Моддий ресурслар билан таъминланиш ва улардан фойдаланиш кўрсаткичларининг таҳлили - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Моддий ресурслар билан таъминланиш ва улардан фойдаланиш кўрсаткичларининг таҳлили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

314 KB

Моддий ресурслар билан таъминланиш ва улардан фойдаланиш кўрсаткичларининг таҳлили Режа: 1. Моддий ресурслар ва улардан фойдаланиш таҳлили нинг аҳамияти, вазифалари ва манбалари. 2. Моддий ресурслар билан таъминланиш ва улардан фойдаланиш кўрсаткичлари, уларнинг мазмуни ва ҳисоблаш усуллари. 3. Материаллар қайтимининг омилли таҳлили. 4. Материаллар сиғимининг омилли таҳлили. 5. Моддий ресурслар ва улардан фойдаланиш самарадорлигининг ишлаб чиқариш ҳажмига таъсирининг таҳлили.

Моддий ресурслар ва улардан фойдаланиш таҳлили нинг аҳамияти, вазифалари ва манбалари. Ҳар қандай қишлоқ хўжалик корхонаси ишлаб чиқариш фаолиятини мўътадил юриш ва унинг самарадорлигини ошириш учун моддий ресурслар билан етарли даражада таъминланган ва улардан самарали фойдаланган бўлиши керак. Моддий ресурслар деганда нима тушунилади? Моддий ресурслар деганда маҳсулот ишлаб чиқариш учун зарур бўлган уруғ, ўғит, ёқилғи, ем- хашак ва бошқа турдаги хом ашё ва материаллар қийматларининг йиғиндиси тушунилади. Барча турдаги яроқли ва сифатли моддий ресурслар билан хўжалик етарли даражада (меъёр чегарасида) таъминланса ва улардан самарали фойдаланса, албатта , маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнига ижобий таъсир қилади, натижада моддий неъматлар етиштириш кўпаяди, сифати яхшиланади, соф фойдаси кўпайиб, иқтисоди мустахкамланади, оқибатда миллий иқтисодиётнинг ривожланишига, ҳамда халқнинг турмуш даражасининг ўсишига сабабчи бўлади. Шу нуқтаи назардан хўжаликнинг моддий ресурслар билан таъминланиши ва улардан фойдаланиш даражасини узлуксиз равишда таҳлил қилиб туриш ва улар асосида мавжуд имкониятларни аниқлаш ҳамда уларни жалб қилиш бўйича чора-тадбирлар ишлаб чиқиш катта аҳамиятга эгадир. Таҳлилнинг асосий вазифалари бўлиб, қуйидагилар ҳисобланади: 1. Хўжаликнинг моддий ресурслар билан таъминланиш даражасини ўрганиш ва баҳолаш; 2. Моддий ресурслардан фойдаланиш даражасини аниқлаш ва унинг ўзгаришига омиллар таъсирини ҳисоблаб , баҳо бериш;

3. Моддий ресурслар билан таъминланишни яхшилаш ва улардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш бўйича мавжуд имкониятларни аниқлаш. 4. Моддий ресурслар ва улардан фойдаланиш даражасининг ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига таъсирини ўрганиш ва баҳо бериш. Моддий ресурслар ва улардан фойдаланиш даражасини таҳлил этишнинг асосий манбалари бўлиб, қуйидаги ахборот маълумотлари ҳисобланади: 1. Бухгалтерия баланси (1-шакл); 2. Ташкилот, корхоналарнинг асосий фаолияти кўрсаткичлари (6-АСК шакли); 3. Ў симликчилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва уларнинг таннархи тўғрисидаги ҳисобот (9-АСК шакли); 4. Чорвачилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва уларнинг таннархи тўғрисидаги ҳисобот (13-АСК шакли); 5. Бухгалтерия ҳисобининг бош ва аналитик счётларининг маълумотлари; 6. Бизнес-режа маълумотлари. Моддий ресурслар билан таъминланиш ва улардан фойдаланиш кўрсаткичлари, уларнинг мазмуни ва ҳисоблаш усуллари. Корхонада ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига бошқа омиллар билан бир қаторда моддий ресурслар билан таъминланиш ва улардан фойдаланиш даражаси ҳам таъсир қилади. Моддий ресурслар билан таъминланиш даражаси қандай аниқланади? Моддий ресурслар билан таъминланиш даражасини аниқлаш учун корхонада мавжуд бўлган моддий ресурсларнинг хақиқий ҳажмини (миқдорини) меъёр бўйича талаб қилинадиган ҳажмига (миқдорига) бўлиш

керак. Ушбу кўрсаткич хўжалик бўйича ҳам, ҳар бир моддий ресурснинг тури (уруғ, ўғит, ёқилғи ва бошқалар) бўйича ҳам аниқланади. Моддий ресурслар билан таъминланиш аҳволининг таҳлили солиштириш, кўрсаткичлар фарқи, занжирли боғланиш усуллари ёрдамида амалга оширилади. Биринчи навбатда улар билан таъминланиш даражасининг умумий ўзгариши, сўнгра ушбу ўзгаришга омилларнинг таъсири аниқланиб, моддий ресурслар билан таъминланиш даражасига баҳо берилади. Шундан сўнг моддий ресурслардан фойдаланиш даражасининг таҳлили амалга оширилади. Моддий ресурслардан фойдаланиш самарадорлиги кўрсаткичлар тизими орқали ифодаланади. Буларга қуйидаги нисбий миқдорлар киради: 1. Моддий ресурслар қайтими; 2. Моддий ресурслар сиғими; 3. Моддий ресурслар рентабеллиги; 4. Моддий ресурслар харажати коэффициенти; 5. Сарфланган моддий ресурсларнинг таннархдаги ҳиссаси. Моддий ресурслар қайтими деганда нима тушунилади? Моддий ресурслар қайтими деганда бир сўмлик моддий харажатлар ҳисобига етиштирилган маҳсулот ҳажми тушунилади. Бошқача айтганда 1 сўмлик моддий харажат ҳисобига ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмини ифодаловчи кўрсаткич моддий ресурслар қайтими деб аталади. Моддий ресурслар қайтими истеъмол қилинган моддий ресурснинг ҳар бир сўми ҳисобига қанча маҳсулот ишлаб чиқарилганлигини ифодалайди. Ушбу кўрсаткич истеъмол қилинган моддий ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини ифодаловчи бевосита кўрсаткичдир. Ушбу кўрсаткич қанча юқори бўлса, моддий ресурслардан фойдаланиш даражаси шунча юқори бўлади. Демак, маҳсулот ҳажми қиёсланаётган даврга нисбатан ошиб борган бўлади. Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг харажатга нисбатан ошиб бориши корхона иқтисодини ўсишига сабабчи бўлади.

