Қишлоқ хўжалик моддий-техника ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Қишлоқ хўжалик моддий-техника ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

194.5 KB

Қишлоқ хўжалик моддий-техника ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш Режа: 1. Асосий воситалар: мулк шакллари, классификацияси, баҳоси ва такрор ишлаб чиқариш 2. Асосий ишлаб чиқариш воситалари билан таъминланиш кўрсаткичлари, уларнинг ҳаракати, сифат ҳолати ва фойдаланишнинг самарадорлигининг омиллари 3. Айланма воситалар:доиравий айланиши,классификацияси ва меъёрлаштириш 5. Машина-трактор паркидан фойдаланиш кўрсаткичлари ва самарадорлигини ошириш имкониятларидан фойдаланиш

1. Асосий воситалар: мулк шакллари, классификацияси, баҳоси ва такрор ишлаб чиқариш Қишлоқ хўжалигини интенсив ривожлантириш ҳозирги босқичида мавжуд ишлаб чиқариш потенциалининг самарадорлигини оширишда моддий-техника базасини кенгайтириш қайта ташкил қилиш ва реконструкция қилиш бирламчи аҳамиятга эгадир. Қишлоқ хўжалигини моддий-техника базаси деганда, қишлоқ хўжалигида мавжуд бўлган барча меҳнат воситалари ва меҳнат буюмлари йиғиндисига тушунилади. Унинг таркибига ер ресурслари, ишлаб чиқариш иморатлари, иншоатлари, қишлоқ хўжалиги машиналари ва жиҳозлари, транспорт воситалари, маҳсулдор ва ишчи ҳайвонлари, кўп йиллик дарахтлар, сув ресурслари, уруғлик, чорва озуқалари, нефть маҳсулотлари, ўғит, кимё воситалари ва бошқалар киради. Қишлоқ хўжалиги моддий-техника базаси халқ хўжалигинииг бошқа тармоқларидан бир қатор хусусиятлари билан фарқ қилади: Биринчидан, қишлоқ хўжалиги моддий-техника базасида ер асосий роль ўйнайди. Қишлоқ хўжалиги асосий ишлаб чиқариш воситаларининг ривожланиши бевосита ердан қай даражада фойдаланишга боғлиқ. Ернинг унумдорлиги ҳ ap хил бўлиб, маҳсулот бирлиги y ч y н ҳар хил миқдорда харажат сарфланади. Бу эса ҳар хил унумдорликка эга бўлган ерларда бир хил миқдорда асосий ва айланма воситаларга эга бўлиш заруриятини келтириб чиқаради. Иккинчидан, қишлоқ хўжалиги моддий-техника базаси ҳар доим табиий шароитлар таъсирида бўлади. Қишлоқ хўжалиги ҳудудий характерга эга бўлиб, ҳар бир ҳудудда тупроқ - иқлим шароитлари ҳар хил бўлиши туфайли ҳар хил системадаги машиналардан фойдаланишга тўғри келади. Шунинг учун ҳудудларда ва ҳудудлар ичидаги хўжаликларда моддий- техника базасининг таркиби ҳам ҳар хил бўлади. Учинчидан, қишлоқ хўжалигида иш даври билан ишлаб чиқариш вақти бир бирига мос келмаслиги туфайли, ишлаб чиқариш мавсумий хусусиятга

эга бўлиб, бу моддий-техника воситаларидан унумли фойдаланишга салбий таъсир этади. Ишлаб чиқариш мавсумий бўлиши заҳира уруғлик, озуқа, ёқилғи мойлаш материаллари ва бошқаларга эга бўлиш заруриятини келтириб чиқаради. Тўртинчидан, қишлоқ хўжалиги моддий-техника базасининг бир қисми жонли орга низм (ишчи ҳайвонлар, маҳсулдор моллар, паррандалар, кўп йиллик дарахтлар ва ҳоказо)лардан иборат бўлиб, улардан самарали фойдаланиш учун маълум ишлаб чиқариш воситаларига эга бўлмоқлик керак. Бешинчидан, қишлоқ хўжалиги тараққий этган транспорт хизмати, сифатли йўл қурилишини амалга ошириш, қишлоқ хўжалиги техникаларини таъмирлаш ва сақлаш кўп миқдорда сарфлар қилишни тақозо этади, Шунингдек, Ҳар қандай ишлаб чиқариш каби кишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш учун ҳам ишлаб чиқариш воситаларининг меъёрий ҳажмда мавжуд бўлишини тақозо этади. Иқтисодий назария фанидан маълумки, меҳнат предмети билан меҳнат қуроллари биргаликда ишлаб чиқариш воситаларини ташкил қилади. Меҳнат предметларига таъсир кўрсатиб, маҳсулот ишлаб чиқаришда одамлар томонидан фойдаланиладиган ҳамма буюмлар меҳнат воситалари (қуроллари) дейилади. Одам меҳнати ишлаб чиқаришнинг қайси моддий элементларига қаратилган бўлса, ўша моддий элемент меҳнат предмети деб аталади. Жамоа, ширкат, фермер ва деҳқон хўжаликлари ихтиёрида бўлган мана шу ишлаб чиқариш воситалари, ишлаб чиқариш фондлари шаклида намоён бўлади, буларнинг таркибига пулда баҳоланмаган, яъни корхонанинг баланси активида кўрсатилмаган табиий ишлаб чиқариш воситалари кирмайди. М: ер ва сув тœлиқ баҳоланмайди, қуёш иссиқлиги, шамол ва бошқалар мутлоқ баҳоланмайди. Ишлаб чиқариш фондлари қишлоқ хўжалигида алоҳида иқтисодий категория шаклида фойдаланилади.

