Маҳсулотларни сотиш ҳажми ва унинг ўзгаришига омиллар таъсирининг таҳлили - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Маҳсулотларни сотиш ҳажми ва унинг ўзгаришига омиллар таъсирининг таҳлили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

272.5 KB

Маҳсулотларни сотиш ҳажми ва унинг ўзгаришига омиллар таъсирининг таҳлили Режа: 1. Таҳлилнинг аҳамияти, вазифалари ва манбалари. 2. Маҳсулот ларни сотиш режаси бажарилиши ва динамикасини нг таҳлил и . 3. Маҳсулотларни сотишдан олинган соф пул тушуми ҳажмининг омилли таҳлили. 4. Маҳсулотларни сотиш бўйича шартномавий мажбуриятлар бажарилишини нг таҳлили. 5. Сотилган маҳсулот сифати ва унинг ўртача сотиш баҳоси билан пул даромади ҳажмининг ўзгаришига таъсирининг таҳлили.

Таҳлилнинг аҳамияти, вазифалари ва манбалари. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулот четга чиқариладиган ва хўжаликнинг ўзида истеъмол қилинадиган маҳсулот турларига бўлинади. Ялпи маҳсулотнинг асосий қисми четга сотилади, бошқача айтганда халқ хўжалигининг бошқа тармоқларига истеъмол учун тушади. Демак, ҳар бир қишлоқ хўжалик корхонаси ўзи ишлаб чиқарган ялпи маҳсулотнинг асосий қисмини четга сотади, ундан тушадиган пул даромади унинг молиявий аҳволини белгилайди, бошқача айтганда унинг иқтисодиётининг тараққиёти маҳсулотларни сотишдан тушадиган пул даромадининг ҳажмига боғлиқ бўлади. Маҳсулотларни сотиш жараёнини ўрганиш ва унинг самарасини ошириш имкониятларини аниқлаш таҳлилнинг асосий мақсади бўлиб ҳисобланади. Сотилган маҳсулотлар ҳажми пул тушуми орқали ифодаланади. Пул тушуми биринчи навбатда барча мажбуриятларни ва харажатларни қоплашга йўналтирилади. Ушбу жараённи ўрганиш ва тўғри ташкил қилиш айниқса, бозор иқтисодиёти шароитида катта аҳамиятга эгадир, чунки сотиш жараёнининг самарали ташкил қилиниши ишлаб чиқариш ва таъминот жараёнининг тезлашишига ҳамда молиявий фаолиятнинг яхшиланишига сабабчи бўлади. Шунинг учун сотиш жараёнини ўз вақтида таҳлил қилиш ва мавжуд имкониятларни аниқлаш иқтисодий таҳлилнинг асосий мақсадидир. Таҳлил бозор иқтисодиёти шароитида ўз мақсадига қуйидаги асосий вазифаларни ҳал қилиш орқали эришиши мумкин: 1. Ишлаб чиқарилган ўсимликчилик ва чорвачилик маҳсулотларини сотиш ҳажми режасининг бажарилишига баҳо бериш ва ўзгариш сабабларини омилли таҳлил қилиш; 2. Ўсимликчилик ва чорвачилик маҳсулотларини сотиш ҳажми бўйича динамикаси ўзгаришини ўрганиш ва омилли таҳлил қилиш;

3. Сотилган ўсимликчилик ва чорвачилик маҳсулотлари бўйича сифат кўрсаткичлари даражаси ўзгаришининг сотиш ҳажми ва ўртача сотиш баҳосининг ўзгаришига таъсирини аниқлаш ва баҳо бериш; 4. Шартномавий мажбуриятларнинг ҳолатини ўрганиш ва уларга баҳо бериш; 5. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сотиш ҳажмини ошириш имкониятларини кўрсати ш ва уларни жалб қилиш бўйича тавсиялар бериш. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сотиш жараёнининг натижаларини таҳлил этиш учун асосан ахборот манбалари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: 1. Хўжаликнинг бизнес режаси маълумотлари. 2. «Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сотиш тўғрисидаги ҳисобот» маълумотлари. 3. «Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот» маълумотлари. 4. Маҳсулотларни сотишдан олинган даромадлар ва сотилган маҳсулотлар таннархи ҳисоби счётлари маълумотлари. Маҳсулотларни сотишдан олинадиган пул даромадлари ўз навбатида икки кўрсаткич орқали ифодаланади: 1. Жами пул даромади (жами пул тушуми); 2. Соф пул даромади (соф пул тушуми). «Жами пул даромади» кўрсаткичи сотиш баҳолари бўйича маҳсулотларни сотишдан олинган соф пул даромадлари билан давлат бюджетига бевосита тушадиган солиқлар (қўшилган қиймат солиғи, акциз солиғи кабилар) ни ўз ичига олади. «Соф пул даромади» кўрсаткичи бўлиб, сотиш баҳолари бўйича маҳсулотларни сотишдан олинган соф пул тушуми ҳисобланади. Бу кўрсаткични аниқлаш учун «Жами пул даромади (жами пул тушуми)» дан қўшилган қиймат солиғи, акциз солиғи каби солиқларни чегириб ташлаш керак.