Моддий ресурслар қайтими коэффициентини аниқлаш учун ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулот ҳажмини шу маҳсулот учун сарф бўлган моддий харажатлар ҳажмига бўлиш керак: КМҚМХ ЯМ  бунда, КМҚ – моддий ресурслар қайтими коэффициенти (кўрсаткичи) ЯМ – етиштирилган ялпи маҳсулотлар ҳажми (суммаси) МХ – моддий харажатлар суммаси. Бу коэффициент 1 дан катта бўлса, истеъмол қилинган моддий ресурслардан фойдаланиш самарали бўлганлигини, агар паст бўлса – ишлаб чиқариш моддий зарар билан ишлаётганлигини билдиради. Моддий ресурслар сиғими кўрсаткичи нимани ифодалайди? Моддий ресурслар сиғими кўрсаткичи бир сўмлик ишлаб чиқарилган маҳсулот учун сарф бўлган моддий (материал) харажатлар суммаси ни ифодалайди. Моддий ресурслар сиғими моддий ресурслар қайтимининг аксини ифодаловчи кўрсаткичдир. Бу кўрсаткич материаллар сиғими деб ҳам аталади. Материаллар сиғими даражаси қанча паст бўлса, моддий ресурслардан фойдаланиш даражаси шунча юқори бўлади, бошқача айтганда 1 сўмлик моддий харажат ҳисобига етиштирилган маҳсулот ҳажми ошиб боради. Бу хўжалик иқтисодиётининг, қолаверса , мамлакат миллий иқтисодиётининг ривожланиши ва мустаҳкамланишига сабабчи бўлади. Материал лар сиғими кўрсаткичи қандай аниқланади? Маҳсулот ишлаб чиқариш учун сарф бўлган моддий харажатлар суммасини етиштирилган ялпи маҳсулот ҳажмига (суммасига) бўлиш орқали аниқланади. ЯМ МХ КМС  бунда, КМС – материал лар сиғими коэффициенти МХ – ялпи маҳсулот учун сарф бўлган моддий харажатлар суммаси; ЯМ – ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулот қиймати.

Моддий ресурслар рентабеллиги нимани билдиради ва у қандай аниқланади? Моддий ресурслар рентабеллиги сарф бўлган моддий харажатларнинг ҳар бир сўми ҳисобига олинган фойда суммасини билдиради. Моддий ресурслар рентабеллигини аниқлаш учун маҳсулот сотишдан олинган фойда суммасини сарф бўлган моддий ресурсларнинг жами суммасига бўлмоқ керак:МХ ЯФ КМР  бу ерда, КМР – моддий ресурслар рентабеллиги коэффициенти; ЯФ – маҳсулотни сотишдан олинган ялпи фойда; МХ – сарф бўлган моддий ресурслар ҳажми. Моддий ресурслар рентабеллиги истеъмол қилинган моддий ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини ифодаловчи асосий умумлаштирувчи кўрсаткичлардан биридир. Бу коэффициент қанча юқори бўлса моддий сарфлардан фойдаланиш даражаси ҳам шунча юқори бўлади, демак, самарадорлик даражаси ошади. Бошқача айтганда 1 сўмлик моддий харажат ҳисобига олинган фойда ошган сайин, хўжаликни молиявий аҳволи ҳам мустаҳкамланиб боради. Мод д ий ресурслар харажати коэффициенти нимани билдиради? Бу коэффициент ҳисобот даврида сарф бўлган ҳақиқий моддий ресурслар ҳажмининг меъёр бўйича ҳисобланган ҳажмига ёки базис даврида истеъмол қилинган моддий ресурсларнинг ҳажмига нисбатан тежалганлигини ёки ортиқ харажат бўлганлигини билдиради. Бу коэффициент қандай аниқланади? Бу коэффициентни аниқлаш учун ҳисобот даврида сарф бўлган ҳақиқий материал ресурслар суммасини ҳисобот даврида етиштирилган маҳсулот миқдорига нисбатан меъёр бўйича ҳисоблаб олинган шартли материал харажатлар суммасига (ёки базис давридаги харажат даражаси бўйича ҳисоблаб олинган шартли харажатлар суммасига) бўлиш керак.

Ш МХ МХ КМФ 1 бу ерда, КМФ – моддий ресурслардан фойдаланиш коэффициенти; МХ 1 – ҳисобот даврида етиштирилган маҳсулот учун сарф бўлган ҳақиқий материаллар суммаси; МХ Ш – шартли материал харажатлар суммаси (ҳисобот даврида етиштирилган маҳсулот ҳажмига нисбатан меъёр бўйича ҳисоблаб олинган ёки базис давридаги маҳсулот бирлиги учун бўлган харажат даражаси бўйича ҳисоблаб олинган харажатлар суммаси). Шартли материал харажатлар суммасини аниқлаш учун ҳисобот йилида етиштирилган маҳсулот миқдорини меъёр бўйича бир бирлик маҳсулот учун белгиланган харажат даражасига ёки базис давридаги харажат даражасига кўпайтирилади. Моддий ресурслардан фойдаланиш коэффициенти 1 дан паст бўлса, моддий харажатларнинг тежалганлигини, 1 дан катта бўлса – ортиқча харажат содир бўлганлигини билдиради. Сарф бўлган моддий ресурсларнинг таннархдаги ҳиссаси нимани билдиради? Бу кўрсаткич маҳсулот таннархининг неча фоизи истеъмол қилинган моддий ресурсларга тўғри келишлигини билдиради. Бу коэффициентни аниқлаш учун моддий харажатлар суммасини (МХ) 100 фоизга кўпайтириб, натижасини таннархнинг ҳажмига (ТН) бўлиш керак. ТН МХ КМС 100  бу ерда, КМС – сарф бўлган моддий ресурсларнинг таннархдаги ҳиссаси (коэффициенти). Сарф бўлган моддий ресурсларнинг таннархдаги ҳиссаси қанча паст бўлса, моддий ресурслардан фойдаланиш самарадорлиги шунча юқори бўлади, яъни 1 сўм лик моддий харажат ҳисобига ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми ошади.