Ишлаб чиқариш фондларидан республикамиз миллий даромадининг асосий қисмини ташкил қилади. Ҳозирги пайтда АСМда фойдаланилаётган ишлаб чиқариш фондлари жами халқ хўжалиги фондларининг 35-40% ташкил этади. Ишлаб чиқариш жараёнида ишлаб чиқариш фондлари жамоа меҳнатининг жамғарилиши бир йўла тўла айланиш — яъни уларни пул шаклидан моддийлашган буюм шаклига, моддийлашган буюм шаклидан товар шаклига, товар шаклидан пул шаклига айланиш - даврида намоён бўлади. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш фондлари ишлаб чиқариш жараёнида иқтисодий аҳамиятига, қўлланиш усулларига ва хизмат қилиш муддатига қараб асосий ва айланма фондларга бўлинади. Асосий ишлаб чиқариш фондлари деб, ишлаб чиқариш жараёни да бир неча бор иштирок этиб, ўзининг ташқи кўринишини ўзгартирмайдиган, қийматини маҳсулот таннархига аста-секинлик билан ўтказиб борувчи воситаларга айтилади. Буларга ишлаб чиқариш бинолари, иншоатлар, машина ва асбоблар, транспорт воситалари, хўжалик ва ишлаб чиқариш инвентарлари, ишчи ва маҳсулдор ҳайвонлар, кўп йиллик дарахтлар ва бошқа, яъни бир йилдан ортиқ ишлатиладиган воситалар киради. Ҳозирги вақтда амалдаги классификацияга мувофиқ хўжаликлардаги асосий ишлаб чиқариш фондлари ўзининг моддий (натурал) характерига ва ишлаб чиқариш жараёнида бажарадиган хизматига қараб қуйидаги гуруҳларга бўлинади; 1.Қишлоқ хœжалигига мœлжалланган асосий ишлаб чиқариш фондлари (иморат, иншоатлар, ўзатувчи мосламалар, машина ва қуроллар, маҳсулдор ҳайвонлар, кœп йиллик дарахтлар ва бошқалар). 2.Қишлоқ хœжалигига мœлжалланмаган ишлаб чиқариш фондлари (саноат ишлаб чиқариш воситалари, қурилиш воситалари, савдо ва умум овқатланиш воситалари ва бошқалар). 2000 йил ҳисоботи бўйича Самарқанд вилояти Қишлоқ ва Сув Хўжалигига қарашли хўжаликларда ишлаб чиқариш асосий фондлари (1- ва

2- бандларда) йил бошига 5473761 минг сўмни, йил охирига 7397133 минг сўмни ташкил этган ёки 35,1% га кўпайган. 3.Ишлаб чиқариш билан боғлиқ бœлмаган асосий фондлар (уй жойлар. клуб, болалар боғчаси, мактаблар ва уларнинг ускуна ва инвентарлари). 2004 йил ҳисоботи бўйича Самарқанд вилояти Қишлоқ ва Сув Хўжалигига қарашли хўжаликларда йил бошига 1380137 минг сўмни, йил охирига 1738052 минг сўмни ташкил этган ёки 25,9% га кўпайган. Қишлоқ хœжалиги ишлаб чиқариш фондларининг структурасининг анчагина салмоғи иморат, иншоатлар 60%дан кœпроқ, куч ва иш машиналари, транспорт воситалари ва мосламалари 17% атрофида, иш ва маҳсулдор ҳайвонлар 10% ташкил этади. Самарқанд вилояти Қишлоқ ва Сув Хўжалигига қарашли хўжаликларда 2004 йилда асосий ишлаб чиқариш фондлари (дастлабки қиймат йил бошига) 6853898 минг сўмни ва йил охирига 9135185 минг сўмни ташкил этди. Қолдиқ қиймат эса йил бошига 5997120 минг сўмни ва йил охирига 8097907 минг сўмни ташкил этди. Қишлоқ хœжалик корхоналарида асосий фондлар натура ва пул ҳолида ҳисобга олинади ва режалаштирилади. Натура кœрсаткичлари асосий фондларнинг миқдори ва сифати, шунингдек, хœжаликнинг ишлаб чиқариш қуввати тœғрисида фикр юритиш имконини беради. Асосий ишлаб чиқариш фондларини пул билан баҳолашда унинг дастлабки қийматига хўжаликка етказиб бериш харажатларини қўшиб ҳисобланади. Сотиб олиш қиймати ва хўжаликка олиб келиш қиймати биргаликда асосий ишлаб чиқариш фондларининг дастлабки баланс қийматини ташкил этади. Ёш молларни катта ёшдаги маҳсулдор ёки иш ҳайвонларига ўтказишда уларнинг парвариш қилишдаги таннархи билан баҳоланади. Асосий фондларнинг қуйидаги пул шакллари мавжуд: 1.Бошланғич қиймат - асосий фондларни ташкил этишдаги ҳақиқий сарфланган харажатлар.