Маҳсулот ларни сотиш режаси бажарилиши ва динамикасини нг таҳлил и . Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сотиш аҳволининг таҳлили уларнинг физик миқдорлари ва қийматлари бўйича амалга оширилади. Натура маҳсулотларини сотиш динамикаси (ёки режаси бажарилиши)нинг таҳлили ҳар бир маҳсулот тури ва хўжалик бўйича амалга оширилади. Ҳар бир маҳсулот тури бўйича ҳисобот йилида сотилган миқдорини базис йилидаги (ёки режадаги) маҳсулот миқдорига солиштириб, мутл а қ ва нисбий ўзгариши аниқланади: Хўжаликда сотилган жами маҳсулотлар бўйича физик миқдори (ҳажми) нинг динамикасига (ёки режасининг бажарилишига) баҳо бериш учун уларнинг ҳажми барча даврлар учун таққослама баҳо бўйича ҳисобланиб олинади, сўнгра ҳисобот йилидаги (ёки режадаги) кўрсаткич билан солиштириб, мутлақ ва нисбий ўзгаришлари аниқланади. Агар ҳисобот йилида ишлаб чиқарилган маҳсулот шу йилда тўлиқ сотилган тақдирда, сотилган маҳсулот миқдорининг ўзгаришига икки омил таъсир қилади: 1) ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдорининг ўзгариши ( Q 1 - Q 0 ); 2) ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг товарлик коэффициенти нинг ўзгариши (Т 1 -Т 0 ). Бундай ҳолда сотилган товар маҳсулоти миқдори Q билан Т нинг кўпайтмасига тенг бўлади: Q Т Агар ҳисобот йилида ишлаб чиқарилган маҳсулот шу йилда тўлиқ сотилмаган тақдирда (бир қисми келгуси даврга ўтганда), ҳисобот йилида сотилган маҳсулот миқдорининг ўзгаришига қуйидаги омиллар таъсир қилади: 1. Йил бошига қолган маҳсулот миқдорининг ўзгариши (ЙБҚ 1 -ЙБҚ 0 ) 2. Ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдорининг ўзгариши (ИМ 1 -ИМ 0 )

3. Маҳсулот бўйича ҳар хил чиқимлар миқдорининг ўзгариши (МЧ 1 - МЧ 0 ) 4. Йил охирига қолган маҳсулот миқдорининг ўзгариши (ЙОҚ 1 -.ЙОҚ 0 ) Демак, сотилган маҳсулот миқдори (СМ) қуйидагича аниқланади: СМ=ЙБҚ+ИМ-МЧ-ЙОҚ ЙБҚ-йил бошига қолган маҳсулот қолдиғи; ИМ-ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори; МЧ-маҳсулот бўйича хар хил чиқимлар миқдори; ЙОҚ-йил охирига қолган маҳсулот миқдори. Омилларнинг сотилган маҳсулот миқдорининг ўзгаришига таъсирини «Кўрсаткичлар фарқи», «Занжирли боғланиш», «Балансли боғланиш» усуллари орқали аниқлаш мумкин. Биз бу ерда биринчи ҳолатдаги сотилган маҳсулот миқдори ўзгаришининг таҳлилини тартибига тўхталамиз. Таҳлилни «Кўрсаткичлар фарқи» усулидан фойдаланиб амалга оширдик. Сотилган маҳсулот миқдорининг ўзгаришига таъсир қилувчи биринчи омил бўлиб , ишлаб чиқарилган маҳсулот физик миқдорининг ўзгариши ҳисобланади. Ушбу омилнинг таъсирини аниқлаш учун ҳисобот йилида етиштирилган маҳсулот миқдори ( q 1 ) билан базис йилида етиштирилган маҳсулот миқдори ( q 0 )орасидаги фарқни ( q 1 - q 0 ) базис йилидаги товарлилик даражасига (Т 0 ) кўпайтириш керак: ( q 1 - q 0 ) · Т 0 =  q Сотилган маҳсулот миқдорининг ўзгаришига таъсир қилувчи иккинчи омил бўлиб , маҳсулотнинг товарлилик даражасининг ўзгариши ҳисобланади. Маҳсулотнинг товарлилик даражаси қуйидагича аниқланади:

Т=микдори махсулот ан етиштирилг микдори масулот сотилган Буни фоизда ҳам, коэффицентда ҳам ифодалаш мумкин. Ушбу омилнинг таъсирини аниқлаш учун ҳисобот ва базис йилларидаги товарлилик даражалари орасидаги фарқни (Т 1 -Т 0 ) ҳисобот йилида ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг физик миқдорига кўпайтирмоқ керак: (Т 1 -Т 0 )  q 1 =   Т Шу икки омил таъсирларининг йиғиндиси сотилган натура маҳсулоти миқдорининг ўзгаришига тенг келиши керак : 00 11 1 0 1 0 0 1 ) ( ) ( T Q T Q q T T T q q        Энди , сотилган маҳсулотнинг таҳлилини буғдой мисолида кўриб чиқамиз. жадвал. Фермер хўжалигида ишлаб чиқарилган ва сотилган буғдой тўғрисидаги маълумотлар № Кўрсаткичлар Базис йили Ҳисобот йили Ўзгариши (+,-) 1. Ишлаб чиқарилган буғдой, ц 11565 14692 +3127 2. Сотилган буғдой, ц 10433 12929 +2496 3. Товарлилик даражаси, % 90,2 88,0 -2,2 4. 1ц буғдойнинг ўртача сотиш баҳоси, сўм 4463 4624 +161 жадвалдаги маълумотлардан фойдаланиб, сотилган буғдой миқдори бўйича ўзгаришини аниқлаймиз: q 1 T 1 - q 0 T 0 =(14692*0,88)-(11565*0,902)=12929-10433=+2496 ц. Демак, сотилган буғдой миқдори ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 2496 ц.га ёки 23,9 % га ошган    10433 100 2496 .