Материаллар қайтимининг омилли таҳлили. Моддий ресурслардан фойдаланишнинг асосий кўрсаткичи бўлиб, материаллар қайтими коэффициенти ҳисобланади. Унинг таҳлили ҳисобот йилидаги коэффициентини базис йилидаги коэффициентига ёки режа бўйича кўзда тутилган коэффициентига солиштириб ўзгаришини аниқлашдан бошланади. Буни қуйидагича ифодалаш мумкин:МХ ЯМ МХ ЯМ МХ ЯМ , 0 0 1 1    Ушбу формуладан кўриниб турибдики, материаллар қайтимининг ўзгаришига бевосита икки омил таъсир қилади : 1. Ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгариши; 2. Моддий (материал) харажатлар ҳажмининг ўзгариши. Булар бирламчи омиллар бўлиб ҳисобланади. Ушбу омилларнинг материаллар қайтимининг ўзгаришига таъсирини «Занжирли боғланиш» усулидан фойдаланиб аниқлаш зарур. Материаллар қайтимининг ўзгаришига омиллар таъсирини аниқлашдан олдин «шартли материаллар қайтими» коэффициентини аниқлаб олиш зарур. Буни аниқлаш учун ҳисобот йилида етиштирилган ялпи маҳсулот ҳажмини (ЯМ 1 ) базис йилидаги (ёки режадаги) харажатлар ҳажмига (МХ 0 ) бўлмоқ керак: 0 1 МХ ЯМ КМК Ш  Шундан сўнг омиллар таъсирини аниқлаш мумкин. Материаллар қайтимининг ўзгаришига биринчи омил – ялпи маҳсулот ҳажми ўзгаришини нг таъсирини аниқлаш учун шартли материаллар қайтими коэффициентидан базис давридаги (режадаги) материаллар қайтими коэффициентини чегириб ташлаш керак: ЯМ МХ ЯМ МХ ЯМ   0 0 0 1

Материаллар қайтимининг ўзгаришига иккинчи омил – моддий харажатлар ҳажми ўзгаришини нг таъсирини аниқлаш учун ҳисобот йилидаги материаллар қайтими коэффициентидан шартли материаллар қайтими коэффициентини чегириб ташлаш керак:МХ МХ ЯМ МХ ЯМ   0 1 1 1 Шу икки омил таъсирларининг йиғиндиси материаллар қайтими коэффициентининг умумий ўзгаришига тенг келиши керак: МХ ЯМ МХ ЯМ    , Энди, қуйида келтирилган ҳисобот материалларидан фойдаланиб, пахта бўйича материаллар қайтимининг таҳлилини кўриб чиқамиз. Ишлаб чиқарилган пахтанинг моддий харажатлари бўлиб, ўғит, уруғ, ёқилғи-мойлаш материаллари ҳисобланади. жадвал Пахта етиштириш бўйича моддий ресурслардан фойдаланиш кўрсаткичларини ҳисоблаш учун зарур бўлган маълумотлар. Т.р Кўрсаткичлар Базис йили Ҳисобот йили ўзгариши (+,-) 1. Пахта ялпи ҳосили ( q ), ц 3600 3776 +176 2. 1 ц. пахта баҳоси (Р), сўм 17890 19908 +2018 3. 1 ц. пахта учун сарф бўлган материал ресурслар миқдори (Х), кг: - ўғит - уруғ - ёқилғи-мойлаш материаллари 25,78 1,972 3,195 6,359 3,019 7,933 - 19,421 + 1,047 + 4,738 4. Сарф бўлган моддий ресурслар 1 ц.нинг қиймати ( Z ), сўм: - ўғит - уруғ 3218,1 11307 22965 28176 + 19747 + 16869

- ёқилғи-мойлаш материаллари 16948 16514 - 434 5. Пахта ялпи маҳсулоти ( q P ), минг сўм 64404 75311 +10907 6. Сарф бўлган моддий харажатларнинг жами қиймати ( q x Z ), минг сўм Шу жумладан: - ўғит - уруғ - ЁММ 5738,8 2986,6 802,8 1949,4 13673 5514,3 3212 4946,7 +7934,2 +2527,7 2409,2 +2997,3 7. Шартли ялпи маҳсулот ҳажми ( q 1 P 0 ), минг сўм х 67553 х Ушбу маълумотлар асосида материаллар қайтими коэффициентларини ҳисоблаб оламиз. Базис йили учун сум МХ ЯМ КМК 2, 11 8, 5738 64404 0 0 0    Шартли материаллар қ айтими сум МХ ЯМ КМК Ш 1, 13 8, 5738 75311 0 1    Ҳисобот йили учун сум МХ ЯМ КМК 5,5 13673 75311 1 1 1    Ушбу маълумотлар асосида материаллар қайтими ўзгаришининг омилли таҳлили амалга оширилди, натижаси ни 23 жадвалдан кўриш мумкин. 23-жадвал Материаллар қайтимининг омилли таҳлили. Ш.ж. ўзгариши