2.Тикланиш қиймати - асосий фондларни сотиб олиш учун сарфланган харажатлар. 3.Қолдиқ қиймат - асосий фондлар қийматидан эскирган фондлар қисмини чиқариб ташлашдан қолган қисмидир. ДҚ = Б*К +Х ДҚ -асосий воситаларнинг дастлабки қиймати, сўм Б -улгуржи баҳо, сўм К -таъминот ташкилотининг савдо наценкасини ҳисобга олиш коэффициенти. Х -асосий воситаларни хўжаликка етказиб бериш, уни ўрнатиш, фойдаланишга топшириш харажатлари, сўм ТҚя*ЁҚя*Мҳя ТҚэ = ------------------- ЁҚэ*МҲэ ТҚэ ва Тқя – эски ва янги тракторнинг тиклаш қиймати, сўм Ёқэ ва Ёқя – эски ва янги техника учун тенг баҳоли ёқилғи харажати салмоғининг қиймати, сўм МҲэ ва Мҳя – эски ва янги трактор учун 1 ш.э.гектар ҳисобига механизаторлар меҳнат ҳақи, сўм. Дқ*Ам*М ҚҚав = Дқ - ------------------ 100 ҚҚав -асосий воситаларнинг қолдиқ қиймати, сўм Дқ -дастлабки қиймат, сўм Ам -йиллик амортизация меъёри, фоиз М -асосий воситаларнинг хизмат муддати (йил ёки бажарилган иш ҳажми)

Асосий фондлар қиймати маълум бир даврларда қайта баҳоланиб борилади. Ўзбекистон Республикаси Макроиқтисодиёт ва статистика вазирлиги ва Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан 2001 йил 6 январда тасдиқланган «2001 йил 1 январ ҳолатига асосий фондларни қайта баҳолашни ўтказиш тартиби» нинг 1.7 бандида «Турли йилларда балансга олинган чорва, асосий фондлар таркибига 1999 йил 1 январигача киритилган ишчи ва маҳсулдор моллар 5,9-коэффициент билан, 1999 йилда киритилганлари – 3,3, 2000 йилда киритилганлари – 1,8-коэффициенти билан қайта баҳоланиши керак. Шахсий мулк – ишчи ва маҳсулдор моллар қайта баҳоланмайдилар. Ёш чорва моллари, парранда, қуён, тажриба ўтказиладиган ҳайвонлар, кўчат материаллар сифатида кўчатзорларда етиштириладиган кўп йиллик дарахтлар асосий фондаларга кирмайди, улар айланма воситалар таркибида ҳисобга олинади» деб кўрсатилган. Асосий ишлаб чиқариш фондлари ишлаб чиқариш жараёнида эскириб боради, яъни дастлабки сифатини йœқотиб боради, маълум муддат œтгандан кейин улар ишга яроқсиз бœлиб қолади ва уларни янгиси билан алмаштириш зарурияти туғилади. Асосий ишлаб чиқариш фондлари жисмоний ва маънавий эскиради. Асосий фондларнинг фойдаланиш жаранида эскириши унинг жисмоний эскиришидир. Жисмоний эскириш 2 хил бœлади: 1.Асосий воситаларнинг ишлаб чиқариш жараёнида, фойдаланиш натижасида аста-секин œз параметрини œзгартириши; 2.Асосий воситаларнинг бекор туриши ва очиқ майдонларда қаровсиз қолдирилиши натижасида деталларининг ишдан чикиши ва коррозияга учраши. Бу хилдаги эскиришлар уларнинг фойдаланиш даражасига боғлиқ. Бошқа асосий фондлар учун ҳам қайта баҳолаш коэффициентлари ишлаб чиқарилган бўлиб, у қуйидаги жадвалда келтирилади. жадвал

