоғи мисолида кўриб чиқдик. Ғалла, сабзавот, тамаки ва бошқа маҳсулотларни етиштириш бўйича ҳам меҳнат унумдорлигининг бевосита ва билвосита кўрсаткичларини таҳлил қилиш йўллари юқорида пахта етиштириш бўйича амалга оширилган меҳнат унумдорлигини таҳлил қилиш усулидан фарқ қилмайди. Шунинг учун Сиз ўша усуллардан бемалол фойдаланиб, ҳар бир маҳсулот бўйича меҳнат унумдорлигининг таҳлилини мустақил амалга оширишингиз мумкин. Шунинг учун биз уларнинг таҳлилига бу бўлимда алоҳида тўхталмадик. Хўжалик бўйича меҳнат унумдорлигининг омилли таҳлили. Хўжалик ёки тармоқлар бўйича ҳисобланадиган меҳнат унумдорлиги кўрсаткичи унинг умумий кўрсаткичи бўлиб ҳисобланади. Меҳнат унумдорлигининг умумий кўрсаткичлари унинг бевосита кўрсаткичлари бўлиб, фақат пул шаклида ифодаланувчи миқдорлардир. Буларга 1 ходим, 1

киши-куни ва 1 киши-соат ҳисобига етиштирилган ялпи маҳсулот ҳажми (суммаси)ни ифодаловчи кўрсаткичлар мисол бўлади. Меҳнат унумдорлигининг умумий кўрсаткичлари фермер хўжалиги бўйича ҳам, ўсимликчилик ва чорвачилик тармоқлари бўйича ҳам аниқланиб, таҳлил қилинади. Меҳнат унумдорлигининг энг муҳим умумий кўрсаткичи бўлиб, ўртача бир ходим ҳисобига етиштирилган ялпи маҳсулот ҳажмини ифодаловчи миқдор ҳисобланади. Бу кўрсаткични аниқлаш учун ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулотнинг жами ҳажмини ходимларнинг ўртача йиллик сонига бўлиш керак. Меҳнат унумдорлигининг умумий кўрсаткичининг таҳлилини ўртача 1 ходим ҳисобига етиштирилган ялпи маҳсулот мисолида «Занжирли боғланиш» усулидан фойдаланиб, кўриб чиқамиз. Ҳисобот йилида ўртача 1 ходим ҳисобига етиштирилган ялпи маҳсулот ҳажмини ( V 1 ), базис йилида ўртача 1 ходим ҳисобига етиштирилган ялпи маҳсулот ҳажмига ( V 0 ) солиштириб, меҳнат унумдорлиги даражасининг умумий ўзгариши (ошганлиги ёки камайганлиги) аниқланади. Сўнгра ушбу ўзгаришга таъсир қилувчи омиллар аниқланиб, ҳар бирининг таъсирини ҳажми топилади ҳамда зарурий хулосалар қилинади. Меҳнат унумдорлиги умумий кўрсаткичининг ўзгариши қуйидаги 4 та омил ҳисобига содир бўлади: 1. Ишчиларнинг жами ходимлар сонига нисбатан эгаллаган ҳиссаси (салмоғи)нинг ўзгариши (Ҳ 1 -Ҳ 0 ). 2. 1 ишчининг ўртача бир йилда ишлаган кунлари сонининг ўзгариши (К 1 -К 0 ). 3. Иш кунининг ўртача давомийлигининг ўзгариши (ўртача 1 кунда 1 ишчининг ишлаган соатлари миқдорининг ўзгариши) ( D 1 - D 0 ). 4. 1 киши-соат ҳисобига етиштирилган ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгариши (С 1 -С 0 ).