Т. р Кўрсаткичла р Базис йили Ҳисобот йилидаг и ЯМ ҳажми ва базис йили МХ ҳажми бўйича Ҳисобо т йили ўзгариш и (+,-) Ялпи маҳсуло т ҳажми ҳисобиг а Моддий харажат -лар ҳажми ҳисобиг а 1. Ялпи маҳсулот, минг сўм 64404 75311 75311 +10907 х х 2. Моддий харажат-лар, минг сўм 5738, 8 5738,8 13673 +7934,2 х х 3. Материалла р қайтими, сўм 11,2 13,1 5,5 -5,7 +1,9 -7,6 23 – жадвалдан маълумки, материаллар қайтими (1 сўмлик харажат ҳисобига олинган маҳсулот ҳажми) ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 5,7 сўмга ёки 50,9 % га камайган. Демак, моддий ресурслардан фойдаланиш самарадорлиги 49,1 % га камайган (50,9 – 100 = - 49,1 % ) Ушбу ўзгариш икки омил таъсири остида юзага келган: 1-омил – ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришини таъсири:сум МХ ЯМ МХ ЯМ 9,1 2, 11 1, 13 8, 5738 64404 8, 5738 75311 0 0 0 1        Демак, ялпи маҳсулот ҳажмининг ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 10907 минг сўмга ошиши натижасида материаллар қайтими даражаси 1,9 сўмга ошган. Бошқача айтганда 1 сўмлик материал харажатлари ҳисобига етиштирилган ялпи маҳсулот ҳажми 1,9 сўмга кўпайган.

2-омил – моддий (материал) харажатлар ҳажмининг ўзгаришини таъсири:сум МХ ЯМ МХ ЯМ 6,7 1, 13 5,5 8, 5738 75311 13673 75311 0 1 1 1       Демак, ҳисобот йилидаги моддий харажатлар ҳажми базис йилидаги моддий харажатлар ҳажмига нисбатан 7934,2 минг сўмга ошиши материаллар қайтими даражасига салбий таъсир қилиб, уни 7,6 сўмга камайишига сабабчи бўлган. Ушбу маълумотлардан малумки, материаллар қайтими даражасини ошириш учун моддий харажатлар ҳажмини кескин камайтириш чораларни кўриш зарур. Материаллар сиғимининг омилли таҳлили. Моддий ресурслардан фойдаланишнинг асосий кўрсаткичларидан бири бўлиб, материаллар сиғими ҳисобланади. Материаллар сиғими кўрсаткичини ўрганиш асосида фаолиятда мавжуд бўлган имкониятларни аниқлаш ва истеъмол қилинган моддий ресурсларнинг самарадорлигини ошириш йўлларини кўрсатиш хўжаликнинг иқтисодиётини мустаҳкамлашга маълум даражада ижобий таъсир қилади. Шунинг учун материаллар сиғими даражасини узлуксиз равишда ўрганиш, омилли таҳлил қилиш катта аҳамиятга эгадир. Материаллар сиғимининг таҳлили ўзаро қиёслашдан бошланади, яъни ҳисобот йилидаги материаллар сиғими кўрсаткичини базис йилидаги (ёки режадаги) материаллар сиғими кўрсаткичига солиштириб, умумий ўзгариши аниқланади. МХ ЯМ ЯМ МХ ЯМ МХ , 0 0 1 1    Шундан сўнг ўзгаришининг сабаблари омиллар таъсирини ҳисоблаш орқали аниқланади. Ушбу ўзгариш қуйидаги икки омил ҳисобига содир бўлади:

1. Ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгариши; 2. моддий харажатлар ҳажмининг ўзгариши. Ушбу омилларнинг таъсири аниқлаганга қадар материаллар сиғимини ифодаловчи қуйидаги уч боғланиш кўрсаткичи аниқлаб олинса, таҳлилни амалга ошириш қулайроқ бўлади: I . Базис давридаги материаллар сиғими кўрсаткичи (ёки режалаштирилган материаллар сиғими):0 0 0 ЯМ МХ КМС  II . Шартли материаллар сиғими кўрсаткичи 1 0 ЯМ МХ КМС Ш  III . Ҳисобот йилидаги материаллар сиғими кўрсаткичи 1 1 1 ЯМ МХ КМС  Шундан кейин материаллар сиғими кўрсаткичининг ўзгаришига омиллар таъсири аниқланади: 1-омил – Ялпи маҳсулот ҳажми ўзгаришини нг таъсирини аниқлаш: II - I ям ЯМ МХ ЯМ МХ   0 0 1 0 2-омил – Моддий (материал) харажатлар ҳажми ўзгаришини нг таъсирини аниқлаш: III - II МХ ЯМ МХ ЯМ МХ   1 0 1 1 Шу икки омил таъсирларининг йиғиндиси материаллар сиғими кўрсаткичининг умумий ўзгаришига тенг келиши керак: МХ ЯМ МХ ЯМ ,    Шундан кейин ҳар бир омил таъсирига баҳо берилиб, умумий хулоса қилинади.

Энди , юқорида келтирилган ҳисобот материаллари асосида материаллар сиғимининг таҳлилини кўриб чиқамиз. Бунинг учун аввало қуйидаги уч боғланиш кўрсаткичини аниқлаб олиш керак: I . тийин ёки сум ЯМ МХ 9,8 089,0 64404 8, 5738 0 0   II . тийин ёки сум ЯМ МХ 6,7 076,0 75311 8, 5738 1 0   III . тийин ёки сум ЯМ МХ 2, 18 182,0 75311 13673 1 1   Шундан кейин материаллар сиғимининг умумий ўзгариши ва унга омиллар таъсири аниқланади: Материаллар сиғимининг умумий ўзгариши: III - I . тийин ЯМ МХ ЯМ МХ 3,9 9,8 2, 18 0 0 1 1     Демак, материаллар сиғими ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 9,3 тийинга ёки 104 % га ошган, яъни 1 сўмлик ялпи маҳсулот учун қилинган харажат ҳажми базис йилида 8,9 тийинни, ҳисобот йилида эса 18,2 тийинни ташкил қилган, натижада 1 сўмлик ялпи маҳсулот ҳисобига қилинган харажат ҳисобот йилида 9,3 тийинга кўпайган. Бу 1-омилнинг ижобий , 2- омилнинг салбий таъсири остида юзага келган. Материаллар сиғимининг ўзгаришига 1-омил – ялпи маҳсулот ҳажми ўзгаришини нг таъсирини аниқлаш учун шартли материаллар сиғими ( II - боғланиш) кўрсаткичидан базис давридаги материаллар сиғими ( I -боғланиш) кўрсаткичини чегириб ташлаш керак. II - I . ) 3,1( 013,0 089,0 076,0 64404 8, 5738 75311 8, 5738 0 0 1 0 тийин сум ЯМ МХ ЯМ МХ        Демак, ҳисобот йилида ялпи маҳсулот ҳажмининг кескин ошиши материаллар сиғими даражасининг 1,3 тийинга ёки 14, 6 % га пасайишига сабабчи бўлган. Материаллар сиғимининг ўзгаришига 2-омил – моддий харажатлар ҳажми ўзгаришини нг таъсирини аниқлаш учун ҳисобот йилидаги