Эскиришига қараб 2001 йилда асосий фондлар қийматини қайта баҳолаш коэффициентлари Номи 2001 йил 1 январигача келиб тушган асосий фондларини қайта баҳолаш коэффициентлари эскириш миқдори 10% гача 11% дан 25% гача 26% дан 35% гача 36% дан 55% гача 56% дан 75% гача 5% ва ундан ортиқ Бинолар 2,9 13,8 27,5 9,2 8,1 5,5 Иншоотлар 2,9 13,8 27,5 9,2 8,1 5,5 Узатма қурилмалар 2,7 13,0 25,8 8,7 6,5 5,2 Машина ва асбоб-ускуналар улардан: Кучланиш ва асбоб-ускуналар машиналари 1,0 6,2 18,9 27,5 5,6 3,0 Ишчи машиналар ва асбоб- ускуналар 1,0 6,2 18,9 27,5 5,6 3,0 Асбоблар ва лаборатория асбоб- ускуналари 1,0 6,2 18,9 27,5 5,6 3,0 Ҳисоблаш техникаси 1,0 6,2 18,9 27,5 5,6 3,0 Бошқа машина ва асбоб- ускуналар 1,0 6,2 18,9 27,5 5,6 3,0 Транспорт воисталари 1,0 6,2 18,9 27,5 5,6 3,0 Ускуна, ишлаб чиқариш анжомлари ва бошқа турдаги асосий воситалар 1,0 6,2 18,9 27,5 5,6 3,0 Асосий фондларнинг маънавий эскириши ҳам 2 хил бўлади: 1.Янги, анча унумли ва тежамли машиналар ихтиро этилиши ва уларнинг ишлаб чиқаришга жорий қилиниши натижасида эскирган машиналарнинг жисмоний ейилиш муддати тугамасданоқ, қадрсизланиб маънавий эскириб қолади.

2.Техника тараққиёти ва меҳнат унумдорлигининг ошиши ҳам ўз навбатида ишлаб турган машиналар қийматини камайишига олиб келади ва маънавий эскиради. Асосий воситалар жисмоний эскирган қисмининг янгидан яратилган маҳсулот қийматига аста-секин ўтиши орқали қопланиши ва истеъмол қилинган меҳнат воситаларини такрор ишлаб чиқариш учун пул воситаларининг тўпланиши амортизация дейилади. Асосий воситалар тўлиқ эскирганда уларнинг қиймати тўлиғича тайёр маҳсулотга ўтган бўлади. Меҳнат воситаларининг ўтган қиймати маҳсулотни сотиш ва ундан ишлаб чиқаришда фойдаланиш орқали қопланади. Бу жараён тўхтовсиз давом этади. Амортизация қуйидаги асосий функцияларни бажаради: 1.Асосий воситаларни режалаштириш учун зарур бўлган, асосий воситалар эскириш даражасининг умумлашган шаклини характерлайди. 2.Эскирган меҳнат воситаларини алмаштириш учун пул фондини шакллантиради. 3.Маҳсулот ишлаб чиқариш харажатларини аниқлашга имкон беради. Ҳозирда амортизация ажратмалари янги қоида билан жорий қилинди. Бу қоидага мувофиқ асосий фондлардан қай даражада фойдаланилганлигидан қатъий назар амортизация ажратмалари ажратила бошланади. Натижада хўжаликлар асосий фондлардан йил мобайнида янада тўла ва унумли фойдаланиш заруриятини келтириб чиқаради. Асосий фондларнинг ҳар хил турлари учун белгиланган бу меъёрлар уларнинг реал хизмат қилиш муддатларига ва фойдаланиш шароитига қараб табақалаштирилади. Модомики, амортизация суммаси асосий воситаларнинг дастлабки қийматига, уларнинг хизмат муддатига, шунингдек меҳнат воситаларининг тугатиш қийматига боғлиқ экан, у ҳолда йиллик амортизация нормаси қуйидаги формула орқали ҳисобланилади: ДҚ - ТҚ Ам = ----------------- *100

ДҚ*М Ам – амортизация меъёри, фоиз; ТҚ – асосий воситаларнинг тугатилиш пайтидаги қиймати, сўм. Амортизация меъёрининг миқдори меҳнат воситаларининг хизмат муддати, улардан ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланиш шароитлари билан аниқланади. Фойдаланиш муддати қанча оз бўлса, амортизация меъёри шунча юқори бўлади ва аксинча. Асосий воситалар қийматидан ажратиладиган, маҳсулот таннархига қўшиладиган, амортизация суммаси (Ас), уларнинг дастлабки қиймати ва амортизация нормаси асосида аниқланади: ДҚ*Ам Ас = -------------- 100 Асосий воситалар реновациясига амортизация суммасини ҳисоблаш қуйидаги формула асосида ҳисобланилади: ДҚ - ТҚ Ар = ------------- ДҚ*М Амортизация ажратмалари нормаси ҳар бир асосий восита турига алоҳида ўрнатилади ва уларнинг нормал фойдаланиш шароитида хизматининг ўртача муддатини аниқлайди. Қуйидаги чизмада асосий воситалар классификацияси кўрсатилган.