Ушбу ўзгариш бир омилнинг ижобий, иккинчи омилнинг салбий таъсири остида юзага келган. Шундан, 1-омил, яъни ишлаб чиқарилган буғдой миқдори нинг кўпайиши унинг ўзгариш и га ижобий таъсир қилган: ( q 1 - q 0 )  T 0 =(14692-11565)  0,902=+3127  0,902=+2821 ц Демак, ишлаб чиқарилган буғдой миқдорининг 3127 ц.га ошиши натижасида сотилган буғдой 2821 ц.га кўпайган. Сотилган буғдой миқдорининг ўзгаришига иккинчи омил, яъни товарлилик даражаси ўзгариши салбий таъсир қилиб, уни камайтирган. ( T 1 - T 0 )  q 1 =(0,88-0,902)  14692=-0,022  14692=-323 ц Демак, сотилган буғдойнинг товарлилик даражасининг 2,2 % га камайиши натижасида сотилган буғдой миқдори 323 ц.га камайган. Агар товарлилик даражаси ҳисобот йилида базис йилидаги кўрсаткич даражасида сақланиб қолинганда, сотилган буғдой миқдори ҳисобот йилида 12929 ц ўрнига 13250 ц.ни ташкил қилган бўлиб, сотилган буғдой миқдори камайиш ўрнига 321 ц.га ошган бўлар эди. Ушбу имкониятдан хўжалик фойдаланаолган эмас. Энди, сотилган буғдой миқдори ўзгаришининг омилли таҳлилини ўзингиз, юқоридаги маълумотлар асосида, «занжирли боғланиш» усулидан фойдаланиб, амалга оширинг. Бунинг учун қуйидаги формулалардан фойдаланинг: I . q 0 T 0 q 1 T 1 - q 0 T 0 =qT  - сотилган маҳсулот миқдорининг умумий ўзгариши II . q 1 T 0 q 1 T 0 - q 0 T 0 = q  - сотилган маҳсулот миқдорининг ўзгаришига биринчи омилнинг таъсири III . q 1 T 1 q 1 T 1 - q 1 T 0 = T  - сотилган маҳсулот миқдорининг ўзгаришига иккинчи омилнинг таъсири

Сиз бажарган таҳлил натижалари юқорида «Кўрсаткичлар фарқи» усули орқали аниқланган таҳлил кўрсаткичларидан фарқ қилмаслиги керак, шуни эсдан чиқарманг. Биз сотилган буғдой мисолида унинг таҳлилини баён қилдик. Юқорида баён қилинган усуллар орқали ўсимликчилик ва чорвачилик маҳсулотларининг барча турлари бўйича сотилган маҳсулот динамикасини нг (ёки режа бажарилишини нг ) ўзгаришини таҳлил қилиш мумкин. Маҳсулотларни сотишдан олинган соф пул тушуми ҳажмининг омилли таҳлили. Соф пул тушумининг таҳлили таққослашдан бошланади, яъни ҳисобот йилидаги маҳсулотни сотишдан олинган соф пул тушуми ҳажмини базис йилидаги соф пул тушуми ҳажмига солиштириб, унинг мутлақ ва нисбий ўзгаришлари аниқланади. Мутлақ ўзгаришини қуй и даги формула билан ифодалаш мумкин: q 1 р 1 - q 0 р 0 =qP  бунда, q 1, q 0 – мос ҳолда ҳисобот ва базис йилларида сотилган маҳсулотлар миқдори; P 1, P 0 –мос ҳолда ҳисобот ва базис йилларида сотилган маҳсулотлар бирлиги (1ц) нинг ўртача сотиш баҳоси. Ушбу формуладан кўриниб турибдики, соф пул тушумининг ҳажми миқдорий ( q ) ва сифатий (Р) омилларнинг кўпайтмаси тариқасида аниқланган. Демак, маҳсулотларни сотишдан олинган соф пул тушуми ҳажмининг ўзгаришига бевосита икки омил таъсир қилади: 1.Сотилган маҳсулотлар физик миқдорларининг ўзгариши ( q 1 - q 0 )

2.Сотилган маҳсулотлар ўртача сотиш баҳоларининг ўзгариши (Р 1 -Р 0 ) Ушбу омилларнинг соф пул тушумининг ўзгаришига таъсирини аввало «Кўрсаткичлар фарқи» усули, сўнгра «Занжирли боғланиш» усули орқали аниқлаш йўлларини қуйида баён қилдик. Пул тушумини «Кўрсаткичлар фарқи» усули бўйича таҳлил қилиш. Соф пул тушуми ҳажмининг ўзгаришига миқдорий омилнинг, яъни сотилган маҳсулотлар физик миқдори ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун ҳисобот йилида сотилган маҳсулот миқдори ( q 1 ) билан базис йилида сотилган маҳсулот микдори ( q 0 ) орасидаги фарқни ( q 1 - q 0 ) базис йилидаги маҳсулот бир бирлигининг ўртача сотиш баҳоси (Р 0 ) га кўпайтириш керак: ( q 1 - q 0 )  Р 0 =  q бунда,   q – пул тушумининг маҳсулот миқдорининг ўзгариши ҳисобига ошган ёки камайган қисми; Соф пул тушуми ҳажмининг ўзгаришига сифатий омилнинг, яъни маҳсулот бир бирлигининг ўртача сотиш баҳоси ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун ҳисобот йилида сотилган маҳсулотнинг ўртача сотиш баҳоси (Р 1 ) билан базис йилида сотилган маҳсулотнинг ўртача сотиш баҳоси (Р 0 ) орасидаги фарқни (Р 1 - Р 0 ) ҳисобот йилида сотилган маҳсулот миқдорига ( q 1 ) кўпайтириш керак: (Р 1 - Р 0 )  q 1 = Р  бунда, Р  -ўртача сотиш баҳосининг ўзгариши ҳисобига соф пул тушумининг кўпайган ёки камайган қисми; Ушбу икки омил таъсирларининг йиғиндиси соф пул тушуми ҳажмининг ўзгаришига тенг келиши керак: ( q 1 Р 1 - q 0 Р 0 )=( q 1 - q 0 )  Р 0  (Р 1 - Р 0 )  q 1