материаллар сиғими ( III -боғланиш) кўрсаткичидан шартли материаллар сиғими ( II -боғланиш) кўрсаткичини чегириб ташлаш керак: III - II . ) 6, 10( 106,0 076,0 182,0 75311 8, 5738 75311 13673 1 0 1 1 тийин сум ЯМ МХ ЯМ МХ        Демак, моддий (материал) харажатлар ҳажмининг ҳисобот йилида базис йилига нисбатан кескин ошиши материаллар сиғими даражасини 10,6 тийинга ёки 139 фоизга ошишига сабабчи бўлган. Материаллар сиғими бир омилнинг ижобий, иккинчи омилнинг салбий таъсири остида ўзгариб, пировард натижада 9,3 тийинга ёки 104% га ошган , натижада моддий ресурслардан фойдаланиш самарадорлиги 49 % га пасайган (8,9 : 18,2 х 100 = 49 %) . Юқорида материаллар сиғимининг ўзгаришига биринчи тартибли омиллар таъсирининг таҳлилини кўриб чиқди. Энди, иккинчи тартибли омилларнинг таъсирини кўриб чиқамиз. Материаллар сиғимининг ўзгаришига таъсир қилувчи омилларнинг ўзи ҳам икқиламчи омиллар таъсири остида ўзгаради. Масалан, ялпи маҳсулот ҳажми бирламчи омил тариқасида ўз навбатида қуйидаги икки омил таъсири остида ўзгаради: 1. маҳсулот миқдорининг ( q ) ўзгариши; 2. маҳсулот бир бирлиги баҳосининг (р) ўзгариши. Шу икки омил кўпайтмаларининг йиғиндиси ялпи маҳсулот ҳажмига тенг бўлади: q  р = ЯМ Шу икки омил таъсирларининг йиғиндиси эса ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига тенг бўлади. Материаллар сиғими ўзгаришига таъсир қилувчи моддий харажатлар (МХ) ҳажмининг ўзгариши ўз навбатида қуйидаги икқиламчи омиллар таъсири остида ўзгаради: 1. Етиштирилган маҳсулот физик миқдорининг ( q ) ўзгариши; 2. Бир бирлик (1ц) маҳсулот учун сарф бўлган ҳар бир моддий ресурс миқдорининг ўзгариши (Х);

3. Бир бирлик (1ц) ҳар бир моддий ресурс қийматининг ўзгариши ( Z ). Шу уч омил кўпайтмаларининг йиғиндиси моддий харажатлар ҳажмига (суммасига) тенг бўлади:  МХ =  q х Z Шу омиллар таъсирларининг йиғиндиси эса моддий харажатлар ҳажмининг ўзгаришига тенг бўлади. Демак, материаллар сиғими коэффициентини қуйидаги формула бўйича аниқлаш мумкин:qP Zх q КМС    Ушбу формуладан кўриниб турибдики, материаллар сиғими даражасининг ўзгаришига қуйидаги иккинчи тартибли омиллар таъсир қилади: 1. маҳсулотлар миқдори ва таркибий тузилишининг ўзгариши; 2. маҳсулот бир бирлиги баҳосининг ўзгариши; 3. бир-бирлик маҳсулот учун сарфланган материал харажатлар миқдорининг ўзгариши; 4. истеъмол қилинган бир- бирлик моддий ресурслар қийматининг (нархининг) ўзгариши. Материаллар сиғимининг ўзгаришига омилларнинг таъсирини «Занжирли боғланиш» усулидан фойдаланиб аниқлаш зарур. Бунинг учун аввало қуйидаги боғланиш кўрсаткичлари ҳисоблаб олиниши керак: I . сигимир материалла режадаги ёки йилидаги базис P q Z X q КМС ) ( 0 0 0 0 0 0     II . сигимир материалла шартли биринчи P q Z X q КМС Ш     0 1 0 0 1 1 III . сигимир материалла шартли иккинчи P q Z X q КМС Ш     11 0 0 1 2

IV .сигимир материалла шартли учинчи P q Z X q КМС Ш     11 0 1 1 3 V . сигимир материалла хакикий йилидаги хисобот P q Z X q КМС ) ( 11 1 1 1 1     Ушбу кўрсаткичлар асосида жами маҳсулот бўйича материаллар сиғимининг таҳлили амалга оширилади. Биринчи навбатда , материаллар сиғимининг умумий ўзгариши, сўнгра омилларнинг таъсири аниқланади. Материаллар сиғими кўрсаткичининг умумий ўзгаришини аниқлаш учун ҳисобот йилидаги материаллар сиғими кўрсаткичидан ( V - боғланиш) базис йилидаги (ёки режадаги) материаллар сиғими кўрсаткичини ( I - боғланиш)ни чегириб ташлаш керак: qPXZ P q Z X q P q Z X q        0 0 0 0 0 11 1 1 1 Бу ўзгариш барча омиллар таъсири остида юзага келганлигини ифодалайди. Материаллар сиғими даражасининг ўзгаришига омилларнинг таъсири қуйидаги кетма-кетлик бўйича аниқланади. 1-омил – маҳсулот миқдори ва таркибий тузилиши ўзгаришининг материаллар сиғими даражасининг ўзгаришига таъсирини аниқлаш учун 1- шартли материаллар сиғими кўрсаткичидан ( II - боғланишдан) базис йилидаги (ёки режадаги) материаллар сиғими кўрсаткичини ( I -боғланишни) чегириб ташлаш керак: q P q Z X q P q Z X q        0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 2-омил – маҳсулот бир бирлиги баҳоси ўзгаришининг материаллар сиғими даражасининг ўзгаришига таъсирини аниқлаш учун иккинчи шартли материаллар сиғими кўрсаткичидан ( III -боғланишдан) биринчи шартли материаллар сиғими кўрсаткичини ( II - боғланишни) чегириб ташлаш керак: P P q Z X q P q Z X q        0 1 0 0 1 11 0 0 1