АСОСИЙ ВОСИТАЛАР Ишлаб чиšариш Ноишлаб чиšариш Šишлок х¢жалигига м ¢лжалланганŠишлоš х¢жалигига мулжалланмаган Саноат Иншоатлар Узатиш šурилмалари Уй-жой коммунал х ¢жалигиБинолар Šурилиш Транспорт восита-лари Инвентар Сођлиšни саšлашМашина- лар ва ускуналар Бошšалар Махсулдор ќайвонлар К¢п йиллик дарахтлар МаорифИшчи ќайвонлар Ерга капитал маблађлар Асбоб ва бошšалар Бошšалар ¡симчилик Чорвачилик Актив šисми Пассив šисми Умумий м ¢лжалланган

2. Асосий ишлаб чиқариш воситалари билан таъминланиш кўрсаткичлари, уларнинг ҳаракати, сифат ҳолати ва фойдаланишнинг самарадорлигининг омиллари Қишлоқ хўжалигининг асосий ривожланиш қонунияти — бу ишлаб чиқариш фондларининг доимо ўсиб боришини, унинг структурасини яхшиланишини ва самарадорлигини ошишини тақозо этади. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг иқтисодий самарадорлиги кўп жиҳатдан уларнинг асосий ишлаб чиқариш воситалари билан таъминланганлигига боғлиқ. Асосий воситалар билан етарли даражада таъминланмаслик маҳсулот миқдори ва меҳнат унумдорлигининг секин ўсишига ҳамда маҳсулот таннархининг ошишига, такрор ишлаб чиқариш манбалариниг камайишига олиб келади. Шу билан бир қаторда асосий воситаларнинг «ортиқчалиги» ва тўғри фойдаланмаслик уларнинг ўлик ҳолатда туришига, пировард натижада ишлаб чиқариш иқтисодий самарадорлигининг пасайишига олиб келади. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришини асосий ишлаб чиқариш воситалар билан таъминланганлигининг абсолют кўрсаткичи сифатида фондлар билан таъминланиш коэффициентидан фойдаланиш мумкин. Бу кўрсаткич мавжуд меҳнат воситаларини уларнинг норматив истеъмолига нисбатан топилади. 1. Фондлар билан таъминланиш коэффициенти: АВх ФТК = -------- АВм АВх - ҳақиқатда мавжуд асосий воситалар; АВм - асосий воситаларга бўлган меъёрий эҳтиёж. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини асосий воситалар билан таъминланишини салмоқли кўрсаткичлари бўлиб ишлаб чиқаришнинг фондлар билан тўйиниш ва меҳнатнинг фондлар билан қуролланиш даражалари ҳисобланилади:

2.Ишлаб чиқаришнинг фондлар билан тўйиниши кўрсаткичи: АВ АВ Ф. тўйиниши = ---------------- ; ---------------------- 100 га қ/я ер 100бош қорамолга 3.Фондлар билан қуролланиш кўрсаткичи: АВ Ф. қурол. = -------- ХС ХС - ходимлар сони. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг асосий воситалар билан таъминланишини салмоқли кўрсаткичларига яна ишлаб чиқаришнинг энергия билан тўйиниши ва меҳнатнинг энергия билан қуролланиши киради. 4.Энергия билан тўйиниш кўрсаткичи: Эн.Қ Эн.тўйиниш = --------------------- 100 га ҳай. ерга Эн.Қ – энергетик установкаларнинг қуввати 5.Энергия билан қуроланиш даражаси, от кучи: Эн.Қ Эн.қуроллан. = ------ ХС Эн.Қ – энергетик қувватлар ХС – ходимлар сони 6.Электр билан тўйиниш кўрсаткичи: Эл.Эн. квт/соат Эл.тўйиниш = -------------------- 100 га к/я

7.Электр билан қуролланиш кўрсаткичи. Эл.Эн. квт/соат Эл.қуроллан. = -------------------- ХС 8.Асосий воситаларининг ўсиш коэффициенти: АВДҚ АВЎК = ------------- АВЙБҚ АВЎК - асосий воситаларнинг ўсиш коэффициенти; АВДҚ - асосий воситаларнинг дастлабки қиймати; АВЙБҚ - асосий воситаларнинг йил бошидаги қиймати. 9. Асосий воситаларнинг сафдан чиқиш коэффициенти: СЧАВДҚ АВСЧК = -------------- АВЙБҚ СЧАВДҚ – сафдан чиққан асосий воситаларнинг дастлабки қиймати 10.Асосий воситаларнинг янгиланиш коэффициенти: ЙДҚҚАВ АВЯК = ------------- ЙОАВДҚ ЙДҚҚАВ- йил давомида қабул қилинган асосий воситалар ЙОАВДҚ- йил охирида асосий воситаларнинг дастлабки қиймати 11. Фонд қайтими: СМ ФҚ = --------- Фқий.

12. Фонд сиғими: Фқий. ФС = ---------- СМ СМ – соф маҳсулот Фқий. – фонд қиймати 13. Ишлаб чиқариш фондларининг айланиши: АИ/ЧФ ФАЙ = -------------- А АИ/ЧФ – асосий ишлаб чиқариш фондлари А-қайта тиклашга ажратилган амортизация ажратмаси 14.Ишлаб чиқариш фондларининг иқтисодий самарадорлиги қуйидаги формула билан аниқланади: СД(Ф) ИС= ----------------------*100 АИ/ЧФ +АВЎҚҚ СД(Ф) – соф даромад ёки фойда АВЎҚҚ – асосий воситаларнинг ўртача қолдиқ қиймати Ишлаб чиқариш асосий фондларидан фойдаланишнинг самарадорлиги омиллари қуйидагилар: 1. Асосий воситалар билан таъминланиш. 2. Асосий воситалар структураси. 3. Асосий ва моддий айланма воситалари ўртасидаги нисбат. 4. Меҳнатни ташкил қилиш ва ҳақ тœлаш. 6. Илғор технологиядан фойдаланиш.