Энди, 8-жадвал маълумотларидан фойдаланиб, ҳисобот йилида базис йилига нисбатан буғдойни сотишдан олинган пул тушумининг умумий ўзгаришини аниқлаймиз: q 1 Р 1 - q 0 Р 0 =(12929  4624)-(10433  4463)=59783,7-46562,5=+13221,2 минг сўм Ушбу ўзгариш икки омилнинг таъсири остида юзага келган. Шу жумладан, биринчи навбатда, миқдорий омилнинг, яъни сотилган буғдой миқдори ўзгаришининг таъсири аниқланади: ( q 1 - q 0 )  Р 0 = (12929-10433)  4463=+2496  4463=+11139,6 минг сўм. Демак, сотилган буғдой миқдорининг ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 2496 ц.га кўпайиши туфайли, буғдойни сотишдан олинган пул тушуми 11139,6 минг сўмга ошган. Энди, иккинчи омилнинг, яъни ўртача сотиш баҳоси ўзгаришининг соф пул тушумини ўзгаришига таъсирини аниқлаймиз: (Р 1 - Р 0 )  q 1 =(4624-4463)  12929=+161  12929=+2081,6 минг сўм Демак, 1 ц буғдойнинг ўртача сотиш баҳоси ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 161 сўмга ошган бўлиб, у пул тушумининг ҳажмига ижобий таъсир қилган, натижада уни 2081,6 минг сўмга ошишига сабабчи бўл ган. Хуллас, пул тушуми ҳажмининг ўзгаришига икки омил ҳам ижобий таъсир қилиб, уни 13221,2 минг сўмга ошишига олиб келган. Демак, соф пул тушумининг кўпайишига олиб келувчи асосий имкониятлар бўлиб , сотиладиган маҳсулот миқдорининг кўпайиши ва сифатини ошиши ҳисобланади. Маҳсулот сифатининг ошиши ўртача сотиш баҳосида ўз аксини топади.

Пул тушумини «Занжирли боғланиш» усули бўйича таҳлил қилиш. Соф пул тушуми ҳажмининг ўзгаришига омилларнинг таъсирини ҳисоблашдан олдин «Шартли соф пул тушуми» кўрсаткичини аниқлаб олиш керак. «Шартли соф пул тушуми» ҳисобот йилида сотилган маҳсулот миқдорини ( q 1 ) базис йилидаги 1 ц маҳсулотнинг (бир бирлик маҳсулотнинг) ўртача сотиш баҳосига (Р 0 ) кўпайтириш орқали аниқланади. Бу кўрсаткични маҳсулот турлари ва жами маҳсулотлар бўйича қуйидаги формулалар ёрдамида аниқлаш мумкин: 1. Маҳсулотларнинг ҳар бир тури бўйича: q 1 Р 0 2. Жами маҳсулотлар бўйича:  q 1 Р 0 «Шартли соф пул тушуми» аниқлангандан кейин базис ва ҳисобот йилларидаги «Соф пул тушуми» кўрсаткичларини «шартли соф пул тушуми» кўрсаткичи билан солиштириш орқали омиллар таъсири аниқланади. Маҳсулотни сотишдан олинган соф пул тушуми ҳажмининг ўзгаришига сотилган маҳсулот физик миқдори ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун «Шартли соф пул тушуми» ҳажмидан ( q 1 Р 0 ) базис йилидаги соф пул тушуми ҳажмини ( q 0 Р 0 ) чегириб ташлаш керак: 1. Маҳсулот тури бўйича: q 1 Р 0 - q 0 Р 0 = q  2. Жами маҳсулотлар бўйича:  q 1 Р 0 -  q 0 Р 0 = q  Маҳсулотни сотишдан олинган соф пул тушуми ҳажмининг ўзгаришига 1 ц маҳсулот нинг ўртача сотиш баҳоси ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун ҳисобот йилидаги соф пул тушуми ҳажмидан ( q 1 Р 1 ) шартли соф пул тушуми ҳажмини ( q 1 Р 0 ) айириб ташлаш керак. 1. Маҳсулот тури бўйича q 1 Р 1 - q 1 Р 0 = p  2. Жами маҳсулотлар бўйича  q 1 Р 1 -  q 1 Р 0 = Р 

Юқоридаги таҳлил этиш йўлларини ўзлаштириб олган талаба, иқтисодчи –таҳлилчи соф пул тушумининг таҳлилини «Занжирли боғланиш» усули ёрдамида таҳлилий жадвал асосида беъмалол амалга ошириши мумкин. Буни 9-жадвалдан кўриш мумкин. жадвал Буғдойни сотишдан олинган соф пул тушуми динамикасининг омилли таҳлили № Кўрсаткичлар Базис йили Ҳисобот йилидаги сотилган буғдой миқдори ва базис йилидаги 1 ц баҳоси бўйича Ҳисоб от йили Ўзгари ши (+,-) Шу жумладан ўзгариши Маҳсу лот миқдо ри ҳисоби га Баҳо ҳисоби га 1 Сотилган буғдой , ц 10433 12929 12929 +2496 Х Х 2 1 ц нинг ўртача сотиш баҳоси, сўм 4463 4463 4624 +161 Х Х 3 Соф пул тушуми, минг сўм 46562 ,5 57702,1 59783, 7 13221,2 +11139 ,6 +2081, 6 9-жадвалдан кўриниб турибдики, буғдойни сотишдан олинган соф пул тушуми таҳлил этилаётган даврда 13221,2 минг сўмга ошган. Шу жумладан сотилган буғдой миқдорининг 2496 ц.га ошиши туфайли соф пул тушуми ҳажми 11139,6 минг сўмга ошган, ўртача сотиш баҳосининг 161 сўмга ошиши натижасида 2081,6 минг сумма кўпайган.