3-омил – бир-бирлик маҳсулот учун сарфланган материал харажатлар миқдори ўзгаришининг материаллар сиғими кўрсаткичининг ўзгаришига таъсирини аниқлаш учун учинчи шартли материаллар сиғими кўрсаткичидан ( IV -боғланишдан) иккинчи шартли материаллар сиғими кўрсаткичини ( III - боғланишни) чегириб ташлаш керак:X P q Z X q P q Z X q        11 0 0 1 11 0 1 1 4-омил – истеъмол қилинган бир бирлик моддий ресурслар қиймати ўзгаришининг материаллар сиғими даражасининг ўзгаришига таъсирини аниқлаш учун ҳисобот давридаги материаллар сиғими кўрсаткичидан ( V - боғланишдан) учинчи шартли материаллар сиғими кўрсаткичини ( IV - боғланишни) чегириб ташлаш керак: Z P q Z X q P q Z X q        1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 Ушбу турт омил таъсирларининг йиғиндиси жами маҳсулот бўйича материаллар сиғими даражасининг умумий ўзгаришига тенг келиши керак. qpxz Z X P q      Шундан сўнг ҳар бир омилнинг таъсирига баҳо берилиб, хулоса қилинади. Энди, юқорида 22-жадвалда келтирилган маълумотлар асосида аввало, истеъмол қилинган материал харажат лар қийматини (ҳажмини) ифодаловчи кўрсаткичларни ҳисоблаб олиб, ундан кейин материаллар сиғими кўрсаткичининг омилли таҳлилини амалга оширамиз. Пахта ишлаб чиқариш учун истеъмол қилинган материал харажат лар ҳажмини (қийматини) ифодаловчи кўрсаткичлар қуйидаги 24- жадвалда келтирилди. жадвал Пахта ишлаб чиқариш материал харажатлари ҳажми кўрсаткичлари. Материал харажатлар қиймати, минг сўм

Материал харажатлар номи Базис давридаги материал харажатлар ҳажми q 0 X 0 Z 0 1-шартли материал харажатлар ҳажми q 1 X 0 Z 0 2-шартли материал харажатлар ҳажми q 1 X 1 Z 0 Ҳисобот давридаги материал харажатлар ҳажми q 1 X 1 Z 1 ўғит 2986,4 3132,7 772,7 5514,3 уруғ 802,8 841,9 1289 3212 ЁММ 1949,4 2045 5076,7 4946,7 Жами: 5738,8 6019,6 7138,4 13673 Материаллар сиғимини ҳисоблаш учун зарур бўлган ялпи маҳсулот кўрсаткичлари 2 2-23 жадвал лар да келтирилган. Энди, юқорида 22-24 жадвалларда келтирилган ҳисоб-китоб маълумотларидан фойдаланиб, материаллар сиғимининг омилли таҳлилини амалга ошириш мумкин. Материаллар сиғимининг омилли таҳлилига ўтишдан олдин уни ифодаловчи қуйидаги занжирли боғланиш кўрсаткичларини ҳисоблаб олиш зарур: I.тийин ёки P q Z X q 9,8 089,0 64404 8, 5738 0 0 0 0 0     II. тийин ёки Pq Z X q 9,8 089,0 67553 6, 6019 01 0 0 1     III. тийин ёки Pq Z X q 8 080,0 75311 6, 6019 11 0 0 1     IV. тийин ёки Pq Z X q 5,9 095,0 75311 7138 11 0 1 1     V. тийин ёки P q Z X q 2, 18 182,0 75311 13673 11 1 1 1     Шу ҳисоб-китоблардан кейин материаллар сиғими динамикаси таҳлилини бажариш мумкин.

Ҳисобот йилидаги (V-боғланишдаги) материаллар сиғими кўрсаткичидан базис йилидаги (I-боғланиш) кўрсаткичини чегириш орқали унинг умумий ўзгариши аниқланади.тийин ёки P q Z X q P q Z X q 3,9 093,0 089,0 182,0 64404 8, 5738 75311 13673 0 0 0 0 0 11 1 1 1            Демак, ҳисобот йилида 1 сўмлик пахта ялпи маҳсулоти учун 18,2 тийинлик, базис йилида 8,9 тийинлик материал ресурслар сарф бўлган, оқибатда материаллар сиғими даражаси ҳисобот йилида 9,3 тийинга ёки 104 % га ошган. Материаллар сиғими даражасининг ошиши моддий ресурслардан фойдаланиш самарадорлигининг пасайганлигини билдиради. Бошқача айтганда материаллар қайтими даражаси пасайган. Базис йилида 1 сўмлик материал харажат ҳисобига 11,2 сўмлик ялпи маҳсулот ишлаб чиқарилган: сум Z Х q Р q МК 2, 11 8, 5738 64404 0 0 0 0 0 0      Ҳисобот йилида эса – 5,5 сўмлик маҳсулот ишлаб чиқарилган: сум Z Х q Р q МК 5,5 13673 75311 1 1 1 1 1 1      Демак, материаллар қайтими 5,7 сўмга ёки 50,9 % га камайган. Материаллар сиғими даражасининг ўзгариши 4 та омил ҳисобига содир бўлган. 1-омил – маҳсулот миқдори ва таркибий тузилиши ўзгаришининг таъсири: тийин ёки P q Z X q Р q Z X q 0,0 00,0 089,0 089,0 64404 8, 5738 67553 6, 6019 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1           Демак, маҳсулотлар таркибий тузилишида ўзгариш содир бўлмаганлиги учун материаллар сиғими даражасига ушбу омил таъсир қилмаган. Биз бу ерда фақат битта маҳсулот – пахта бўйича кўриб чиқдик. Шунинг учун таркибий ўзгариш бўлган эмас. Агар 2 ва ундан ортиқ маҳсулот бўйича таҳлил амалга оширилганда албатта ушбу омил таъсири бўлган бўлар эди.