3. Айланма воситалар:доиравий айланиши,классификацияси ва меъёрлаштириш Бир ишлаб чиқариш жараёнида қатнашиб ўзининг ташқи шаклини тўла ўзгартирадиган, қийматини маҳсулот таннархига тўла ўтказадиган воситаларга айланма воситалар дейилади. Булар га ёш моллар, паррандалар, ем-хашак, ёқилғи мойлаш материаллари, асбоб-ускуналар ва бир йилда ўзининг хизмат муддатини тугатадиган инвентарлар киради. Муомаладаги фондларга эса сотиш учун тайёрланган маҳсулотлар ва пул маблағлари киради. Қишлоқ хўжалигида айланма воситалар саноатдаги ва халқ хўжалигининг бошқа тармоқларидаги айланма воситалардан фарқ қилиб, ўзига хос хусусиятларга эга: Ишлаб чиқариш циклининг узоқ давом этиши муносабати билан айланма воситалар айланишининг кўпга чўзилиши. Шунинг учун айланма воситаларини аванслаштириш меъёрий миқдорда ва узоқ вақтга мўлжаллаб сарфланишга тўғри келади. Меҳнат предмети харажатларининг нотекислиги ва уларнинг оборотдан чиқиб кетиши қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг мавсумийлиги сабабли йилнинг турли даврларида структуранинг кескин ўзгаради. Қишда айланма воситалар уруғ, ем шаклида заҳирада туради, ёзда эса уларнинг катта қисми тугалланмаган ишлаб чиқаришга сарфланади. Айланма воситаларининг бир қисми ички хўжалик оборотида фойдаланилади. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг анчагина қисми сотилмайди, балки натурал формада (уруғ, ем-хашак) қайтадан ишлаб чиқариш жараёнига келиб тушади. Хўжалик юритишнинг турли туман шакллари шароитида айланма воситалари нафақат давлат, балким деҳқон хўжалиги ва жамоа мулки бўлиши мумкин. Шу боисдан уларни молия-лаштириш манбалари ва меъёрлаштириш усулларидан фарқ қилиши мумкин.

Қишлоқ хўжалигида айланма воситалар шаклланиш манбалари бўйича иккига бўлинади: 1. Хусусий. 2. Қарзга олинган. 1.Хусусий воситалар-бу давлат корхоналарида, кооператив-ларда, акциядор жамиятларида, ижара коллективларида, деҳқон хўжаликларида доимий фойдаланилаётган айланма воситаларнинг бир қисми. Барча хўжалик юритиш шаклларидан айланма воситаларни тўлдириш манбаи соф даромад ва фойда ҳисобланади. Айланма воситалар бир-биридан, уларни баҳолаш усуллари бўйича ҳам фарқ қилади: Қишлоқ хўжалигининг ўзида чиқадиган ўтган йилги ва жорий йилги меҳнат предметлари ҳақиқий таннархи билан баҳоланади. Саноатдан олинадиган меҳнат предметлари ҳақиқий харажатлари (сотиб олиш ва етказиш харажатлари) бўйича баҳоланади. Ижара жамоаларидаги меҳнат предметлари ягона ички хўжалик баҳолари бўйича баҳоланади. 2.Қарз ҳисобига шаклланадиган айланма воситалари товар - моддий бойликларнинг меъёрдан ортиқча қолдиқлари ва мавсумий харажатлари учун олинган кредитларни билдиради. Қишлоқ хўжалик корхоналарида айланма маблағлар улардаги айланма фондлар ва муомала фондларидан ташкил топади. Айланма фондларни ўзларининг ичидаги ўрнига қараб 2 гуруҳга бўлинади: Ишлаб чиқариш жараёнидаги айланма фондлар - ёш моллар ва боқувга ажрати лган ҳайвонлар, паррандалар, келгуси йил учун қилинган харажатлар киради. Ишлаб чиқариш заҳиралари, ем-хашак, уруғлик, кўчатлар, эҳтиёт қисмлар, тез эскирадиган воситалар ва бошқа буюмлар киради. Айланма маблағларнинг манбалари 2 га бўлинади: ўзиники ва сотиб олинган айланма маблағлар.