Хулоса: Икки омил ҳам пул тушуми ўзгаришига ижобий таъсир қилган, натижада буғдойни сотишдан олинган соф пул тушуми ҳажми 13221,2 минг сўмга ошган. Юқорида, сотилган маҳсулотларнинг миқдори ва ҳажмининг омилли таҳлилини сотилган буғдой мисолида кўриб чиқдик. Ҳурматли талаба! Сиз юқорида баён қилинган қоида ва усуллар ёрдамида ўзингиз сотилган пахта мисолида соф пул тушуми динамикасининг таҳлилини 10-жадвалдаги маълумотлардан фойдаланиб бажаринг. жадвал. Фермер хўжалиги бўйича сотилган пахта тўғрисидаги кўрсаткичлар. № Кўрсаткичлар Бизнес режа Ҳисобот йили 1 Сотилган пахта миқдори, ц 3600 3783 Шу жумладан: I -нав 2772 2848 II -нав 126 204 III -нав 162 208 IV -нав 216 242 V -нав 324 281 2 Пахтани сотишдан олинган пул тушуми, минг сўм 64404 75311,5 Шу жумладан: I -нав 56063 63000 II -нав 2172 3890 III -нав 2292 3688 IV -нав 2272 3194 V -нав 1605 1539 3 Сотилган пахтанинг ишлаб чиқариш таннархи, минг сўм 55476 63127,0 4 Пахтани сотишдан олинган фойда, минг сўм 8928 12184,5 5 1 ц пахтани ўртача сотиш баҳоси, сўм (2:1) ? ? 6 1 ц пахтанинг таннархи, сўм (3:1) ? ? 7 1 ц пахтани сотишдан олинган фойда, сўм (4:1) ? ? 8 Пахта рентабеллиги %, (4:3 ёки 7:6) ? ? Маҳсулотларни сотиш бўйича шартномавий мажбуриятлар бажарилишини нг таҳлили.

Ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг асосий қисми четга сотилади. Четга сотиладиган маҳсулотлар бўйича бўладиган ҳисоб-китоблар шартномалар асосида юзага келади. Шартнома деганда нима тушунилади? Шартнома деганда икки ёки бир неча шахснинг ўзаро келишуви тушунилади. Шартномада уни т у зган шахсларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари акс эттирилади. Шартномада белгиланадиган ҳуқуқ ва мажбуриятлар бир бири билан боғлиқ, чунки бир тарафнинг ҳуқуқи иккинчи тарафнинг мажбуриятини вужудга келтиради. Хуллас, шартномада фермер хўжалигининг ҳам, харидорнинг ҳам ҳуқуқ ва мажбуриятлари ўз аксини топади. Шартнома шартларига амал қилмаслик, уларни б у зиш, иқтисодиётга салбий таъсир қилади. Маҳсулот етказиб берувчиларнинг шартнома мажбуриятини бузиши ўз навбатида бошқаларнинг мажбуриятларни бажармаслигига олиб келади, оқибатда иқтисодий ижтимоий тараққиёт жараёнини пайсалга солади. Энди, маҳсулотларни сотиш бўйича шартномавий мажбуриятлар режаси бажарилишини нг таҳлилини кўриб чиқамиз. Бевосита таҳлилга ўтишдан олдин зарур бўлган маълумотларни аниқлаш ва улар асосида таҳлил этиш усулининг мазмунини баён қиламиз. Шартномавий мажбурият режаси бажарилишининг таҳлилини амалга оширишда , биринчи навбатда қуйидаги маълумотларга эга бўлиш керак: 1) бизнес-режа бўйича маҳсулотларни сотиш ҳажмини ( q бр ) ифодаловчи кўрсаткич аниқланади; 2) шартномага кўра харидорга етказиб берилмаган маҳсулотлар ҳажми ( q хб ) аниқланади; 3) шартномавий мажбуриятлар чегарасида харидорларга сотилган маҳсулотлар ҳажми аниқланади. Буни аниқлаш учун бизнес-режадаги

маҳсулотлар сотиш ҳажмидан ҳаридорларга етказиб берилмаган маҳсулотлар ҳажми чегириб ташланади. ( q бр - q хб ) 4) шартномавий мажбуриятлар режасининг бажарилиши аниқланади. Бу кўрсаткич шартномавий мажбуриятлар чегарасида сотилган маҳсулотлар ( q бр - q хб ) ҳажмини 100 фоизга кўпайтириб, натижасини бизнес-режада кўзда тутилган сотиш ҳажмига ( q бр ) бўлиш орали аниқланади. Ш мб =бр хб бр q q q 100) (   , Бунда, Ш мб – маҳсулотлар сотиш бўйича шартномавий мажбуриятлар режасининг бажарилиши (фоиз ҳисобида); Шартномавий мажбуриятлар режасининг бажарилишини аниқлашда мажбуриятларга нисбатан еткизиб берилган ортиқча маҳсулотлар ҳажми ҳисобга олинмайди. Булар сотилган маҳсулотлар ҳажми бўйича бизнес режанинг бажарилишини аниқлашда ҳисобга олинади, яъни жами сотилган маҳсулотларнинг ҳақиқий ҳажмини бизнес-режадаги маҳсулотларни сотиш ҳажмига бўлиш орқали аниқлаш пайтида ҳисобга олинади, аммо т у зилган шартномавий мажбурият режасининг бажарилишини аниқлашда ҳисобга олинмайди. Бозор муносабатлари шароитида бизнес режанинг бажарилиши билан бир қаторда шартномавий мажбуриятнинг бажарилиши ҳам муҳим аҳамиятга эга, чунки шартнома аниқ шароитдан келиб чиққан ҳолда шу худуд талабига мувофиқ т у зилади, яъни унда халқнинг ёки хўжалик юритувчи субъектларнинг аниқ товарларга бўлган талаби ҳисобга олинади. Талаб қилинадиган товарлардан ортиқча ёки кам юбориш, ёки талаб қилинмайдиган товарларни юбориш шартнома шартини б у зган ҳисобланади. Фермер хўжаликлари маҳсулот сотиш режасини нафақат умумий ҳажми, балки шартномада белгиланган маҳсулотларнинг турлари бўйича ҳам бажариши зарур, чунки маҳсулотлар турлича истеъмол хусусиятига