2-омил – маҳсулот баҳоси ўзгаришининг таъсири:тийин ёки P q Z X q P q Z X q 9,0 009,0 089,0 08,0 67553 6, 6019 75311 6, 6019 0 1 0 0 1 11 0 0 1            Демак, ҳисобот йилида 1ц. пахтанинг ўртача баҳоси базис йилидаги баҳосига нисбатан 2016 сўмга ёки 11,3 % га ошга н . Натижада у ҳисобот йилидаги ялпи маҳсулот қийматини ошириб, 1 сўмлик маҳсулот учун сарф бўлган материал харажатлар ҳажми (материал сиғими)ни 0,9 тийинга ёки 10,1 фоизга камайишига олиб келган. 3-омил – бир-бирлик маҳсулот учун сарфланган материал ресурслар миқдори ўзгаришининг таъсири: тийин ёки P q Z X q P q Z X q 5,1 015,0 08,0 095,0 75311 6, 6019 75311 7138 11 0 0 1 11 0 1 1            Демак, маҳсулот бир бирлиги учун сарф бўлган материал ресурслар миқдорининг ошиши натижасида материаллар сиғими даражаси ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 1,5 тийинга ёки 18,8 фоизга ошган. 4-омил – истеъмол қилинган бир бирлик материал ресурслар қиймати ўзгаришининг таъсири: тийин ёки P q Z X q P q Z X q 7,8 087,0 095,0 182,0 75311 7138 75311 13673 11 0 1 1 11 1 1 1            Демак, истеъмол қилинган 1 ц. материал сарфлар қийматининг ошиши натижасида 1 сўмлик маҳсулот ҳисобига тўғри келадиган харажатлар ҳажми (материаллар сиғими) 8,7 тийинга ёки 91,6 фоизга ошган. Ушбу 4 та омил таъсирларининг йиғиндиси материаллар сиғими кўрсаткичининг умумий ўзгаришига тенг келиши керак. Юқоридаги ҳисоб китоблардан кўриниб турибдики , материаллар сиғимининг ўзгаришига 1- омил таъсир қилмаган, қолган уч омил таъсир қилган, натижада у базис йилига нисбатан 104 % га ошган (демак моддий ресурслардан фойдаланиш даражаси икки мартадан зиётроқ миқдорга камайган). Унга баҳонинг ўзгариши ижобий, сарфланган материал ресурслар миқдори билан қийматининг ўзгариши салбий таъсир қилган.

Материаллар сиғими даражасини пасайтириш учун қуйидаги мавжуд имкониятлардан фойдаланиш зарур: 1. Сарфланган материал ресурслар миқдорини тежаш чоралар и ни кўриш зарур. Таҳлил қилинган даврда уларнинг сарф бўлган миқдори 18,8 % га ошган, натижада материаллар сиғимини ошишига олиб келган. 2. Материал ресурсларни арзонроқ нархларда сотиб олиш чораларини кўриш зарур. Уларни нг қи й мати таҳлил қилинаётган даврда 91,6 % га ошган, натижада материаллар сиғими даражасининг кескин ошиб кетишига сабабчи бўлган. 3. Маҳсулотларни сотиш баҳосини янада ошириш чораларни кўриш зарур. Сотиш баҳосининг ўсиш даражаси сотиб олинаётган моддий ресурслар нархининг ўсиш даражасидан юқори бўлмаса, моддий ресурслардан фойдаланиш даражаси албатта пасаяди. Моддий ресурслар ва улардан фойдаланиш самарадорлигининг ишлаб чиқариш ҳажмига таъсирининг таҳлили. Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми билан истеъмол қилинган моддий ресурслар ва улардан фойдаланиш даражаси орасида бевосита функционал боғлиқлик мавжуд. Ушбу боғлиқликни қуйидаги формула орқали ифодалаш мумкин: ЯМ = МХ  МҚ Бунда, ЯМ – ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулот суммаси (ҳажми); МХ – ишлаб чиқаришга сарфланган моддий харажатлар (ресурслар) ҳажми; МҚ – материаллар қайтими кўрсаткичи. Ушбу формуладан кўриниб турибдики, ялпи маҳсулот ҳажми (ЯМ) сарф бўлган моддий ресурслар ҳажми (МХ) билан материаллар қайтими кўрсаткичи (МҚ) кўпайтмаларининг йиғиндисига тенг. Демак, ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига шу икки омил бевосита таъсир қилади:

1) моддий харажатлар ҳажмининг ўзгариши; 2) материаллар қайтими даражасининг ўзгариши Ушбу омилларнинг ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига таъсирини «Занжирли боғланиш», «Кўрсаткичлар фарқи» усулларидан фойдаланиб, аниқлаш мумкин. Биз бу ерда омилларнинг таъсирини «Занжирли боғланиш» усули орқали аниқладик. Бунинг учун аввало, ялпи маҳсулотни ифодаловчи учта боғланиш кўрсаткичи ҳисоблаб олинади: I. МХ 0  МҚ 0 – базис даврида етиштирилган ялпи маҳсулот; II. МХ 1  МҚ 0 – шартли ялпи маҳсулот; III. МХ 1  МҚ 1 – ҳисобот даврида етиштирилган ялпи маҳсулот. Шундан кейин ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришини ва унга омилларнинг таъсирини аниқлаш мумкин. Ҳисобот йилидаги ялпи маҳсулот ҳажмидан (III-боғланишдан) базис йилидаги (ёки режа бўйича кўзда тутилган) ялпи маҳсулот ҳажмини (I- боғланишни) чегириш орқали ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгариши аниқланади: (МХ 1  МҚ 1 )-(МХ 0  МҚ 0 )=  МХ,МҚ Шартли ялпи маҳсулот ҳажмидан (II-боғланишдан) базис даврида етиштирилган ялпи маҳсулот ҳажмини (I-боғланишни) айириш орқали ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига моддий ресурслар ҳажми ўзгаришининг таъсири аниқланади: (МХ 1  МҚ 0 )-(МХ 0  МҚ 0 )=  МХ