Ушбу омилларнинг таъсирини аниқлаш учун биринчи навбатда , меҳнат унумдорлигининг қуйидаги 5 та умумий кўрсаткичлари «Занжирли боғланиш» усулининг қоидаларига амал қилган ҳолда аниқлаб олинади:курсаткичии унумдорлиг мехнат давридаги базис С D К Х V I      0 0 0 0 0 .  0 1 1 1 3 0 0 1 1 2 0 0 0 1 1 . . . С D К Х V IV ари курсаткичли унумдорлиг мехнат шартли С D К Х V III С D К Х V II Ш Ш Ш              курсаткичии унумдорлиг мехнат йилидаги хисобот С D К Х V V      1 1 1 1 1 . V - боғланиш кўрсаткичидан (ҳисобот йилидаги меҳнат унумдорлигининг умумий кўрсаткичидан) 1-боғланиш кўрсаткичини (базис йилидаги меҳнат унумдорлигининг умумий кўрсаткичини) айириш орқали унинг умумий ўзгариши аниқланади: ХКDС С D К Х С D К Х         ) ( ) ( 0 0 0 0 1 1 1 1 Ушбу ўзгариш тўрт омил таъсири остида пайдо бўлган. Уларнинг ҳар бирининг таъсири қуйидагича аниқланади: II – боғланишдан (1-шартли меҳнат унумдорлиги кўрсаткичидан) 1- боғланишни (базис давридаги меҳнат унумдорлиги кўрсаткичини) айириш орқали меҳнат унумдорлигининг умумий ўзгаришига, ишчилар салмоғи ўзгаришининг таъсири аниқланади: Х С D К Х С D К Х         ) ( ) (00000001 III – боғланишдан (2-шартли меҳнат унумдорлиги кўрсаткичидан) II- боғланишни (1- шартли меҳнат унумдорлиги кўрсаткичини) айириш орқали меҳнат унумдорлигининг ўзгаришига 2-омилнинг, яъни бир ишчининг ишлаган кунлари сони ўзгаришининг таъсири аниқланади: К С D К Х С D К Х         ) ( ) ( 0 0 0 1 0 0 1 1 IV – боғланишдан (3-шартли меҳнат унумдорлиги кўрсаткичидан) III- боғланишни (2-шартли меҳнат унумдорлиги кўрсаткичини) айириш орқали меҳнат унумдорлигининг ўзгаришига 3-омилнинг, яъни иш куни давомийлиги ўзгаришининг таъсири аниқланади:

D С D К Х С D К Х         ) ( ) ( 0 0 1 1 0 1 1 1V – боғланишдан (ҳисобот йилидаги меҳнат унумдорлиги кўрсаткичидан) IV – боғланишни (3-шартли меҳнат унумдорлиги кўрсаткичини) айириш орқали меҳнат унумдорлигининг ўзгаришига 4- омилнинг яъни 1 киши-соат ҳисобига етиштирилган ялпи маҳсулот ҳажми ўзгаришининг таъсири топилади: С С D К Х С D К Х         ) ( ) ( 0 1 1 1 1 1 1 1 Юқорида келтирилган 4 та омил таъсирларининг йиғиндиси меҳнат унумдорлиги умумий кўрсаткичининг жами ўзгаришига тенг келиши керак. Шундан сўнг хулоса қилинади. Энди , хўжаликнинг ҳисобот маълумотлари асосида хўжалик бўйича меҳнат унумдорлигининг таҳлилини кўриб чиқамиз. жадвал Хўжалик бўйича меҳнат унумдорлиги ва ун га таъсир қилувчи омилларнинг қиёслама таҳлили. Т.р Базис йили Ҳисобот йили ўзгариши (+,-) 1. Қишлоқ хўжалигида банд бўлган ишловчиларнинг жами сони, киши 250 253 + 3 2. Доимий ишчилар сони, киши 227 240 + 13 3. Қишлоқ хўжалик ялпи маҳсулоти, минг сўм (базис йили баҳоси бўйича) 116018 133248 + 17230 4. Жами меҳнат сарфи, минг киши-соат ҳисобида 398,8 399,1 + 0,3 5. Асосий ишчиларнинг жами ишловчилар сонига нисбатан эгаллаган ҳиссаси (Ҳ), % 90,8 94,9 + 4,1 6. Бир ишчининг ўртача бир йилда ишлаган кунлари сони 251 241 - 10 7. Иш кунининг ўртача давомийлиги (соат ҳисобида) 7 6,9 - 0,1 8. 1 киши-соатда етиштирилган ялпи маҳсулот 290,4 333,8 + 42,9