эгадирлар. Шу сабабли айрим маҳсулотлар бўйича юзага келган танқисликни бошқа бир маҳсулотларни истеъмол қилиш билан тўлдириб бўлмайди. Шунинг учун шартномавий мажбуриятларни бажариш катта аҳамиятга эга. Фермер хўжалиги томонидан олинган мажбуриятлар бажарилмаган тақдирда харидорлар томонидан иқтисодий жарималар қўлланилади, ишонч йўқолади, оқибатда унинг молиявий аҳволига салбий таъсир қилади. Бу эса рақобат бозорида ўз мавқеини йўқотишга олиб келиши мумкин. Фермер хўжалиги бўйича шартномавий мажбуриятлар режаси бажарилишининг таҳлилини кўриб чиқамиз. жадвал Фермер хўжалиги бўйича шартнома вий мажбуриятлар режаси бажарилишининг таҳлили. № Кўрсаткичлар Бизнес режа бўйича Ҳақиқатда 1 Сотилган маҳсулотлар қиймати, минг сўм 121719 135092 2 Шартномага нисбатан етказиб берилмаган маҳсулотлар қиймати, минг сўм Х 6300 3 Шартномавий мажбуриятлар чегарасида сотилган маҳсулотлар ҳажми, минг сўм Х 115419 4 Шартномавий мажбуриятлар режасининг бажарилиши, % ҳисобида. Х 94,8 Жадвалдан кўриниб турибдики, маҳсулотларни сотиш режаси, ҳисобот йилида 13373 минг сўмга (135092-121719) ёки 11 % га (13373:121719  100) ошиб бажарилган, аммо шартномавий мажбуриятлар режаси 94,8 % га бажарилган, холос. Бошқача айтганда шартномавий мажбуриятлар режаси 5,2 % га бажарилмасдан қолган. Натижада шартномадаги 6300 минг сўмлик маҳсулот истеъмолчиларга келишилган муддатларда етказиб берилмаган. Хўжаликда маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажми кескин ошишига қарамасдан шартномавий мажбуриятларнинг бажарилмасдан қолиши, кўплаган салбий ҳолатларнинг келиб чиқишга сабабчи бўлади. Шунинг учун шартномавий мажбуриятларнинг бажарилиш даражаси бўйича динамикасини

ҳам ўрганиш зарур. Мажбуриятларнинг бажарилиш даражасига қараб, ушбу жараёнга умумий баҳо бериш мақсадга мувофиқ бўлади. Сотилган маҳсулот сифати ва унинг ўртача сотиш баҳоси билан пул даромади ҳажмининг ўзгаришига таъсирининг таҳлили. Қишлоқ хўжалик корхоналари фаолиятининг асосий самарадорлик кўрсаткичларидан бири бўлиб, ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг сифати ҳисобланади. Маҳсулотлар сифатининг ошиши мамлакат иқтисодиётининг ривожланишида ҳам , аҳолининг моддий фаровонлигини ошишида ҳам муҳим рол ўйнайди. Маҳсулот сифати маълум кўрсатгичлар ёрдамида ифодаланади. Масалан, пахтанинг сифати унинг навлари билан, доннинг сифати унинг класслари билан, қорамол гўштининг сифати семизлик категориялари (юқори, ўрта, ўртадан паст ва ориқ категориялари) билан, сутнинг сифати унинг ёғлилик даражаси билан ифодаланади. Шундай таснифий белгилар бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулотларида ҳам мавжуд. Маҳсулот сифатининг ошган ёки камайганлигини аниқлаш учун аввало унинг сифатини ифодаловчи ўртача кўрсаткични (коэффициентни) ҳисоблаб олиш зарур, яъни пахта бўйича ўртача навлик коэффициентини, сут бўйича ўртача ёғлилик коэффициентини, қорамол бўйича ўртача семизлик коэффицентини ва бошқа маҳсулотлар бўйича ҳам ўртача коэффициентларни ҳисоблаб олиш керак. Ўртача коэффициентлар ёрдамида маҳсулот сифатининг динамикаси (ёки режасининг бажарилиши) қиёслаш орқали таҳлил қилинади. Маҳсулот сифатининг ошиши , ўз навбатида сотилган маҳсулот миқдори ва ҳажмининг ошишига ҳамда фойданинг кўпайишига ва рентабелликнинг ошишига олиб келади. Маҳсулот сифатининг ошиши унга бўлган талабнинг ошишига сабабчи бўлади. Маҳсулот сифатининг ошиши бозорда рақобат курашида ютиб чиқиш ёки ўз мавқеини ушлаб туриш имкониятини яратади.