Хўжаликда маҳсулот ишлаб чиқаришни оқилона ташкил қилиш айланма фондларни тайёр маҳсулотларнииг элементлари бўйича меъёрлаштириш эҳтиёжини келтириб чиқаради. Айланма маблағларнинг айланишини тезлаштириш хўжаликнинг молиявий ҳолатини яхшилашда катта роль ўйнайди. Қишлоқ хўжаликда айланма воситалардан самарали фойдаланиш учун улар меъёрлаштирилади. 1. Уруғлик ва кўчат материаллари бўйича: Му=(Ум*Тм)*С3 Ум - 1 га сарфланадиган уруғ меъёри, ц; Тм – 1 ц уруғнинг режа таннархи, сўм; АЙЛАНМА ВОСИТАЛАР Муомила фондлари Моддий айланма воситалар Пул воситалари Тугалланмаган ишлаб чиšариш Ишлаб чиšариш заќиралри Тайёр маќсулотлар ¡ђит ва ядохимикатлар Боšувдаги моллар Бошšалар Ёšилђи Базадаги šорамоллар Заќира šисмлар УруђликДеќšончилик Чорвачилик Ем-хашак

Сз - йиллик эҳтиёжга уруғнинг суғурта заҳира миқдори; (тех.экин. учун – 10 -15% дарахтлар учун -25-30%). 2. Ем-хашак бўйича: Ме=(Йэ*Тн)*Сз Йэ - Ем-хашакга бўлган йиллик эҳтиёж, ц; Тн – 1 ц ем-хашак озуқа бирилигининг таннархи; Сз – йиллик эҳтиёжга ем-хашакнинг заҳира миқдори. 3.Ёқилғини меъёрлаштириш. ЁМК Мнефт = -------- (Кр:360) КХ ЁМК - ЁММ нинг минимал қолдиғи, ц; КХ - ЁММ нинг ўтган йил учун 1 кунлик харажат, ц; Кр - режалаштирилган йилда келтирилган, ЁММ қиймати, сўм. 4. Минерал ўғитларни меъёрлаштириш. ЙКЎҚ Мўғит = ------------ 12 ЙКЎҚ - йиллик келтирилган ўғитлар қиймати, сўм; 12 – йилдаги ойлар сони. 4. Моддий айланма воситалардан фойдаланиш самарадорлиги кўрсаткичлари ва уни ошириш омиллари Ишлаб чиқариш вақти қанча тез тугаса, айланма маблағлар шунча тез айланади. 1.Айланма маблағларнииг иқтисодий самарадорлигини қуйидаги кўрсаткичлар орқали аниқлаш мумкин: Ай. маб. Қий Ф = -------------------*100

Қ/ХЯЕ Қ/ХЯЕ - Қишлоқ хўжалигига яроқли ерлар. 2. Ишлаб чиқариш фондларининг нисбати: АИ/ЧФ И/ч фонд. нис= ------------- АЙФ 3. Айланма маблағларнииг қиймати: ЯМ Ай. маб. қий= --------------- АЙФ Бу кўрсаткичлар айланма фондлар ишлатилишининг иқтисодий самарадорлигини кўрсатади. 4. Айланма маблағларнинг айланиш коэффициенти: Ай. Фонд Ай. маб.айл. коэф= -------------------------- Ай. маб. ўрт. қол Бу кўрсаткич йил давомида айланма маблағларнинг ўртача йиллик айланишини кўрсатади. 5.Айланма маблағларнинг айланиш тезлиги : 360 Y = -------------------------- Ай. маб. Айл.коэф

6. Фойда меъёри: СД ФМ = ---------------------------------------------- *100 Ас. и/ч. фонд+ Ай. маб. ўрт. қол. Қишлоқ хўжалигида моддий айланма воситалардан фойдаланиш самарадорлиги қуйидаги кўрсаткичлар тизими орқали ифодаланади: 1. Материал қайтими: Соф Маҳ. МҚ= ------------- МАй.В 2. Материал сиғими: МАй. В МС= ------------- Соф.Мах. 3.Моддий айланма воситаларнинг айланиш коэффициенти: ТМҚ + ЁМҚ – СМ МАВАК = ----------------------------- МАВЎЙҚ ТМҚ – товар маҳсулот қиймати ЁМҚ – ёш моллар қиймати СМ – сотилган маҳсулот МАВЎЙҚ – моддий айланма воситаларнинг ўртача йиллик қиймати 4.Моддий айланма воситалар 1 айланишининг давомийлиги: 365 В= ---------- АйК АйК-айланиш коэффициенти.

5. Моддий айланма воситаларнинг рентабеллиги: Фойда Р= ---------- * 100 МАЙВ Моддий айланма воситалардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш асосий омиллари қуйидагилар: 1.Маҳсулот таннархини пасайтириш ва сифатини яхшилаш; 2.Моддий айланма воситалар оптимал нормалаштириш; 3.Моддий айланма воситани тежамкорлиги; 4.Моддий айланма воситаларнинг айланишининг давомийлигини қисқартириш; 5.Моддий айланма воситаларининг структураси; 6.Илғор шаклларда меҳнатни ташкил этиш ва унга ҳақ тœлаш; 7.Илғор технологиядан фойдаланиш; 5. Машина-трактор паркидан фойдаланиш кўрсаткичлари ва самарадорлигини ошириш имкониятларидан фойдаланиш Барча кўрсаткичларни ҳисоблашда энг аввало асосий фондларни туркумларга ажратилиши ва уларни тўғри ҳисобга олиниши муҳим бўлиб ҳисобланади. I -бобда қайд этилганидек асосий фондлар энг аввало: I) ишлаб чиқариш асосий фондлари, 2) ноишлаб чиқариш асосий фондларига бўлинади. Ишлаб чиқариш асосий фондлари ўз навбатида яна икки гуруҳга бўлинади: а) қишлоқ хўжалигига мўлжалланган асосий ишлаб чиқариш фондлари,б) қишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган асо сий ишлаб чиқариш фондлари.