ҳажми, сўм 9. Қишлоқ хўжалигида банд бўлган бир ишловчи ҳисобига етиштирилган ялпи маҳсулот, минг сўм 464,1 526,7 + 62,6 жадвалдан кўриниб турибдики, хўжалик бўйича 1 ишловчи ҳисобига етиштирилган ялпи маҳсулот ҳажми ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 62,6 минг сўмга ошган. Бошқача айтганда меҳнат унумдорлиги даражаси 13,5 фоизга ошган (62,2  100 : 464,1 = 13,5 %). Ушбу ўзгариш юқорида қайд қилинганидек 4 та омил ҳисобига содир бўлган. Ушбу омиллар таъсири аниқланишидан олдин меҳнат унумдорлигини ифодаловчи қуйидаги боғланиш кўрсаткичлари аниқлаб олин ади . I . сум минг С D К Х 1, 464 2909,0 7 251 908,0 0 0 0 0         II . сум минг С D К Х 0, 485 2909,0 7 251 949,0 0 0 0 1         III . сум минг С D К Х 7, 465 2909,0 7 241 949,0 0 0 1 1         IV . сум минг С D К Х 1, 459 2909,0 9,6 241 949,0 0 1 1 1         V . сум минг С D К Х 7, 526 3338,0 9,6 241 949,0 1 1 1 1         Шундан сўнг хўжалик бўйича меҳнат унумдорлигининг омилли таҳлили бажарилади. 1-омил – ишчилар сони салмоғи ўзгаришининг таъсири: II-I сум минг С D К Х С D К Х 9, 20 1, 464 0, 485 ) ( ) ( 0 0 0 0 0 0 0 1           Демак, ишчилар сони салмоғининг 4,1 фоизга (94,9-90,8) ошиши натижасида 1 ишловчи ходим ҳисобига етиштирилган маҳсулот 20,9 минг сўмга кўпайган, яъни меҳнат унумдорлиги даражаси ушбу омил ҳисобига 4,5 % га ошган (20,9  100 : 461,1). 2-омил - ўртача 1 ишчининг ишлаган кунлари сони ўзгаришининг таъсири: III-II сум минг С D К Х С D К Х 3, 19 485 7, 465 ) ( ) ( 0 0 0 1 0 0 1 1          

Демак, бир ишчининг ўртача 1 йилда ишлаган кунлари сони ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 10 кунга камайиши натижасида 1 ишловчи ходим ҳисобига етиштирилган маҳсулот ҳажми 19,3 минг сўмга камайган, яъни меҳнат унумдорлиги даражаси шу омил ҳисобига 4 фоизга пасайган (19,3  100 : 48,5). 3-омил – иш кунининг ўртача давомийлигининг таъсири: IV - III сум минг С D К Х С D К Х 6,6 7, 465 1, 459 ) ( ) ( 0 0 1 1 0 1 1 1           Демак, иш куни давомийлигининг 0,1 соатга қисқариши натижасида меҳнат унумдорлиги 6,6 минг сўмга ёки 1,4 % га пасайган. 4-омил – 1 киши-соат ҳисобига етиштирилган ялпи маҳсулот ҳажми ўзгаришининг таъсири: V-IV сум минг С D К Х С D К Х 6, 67 1, 459 7, 526 ) ( ) ( 0 1 1 1 1 1 1 1           Демак, 1 киши-соат ҳисобига етиштирилган маҳсулот ҳажми ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 42,9 сўмга ошиши натижасида 1 ишловчи ходим ҳисобига етиштирилган маҳсулот ҳажми 67,6 минг сўмга ошган, яъни шу омил ҳисобига меҳнат унумдорлиги 14,6 % га ошган. Таҳлил натижаларидан кўриниб турибдики, меҳнат унумдорлигини ошириш имкониятларидан хўжалик етарли даражада фойдаланган эмас. Ишчи кучи ва меҳнат унумдорлигининг маҳсулот ҳажмини ўзгаришига таъсирининг таҳлили. Ишлаб чиқариш ҳажмига таъсир қилувчи омиллар орасида меҳнат ресурслари ва уларнинг самараси муҳим ўринни эгаллайди. Меҳнат ресурслари ишчи кучи тариқасида ишловчиларнинг ўртача сони билан, меҳнат самараси эса ўртача 1 ишловчи ҳисобига етиштирилган маҳсулот ҳажми билан тавсифланади. Демак, ушбу кўрсаткичлар ишлаб чиқаришга таъсир қилувчи бевосита омиллардир. Ушбу кўрсаткичлар билан