Сифатли маҳсулот бозорда юқори баҳоларда сотилиб, қўшимча даромад олиб келиш манбаига айланади. Маҳсулот сифатини таҳлил қилишнинг асосий мақсади – бу ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг сифатига баҳо бериш ҳамда сотилган маҳсулот бўйича пул даромади ҳажми ва фойдасининг кўпайишига (ёки камайишига) унинг тегишли таъсирини аниқлаш бўлиб ҳисобланади. Маҳсулот сифатининг таҳлилини сотилган пахта мисолида кўриб чиқамиз. Сотилган пахта сифати ўртача навлик коэффициенти ва ўртача сотиш баҳоси коэффициенти кўрсаткичлари билан ифодаланади. Ўртача навлик коэффицие н ти қандай аниқланади? Сотилган маҳсулотнинг ҳар бир нави бўйича ҳисобланган қийматларининг жами суммасини жами маҳсулотнинг биринчи нав бўйича ҳисобланган қийматининг суммасига бўлиш орқали аниқланади.     1 / p Q p c q КН i i i i Бунда, Q i - сотилган жами маҳсулот миқдори; q i - ҳар бир навнинг миқдори iс - ҳар бир навнинг салмоғи (ҳиссаси), коэффициент ёки фоиз ҳисобида; i р1 - маҳсулот таркибидаги биринчи навнинг баҳоси; iр - сотилган ҳар бир навга тегишли баҳо; Агар ушбу коэффициент жорий йил бўйича таҳлил қилинса, сотилган маҳсулотнинг барча навлари бўйича қиймати жорий баҳоларда, агар динамика бўйича таҳлил қилинса, барча навлар бўйича қиймати базис йилининг баҳоларида ҳисоблаб олиниши керак. Агар динамика таҳлилида маҳсулот қиймати жорий баҳоларда ҳисоблаб олинса, хатоликка йўл қуйилади, чунки баҳолар йилдан йилга ўзгариб туради.

Демак, ўртача навлик коэффициенти қуйидаги усуллар бўйича аниқланиши ва таҳлил қилиниши керак: 1-усул. Жорий йил учун ҳисобланадиган коэффициент сотилган маҳсулотнинг ҳар бир нави бўйича тегишли жорий баҳоларда ҳисобланган қийматининг жами суммасини жами маҳсулотнинг биринчи нав жорий баҳоси бўйича ҳисобланган қийматига бўлиш орқали аниқланади. 2-усул. Ўртача навлик коэффициенти динамикасининг таҳлилида, ушбу коэффициент сотилган маҳсулотнинг ҳар бир нави бўйича тегишли базис йили баҳосида ҳисобланган қийматларнинг жами суммасини жами маҳсулотнинг биринчи навнинг базис йилидаги баҳоси бўйича ҳисобланган қийматига бўлиш орқали аниқланади. Энди, маҳсулот сифатининг таҳлилини пахта мисолида кўриб чиқамиз. Ҳисобот йилидаги ўртача навлик коэффициентини режадаги ёки базис йилидаги ўртача навлик коэффициентига солиштириб, пахта сифатининг ошган ёки пасайганлиги аниқланади. Ҳисобот йилидаги коэффициент ошган бўлса, пахта сифатининг ўтган йилига нисбатан ёки режалаштирилган сифатига нисбатан ошганлигини билдиради. Фермер хўжалиги мисолида сотилган пахта сифати динамикасининг таҳлилини 12-жадвалдаги маълумотлар асосида кўриб чиқамиз. жадвал Нав лар Сотилган пахта Миқдори, ц Навлар салмоғи, % Ҳисоб от йилид аги пахта Базис йилида сотишдан олинган пул Ҳисобот йилида базис йилидаги баҳо бўйича олиниши кўзда тутилган пул тушуми, минг сўм

Базис йилидаги 1 ц баҳоси, сўмдамиқдо ри базис йилид аги навлиг и дараж аси бўйич а  0 1*c q тушуми, минг сўм  0 0 0 * * p c qБази с йили да 0q Ҳисо бот йили да 1q Бази с йили да 0c Ҳисо бот йили да С 1 Ҳисобот йилидаги навлик даражаси бўйича  0 1 1 * * p c q Базис йилидаги навлик даражаси бўйича  0 0 1 * * p c q I 202 25 2772 2848 77,0 75,3 2912,9 56063 57601 58913 II 172 38 126 204 3,5 5,4 132,4 2172 3516 2282 III 141 48 162 208 4,5 5,5 170,2 2292 2943 2408 IV 105 18 216 242 6,0 6,4 227,0 2272 2545 2388 V 495 4 324 281 9,0 7,4 340,5 1605 1392 1687 Жа ми 178 90 3600 3783 100, 0 100,0 3783 64404 67997 67678 Пахта сифати ва унинг пул тушумининг ҳажмига таъсирини аниқлаш учун зарур бўлган маълумотлар 12-жадвал маълумотлари асосида сотилган пахта бўйича ўртача навлик коэффициентларини аниқлаймиз: Базис йили учун

         885,0 72810/ 64404 20225 3600/ 64404 1 / 0 0 0 0 0 p Q p c q КНёки 88,5% Ҳисобот йили учун      889,0 76511/ 67997 20225* 3783/ 67997 1 * / * * 0 1 0 1 1 1 p Q p c q КН ёки 88,9% Демак, ҳисобот йилида сотилган пахтанинг ўртача навлик коэффициенти 88,9 % ни ташкил қилган бўлиб, у базис йилидаги 88,5 % га нисбатан 0,4 % га ошган. 12-жадвалдан кўриниб турибдики, ҳисобот ва базис йилларида навларнинг ҳиссаси бир-биридан фарқ қилади. 1-навнинг салмоғи ҳисобот йилида 75,3% ни ташкил қилган бўлиб, у базис йилидаги ҳиссага нисбатан 1,7 % га камайган. Ушбу кўрсаткич бўйича амалиётда кўпинча пахта сифатига баҳо берилади. Агар ошган бўлса сифат ошган деб, пасайган бўлса, сифат пасайган деб баҳо берилади. Бизнинг мисол бўйича ҳам кўз билан чамалаб, пахта сифати базис йилига нисбатан пасайган деб хулоса қилиш мумкин. Аммо бизнинг ҳисоб-китобларимиз ушбу кўрсаткич бўйича бирданига камайган ёки ошган деб хулоса чиқариш мумкин эмаслигини кўрсатди. Бизнинг ҳисоб пахта сифати ҳисобот йилида базис йилига нисбатан ўрта ҳисобда пасаймаганлигини, балки оз бўлсада ошганлигини кўрсатди. Шунинг учун бирданига хулоса чиқармасдан юкорида келтирилган таҳлил усулидан фойдаланиб, маҳсулот сифати бўйича ўртача навлик коэффициентини аниқлаб олгандан кейин хулоса чиқариш мақсадга мувофиқдир. Сотилган маҳсулот сифатининг ўзгариши ўртача сотиш баҳосининг ҳамда пул тушуми ҳажмининг ўзгаришига сабабчи бўлади. Пул тушуми ҳажмининг ўзгаришига маҳсулот сифати ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун «Ҳисобот йилида шу йил навлик даражаси ва базис йилидаги баҳо бўйича ҳисобланган пул тушуми» ҳажмидан «Ҳисобот йилида базис йилидаги навлик даражаси ва базис йилидаги баҳо бўйича ҳисобланган пул тушуми» ҳажмини чегириб ташлаш керак:       319 67678 67997 * * * * 0 0 1 0 1 1 p c q p c q минг сўм.