Ҳисобот даврида етиштирилган ялпи маҳсулот ҳажмидан (III- боғланишдан) шартли ялпи маҳсулот ҳажмини (II-боғланишни) айириш орқали ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига моддий ресурслар қайтими ўзгаришининг таъсири аниқланади: (МХ 1  МҚ 1 )-(МХ 1  МҚ 0 )=  МҚ Шу икки омил таъсирларининг йиғиндиси ялпи маҳсулот ҳажмининг умумий ўзгаришига тенг келиши керак. Шундан кейин ҳар бир омил таъсирига баҳо берилади ва хулоса қилинади. Энди, ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига омиллар таъсирларининг таҳлилига тўхталамиз. Буни 25-жадвалдан кўриш мумкин: жадвал Ялпи маҳсулотнинг ўзгаришига материаллар ҳажми ва материаллар қайтими таъсирининг омилли таҳлили. Т. р Кўрсаткичл ар Базис йили Ҳисобот йилидаги материалл ар ҳажми ва базис йилидаги материалл ар қайтими бўйича Ҳисоб от йили ўзгариш и (+,-) Ш.ж. ўзгариши Моддий харажатл ар ҳажми ўзгариши ҳисобига Матери- аллар қайтим и ўзгариш и ҳисобиг а 1. Моддий (материал) харажатлар ҳажми, минг сўм 5738, 8 13673 13673 +7934,2 Х Х

2. Материалла р қайтими,сў м 11,2 11,2 5,5 -5,7 Х Х 3. Ялпи маҳсулот, минг сўм 6440 4 153138 75311 +10907 +88734 -77827 Ялпи маҳсулот ҳажми ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 10907 минг сўмга кўпайган (МХ 1  МҚ 1 )-(МХ 0  МҚ 0 )=(13673  5,5) - (5738,8  11,2)= = 75311 – 64404 = + 10907 минг сўм Ушбу ўзгариш икки омил ҳисобига содир бўлган. 1-омил – моддий харажатлар ҳажми ўзгаришининг таъсири. Моддий харажатлар ҳажми ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 7934,2 минг сўмга ошган, натижада шу омил ҳисобига ялпи маҳсулот ҳажми 88734 минг сўмга кўпайган: (МХ 1  МҚ 0 )-(МХ 0  МҚ 0 )=(13673  11,2) - (5738,8  11,2)= = 153138 – 64404 = + 88734 минг сўм Демак, моддий харажатлар ҳажмининг ошиши ҳисобига ялпи маҳсулот ҳажми 88734 минг сўмга ошган. 2-омил – материаллар қайтими ўзгаришининг таъсири . Материаллар қайтими ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 5,7 сўмга камайган, натижада шу омил ҳисобига ялпи маҳсулот ҳажми 77827 минг сўмга камайган: (МХ 1  МҚ 1 )-(МХ 1  МҚ 0 )=(13673  5,5) - (13673  11,2)= = 75311 –153138 = - 77827 минг сўм Ушбу таҳлилий маълумотлардан кўриниб турибдики, ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига 1-омил ижобий, 2-омил салбий таъсир қилган. Экстенсив омил таъсирининг натижаси интенсив омилнинг таъсирига

нисбатан юқори бўлганлиги учун ҳам ялпи маҳсулот ҳажми 10907 минг сўмга ошган. Ялпи маҳсулот ҳажмини кескин ошириш учун материаллар қайтими даражасини кескин ошириш чораларини кўриш керак.

Хулосалар Ушбу бобда моддий ресурслар ва улардан фойдаланиш таҳлилининг аҳамияти, мақсади ва вазифалари, ресурслар билан таъминланиш даражасининг таҳлили, улардан фойдаланиш самарадорлиги кўрсаткичларининг таҳлили, моддий ресурслар ва улардан фойдаланишнинг ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига таъсирининг таҳлили каби саволларга жавоблар етарли даражада ёритилган. Ушбу масалаларни яхши ўзлаштириб олиш учун, талабага дарсликдаги ушбу мавзуни ўқиб, ўзлаштиришини ҳамда мавзу бўйича келтирилган назарий саволларга жавоб қайтаришни ва берилган машқни мустақил бажаришини тавсия қиламиз.

Адабиётлар рўйхати : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси . Тошкент- «Ўзбекистон», 1992 2. Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасида корхоналар тўғрисида»ги қонуни. Т.: «Ўзбекистон», 1992 3. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонуни. - Қишлоқ хўжалигида ислоҳатларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий ҳужжатлар тўплами (2-кисм). Тошкент-1998й. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги Қонуни. 5. Ўзбекистон Республикасининг «Фермер хўжалиги тўғрисида» ги Қонуни (янги таҳрири). – Халқ сўзи газетаси, 2004 й. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Фермер хўжаликларини ривожлантириш Консепцияси тўғрисида» ги 2003 йил 27-октябрдаги ПФ– 3342–сонли Фармони. 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «2005-2007 йилларда фермер хўжаликларини жадал ривожлантиришга қаратилган таклифлар тайёрлаш бўйича махсус камиссия тўзиш тўғрисида» ги Фармойиши. – Халқ сўзи, 2004йил 5 ноябр. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 4 – апрелдаги «Аудиторлик фаолиятини янада такомиллаштириш ҳамда улар кўрсатаётган хизматлар сифати учун жавобгарликни ошириш тўғрисида»ги қарори. 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим йўналишлари тўғрисида» ги 2003 йил 24 мартдаги фармони. «Ҳалк сўзи» 2003 йил март. 10. Каримов И.А. – Янгиланиш ва барқарор тараққиёт йўлидан янада изчил ҳаракат қилиш, халқимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш – асосий вазифамиздир . “Халқ сўзи”, 2007 йил 14 фе в рал.

Похожие

Асосий ишлаб чиқариш воситалари билан таъминланиш ва улардан фойдаланиш самарадорлигининг таҳлили

Молиявий натижалар ва рентабеллик кўрсаткичларининг таҳлили

Қишлоқ хўжалик моддий-техника ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш

Фермер ва дехкон хужаликларининг моддий-техник ресурслар билан таъминлаш ва уни такомиллаштириш

Ресурслар потенциалининг шаклланиши ва улардан фойдаланишнинг умумий масалалари