етиштирилган маҳсулот ҳажми ўртасида бевосита боғлиқлик мавжуд. Ушбу боғлиқликни қуйидагича ифодалаш мумкин: ЯМ = ХС  МУ Бунда, ЯМ – ялпи маҳсулот ҳажми; ХС – ишловчи ходимларнинг ўртача сони; МУ – меҳнат унумдорлиги даражаси. Меҳнат ресурслари ва меҳнат унумдорлиги омилларининг маҳсулот ҳажмини ўзгаришига таъсирининг таҳлилини кўриб чиқамиз. Формуладан кўриниб турибдики, ишлаб чиқаришнинг натижавий кўрсаткичи бўлган ялпи маҳсулот ҳажмини ўзгариши бевосита икки омил ҳисобига содир бўлади: 1. Ходимларнинг ўртача сонининг ўзгариши ҳисобига; 2. Меҳнат унумдорлиги даражасининг ўзгариши ҳисобига. Ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига ушбу омилларнинг таъсирини кўрсаткичлар фарқи, занжирли боғланиш ва индекс усулларидан фойдаланиб, аниқлаш мумкин. Бу ерда «кўрсаткичлар фарқи (фарқлаш)» усулидан фойдаланиб, таҳлил этиш тартибини келтирдик. Биринчи навбатда , ялпи маҳсулот умумий ҳажмининг ўзгариши аниқланади. Бунинг учун ҳисобот йилидаги ялпи маҳсулот ҳажмидан базис йилидаги (ёки режалаштирилган) ялпи маҳсулот ҳажмини чегириб ташлаш керак:МУ ХС МУ ХС МУ ХС , 0 0 1 1 ) ( ) (     Шундан кейин ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига омиллар таъсири аниқланади. Ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига ходимларнинг ўртача йиллик сони ўзгаришини таъсирини аниқлаш учун ҳисобот йилидаги ишловчи ходимлар сони (ХС 1 ) билан базис йилидаги (ёки режадаги) ишловчи ходимлар сони (ХС 0 ) орасидаги фарқни базис йилидаги (ёки режадаги) меҳнат унумдорлиги даражасига (МУ 0 ) кўпайтириш керак: ХС МУ ХС ХС    0 0 1 ) (

Ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига меҳнат унумдорлиги даражаси ўзгаришини нг таъсирини аниқлаш учун ҳисобот йилидаги меҳнат унумдорлиги даражаси (МУ 1 ) билан базис йилидаги (ёки режадаги) меҳнат унумдорлиги даражаси (МУ 0 ) орасидаги фарқни ҳисобот йилидаги ишловчи ходимларнинг ўртача йиллик сонига (ХС 1 ) кўпайтириш керак:МУ ХС МУ МУ    1 0 1 ) ( Шу икки омил таъсирларининг йиғиндиси ялпи маҳсулот ҳажмининг умумий ўзгаришига тенг келиши керак. Энди, ялпи маҳсулот ҳажми динамикасининг омилли таҳлилини фермер хўжалигининг маълумотлари асосида кўриб чиқамиз. жадвал Фермер хўжалиги бўйича ялпи маҳсулоти динамикасининг омилли таҳлили. Т.р Кўрсаткичлар Базис Йили Ҳисобот йили ўзгариши (+,-) 1. Ишловчи ходимларнинг ўртача йиллик сони, киши 250 253 + 3 2. 1 ишловчи ходим ҳисобига ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулот суммаси (яъни меҳнат унумдорлиги), сўм 464,1 526,7 + 62,6 3. Етиштирилган ялпи маҳсулот, минг сўм Шу жумладан ўзгаришига омиллар таъсири: - ишловчи ходимлар сонининг ошиши ҳисобига (ХС 1 - ХС 0 )  МУ 0 - меҳнат унумдорлиги даражасининг ошиши ҳисобига (МУ 1 -МУ 0 )  ХС 0 116018 х х 133248 х х +17230 + 1392 + 15838