Демак, пахта сифатининг ўртача ҳисобда 0,4 % га ошиши натижасида пул тушуми ҳисобот йилида 319 минг сўмга кўпайган. Пахта сифати ўзгаришининг ўртача сотиш баҳосининг ўзгаришига таъсирини аниқлаш учун сифат ўзгариши ҳисобига олинган пул тушуми ҳажмини ҳисобот йилида сотилган маҳсулотнинг жами миқдорига бўлиши керак: 319000 / 3783 = +84,0 сўм. Демак, 1 ц пахтанинг ўртача сотиш баҳоси ҳисобот йилида пахта сифатининг ошиши туфайли 84,0 сўмга ошган. 1 ц. пахтанинг ўртача сотиш баҳоси ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 2023 сўмга ошган:2018 17890 19908 3600 64404000 3783 75311000 * * * * 0 0 0 0 1 1 1 1           q p c q q p c q сўм. Шу жумладан пахта сифати ошиши ҳисобига 84 сўмга ўртача сотиш баҳоси ошган: 84 17890 17974 3783 67678 3783 67997 * * * * 1 0 0 1 1 0 1 1           q p c q q p c q сўм. Давлат томонидан баҳонинг ошиши ҳисобига ўртача сотиш баҳоси 1934 сўмга ошган 1934 17974 19908 3783 67997 3783 75311 * * * * 1 0 1 1 1 1 1 1           q p c q q p c q сўм. Ушбу маълумотлардан маълумки, ўртача сотиш баҳосининг ошиши асосан давлат томонидан харид қилиш баҳоларининг ошиши ҳисобига содир бўлган, яъни 95,8 % шу манба ҳисобига содир бўлган.

Хулосалар Ушбу бобда таҳлилнинг аҳамияти, мақсади ва вазифалари, маҳсулот сотиш режаси ва динамикасининг таҳлили, сотилган пахта сифатининг таҳлили, шартномавий мажбуриятлар бажарилишининг таҳлили, маҳсулот сифати, баҳо ва пул тушуми кўрсаткичларининг ўзаро боғлиқлигининг таҳлили масалалари етарли даражада ёритилди. Буларни талаба яхши ўзлаштириб олиши керак. Бунга эришиши учун талабага, ушбу масалаларни дарслик бўйича ўқиб, ўзлаширишни ҳамда дарсликда келтирилган назарий саволларга жавоб тайёрлаш ва машқни мустақил бажаришини тавсия қиламиз.

Адабиётлар рўйхати : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси . Тошкент- «Ўзбекистон», 1992 2. Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасида корхоналар тўғрисида»ги қонуни. Т.: «Ўзбекистон», 1992 3. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонуни. - Қишлоқ хўжалигида ислоҳатларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий ҳужжатлар тўплами (2-кисм). Тошкент-1998й. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги Қонуни. 5. Ўзбекистон Республикасининг «Фермер хўжалиги тўғрисида» ги Қонуни (янги таҳрири). – Халқ сўзи газетаси, 2004 й. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Фермер хўжаликларини ривожлантириш Консепцияси тўғрисида» ги 2003 йил 27-октябрдаги ПФ– 3342–сонли Фармони. 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «2005-2007 йилларда фермер хўжаликларини жадал ривожлантиришга қаратилган таклифлар тайёрлаш бўйича махсус камиссия тўзиш тўғрисида» ги Фармойиши. – Халқ сўзи, 2004йил 5 ноябр. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 4 – апрелдаги «Аудиторлик фаолиятини янада такомиллаштириш ҳамда улар кўрсатаётган хизматлар сифати учун жавобгарликни ошириш тўғрисида»ги қарори. 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим йўналишлари тўғрисида» ги 2003 йил 24 мартдаги фармони. «Ҳалк сўзи» 2003 йил март. 10. Каримов И.А. – Янгиланиш ва барқарор тараққиёт йўлидан янада изчил ҳаракат қилиш, халқимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш – асосий вазифамиздир . “Халқ сўзи”, 2007 йил 14 фе в рал.

Похожие

Меҳнат ресурслари, меҳнат унумдорлиги ва уларнинг маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига таъсирининг таҳлили

Маҳсулотларни сотиш ва ёрдамчи тармоқлар фаолиятини ташкил этиш

Молиявий натижалар ва рентабеллик кўрсаткичларининг таҳлили

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларига бўлган талаб ва таклифнинг таҳлили

Моддий ресурслар билан таъминланиш ва улардан фойдаланиш кўрсаткичларининг таҳлили