Фермер хўжалиги бўйича ялпи маҳсулот ҳажм и ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 17230 минг сўмга ошган:сум минг МУ ХС МУ ХС 17230 116018 133248 )1, 464 250( )7, 526 253( ) ( ) ( 0 0 1 1            Ушбу ўзгаришга юқоридаги икки омил таъсир қилган. Ишловчи ходимларнинг ўртача сони таҳлил қилинаётган даврда 3 кишига кўпайган. Натижада шу омил ҳисобига ялпи маҳсулот ҳажми базис йилига нисбатан 1392 минг сўмга ошган: сум минг МУ ХС ХС 1392 1, 464 3 1, 464 ) 250 253( ) ( 0 0 1         Меҳнат унумдорлиги даражаси ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 62,6 минг сўмга ошган, натижада ялпи маҳсулот ҳажми шу омил ҳисобига 15838 минг сўмга кўпайган. сум минг ХС МУ МУ 15838 253 6, 62 253 )1, 464 7, 526( ) ( 0 0 1         Демак, ялпи маҳсулот ҳажмини кўпайтиришнинг асосий имконияти бўлиб, меҳнат унумдорлиги даражасини ошириш ҳисобланади. Шунинг учун меҳнат унумдорлиги даражасини ҳар доим таҳлил қилиб турмоқ зарур.

Хулосалар Намунавий ўқув дастурга мос холда мавзу бўйича режалаштирилган асосий саволлар: таҳлилнинг аҳамияти, мақсади ва вазифалари, меҳнат ресурслари билан таъминланиш ва улардан фойдаланиш таҳлили, меҳнат унимдорлигининг бевосита ва билвосита кўрсаткичларининг таҳлили, меҳнат ресурслари ва меҳнат унимдорлигининг маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига таъсирининг таҳлили каби масалаларнинг таҳлили ушбу бобда етарли даражада ёритилди. Ушбу масалаларни таҳлил этиш усулларини яхши ўзлаштириб олиш учун, талабага дарслик бўйича мавзуни ўқиб, ўзлаштиришини ҳамда унда келтирилган назарий саволларга манбалардан излаб жавоб топишни ва келтирилган машқни мустақил бажаришни тавсия қиламиз. Шундай ёндошилса, мавзуни яхши ўзлаштириб олиш мумкин.

Адабиётлар рўйхати : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси . Тошкент- «Ўзбекистон», 1992 2. Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасида корхоналар тўғрисида»ги қонуни. Т.: «Ўзбекистон», 1992 3. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонуни. - Қишлоқ хўжалигида ислоҳатларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий ҳужжатлар тўплами (2-кисм). Тошкент-1998й. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги Қонуни. 5. Ўзбекистон Республикасининг «Фермер хўжалиги тўғрисида» ги Қонуни (янги таҳрири). – Халқ сўзи газетаси, 2004 й. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Фермер хўжаликларини ривожлантириш Консепцияси тўғрисида» ги 2003 йил 27-октябрдаги ПФ– 3342–сонли Фармони. 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «2005-2007 йилларда фермер хўжаликларини жадал ривожлантиришга қаратилган таклифлар тайёрлаш бўйича махсус камиссия тўзиш тўғрисида» ги Фармойиши. – Халқ сўзи, 2004йил 5 ноябр. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 4 – апрелдаги «Аудиторлик фаолиятини янада такомиллаштириш ҳамда улар кўрсатаётган хизматлар сифати учун жавобгарликни ошириш тўғрисида»ги қарори. 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим йўналишлари тўғрисида» ги 2003 йил 24 мартдаги фармони. «Ҳалк сўзи» 2003 йил март. 10. Каримов И.А. – Янгиланиш ва барқарор тараққиёт йўлидан янада изчил ҳаракат қилиш, халқимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш – асосий вазифамиздир . “Халқ сўзи”, 2007 йил 14 фе в рал.

Похожие

Маҳсулотларни сотиш ҳажми ва унинг ўзгаришига омиллар таъсирининг таҳлили

Меҳнат ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш

Қишлоқ хўжалигида меҳнат унумдорлиги ва уни ошириш имкониятлари

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш таннархининг таҳлили

Асосий ишлаб чиқариш воситалари билан таъминланиш ва улардан фойдаланиш самарадорлигининг таҳлили