Ишлаб чиқариш жараёнида қатнашишига қараб қишлоқ хўжалигига мўлжалланган асосий ишлаб чиқариш фондлари қуйидагилардан иборат бўлади:  иморатлар - маҳсулот, техника ва чорва молларини сақлашга мўлжалланган иморатлар (омборхоналар, машина-тракторларни сақлашга мўлжалланган иморат ва бостирмалар, молхоналар ва ш.к.);  иншоатлар - сув тақсимловчи ва оқизувчи иншоатлар, қуритиш навларга ажратиш жиҳозлари, иссиқхоналар, ем-хашак сақлаш ҳандақлари қудуқлар, ички хўжалик йўллари, сув сақлаш миноралари ва ҳ.к;  куч узатиш қурилмалари - сув, электр энергия, газ кабиларни бир жойдан иккинчи жойга ўзатиб берувчи қурилмалар (сув, газ қувурлари, электр тармоқлари ва бошқалар);  машина ва ускуналар –а) куч узатиш машиналари, б) ишчи машиналари, в) турли хил ускуналар. Куч узатиш машиналарига асосан ғилдиракли ва ўрмаловчи тракторлар киритилади. Ишчи машиналар асосан қишлоқ хўжалик машиналари, яъни плуг, чизел, мола, борона, сеялка ва ҳ.к. лардан иборатдир. Ускуналар таркибида турли хил ўлчов ва ростловчи лаборатория асбоблари ҳисобга олинади;  транспорт воситалари - юк автомобиллари от аравалардан иборат;  ишчи ҳайвонлар - тирик жонли тортувчи кучлар от, ҳўкиз, туя ва бошқалардан иборатдир;  маҳсулдор моллар - асосан катта ёшдаги йирик шохли моллар, яъни маҳсулот берадиган моллардир;  кўп йиллик мевали дарахтлар - булар ҳосил ёшидаги маданий мевали дарахтлар ва иҳота дарахтларидан иборат;  ерларни мелиоратив ҳолатини яхшилашга қаратилган капитал сарфлар, ерларни текислаш, тўқайзорларни ўзлаштириш ва бошқа ерларнинг мелио ратив ҳолатини яхшилашга қаратилган маблағлардир. Хўжалик субъектларининг умумий энергетика қуввати корхона - эҳтиёжлари учун фойдаланадиган барча механик двигателлар қувватининг

ҳамда электр двигателлар (такрорий ҳисоб кирмайди) қувватларининг жамига тенгдир. Тракторлар, ғалла ўриш комбайнларининг двигателлари, автомобиллар, электр қурил-малари, стационар двигателлар ва бошқа механик двигателларнинг асосий турларидир. Механиқ двигателларниинг қуввати от кучи (о.к.) билан ўлчанади. Бир от кучи - 75 кг.м./сек.га (75 кг юкни бир секундда бир метр баландликка кўтариш учун талаб қилинадиган энергияга) баробардир. Электр двигателларинин КВТда ифодаланган қуввати 1,136 коэффициенти ёрдамида от кучига айлантирилади ёки аксинча от кучида ифодаланган двигателлар қуввати 0,735 коэффициент ёрдамида қиловатга (КВТ) айлантирилади. Шартли эталон гектарга айлантириш тартиби қуйидагича: масалан, хўжаликда 2530 гектар ер бороналанган (загон узунлиги 600м.,рельеф,5 градус) эталон гектарга айлантириш коэффициенти 0,085. Демак, шартли эталон гектарга 21,5 га (2530 х 0,О85). Машин-трактор паркидан фойдаланишнинг иқтисодий таҳлилида қуйидаги кўрсаткичларга алоҳида эътибор бериш лозим. Ўртача бир йиллик, бир кунлик ёки бир сменалик вақтда бажарилган эталон гектарни ҳисоблаш, бунинг учун жами эталон гектар миқдорини ўртача йиллик тракторлар сонига, бажарилган машина кунига ва машина-сменага бўлиш лозим. Ўртача бир тракторда бажарилган йиллик иш кунини аниқлашда бажарилгаи машина-кунлар сони физик трак торлар сонига таққосланади, смена коэффициенти эса машина кунларини машина-сменалар сонига бўлиш орқали ифодаланади. Бир эталон тракторда бажарилган ўртача эталон гектар кўрсаткичини ҳисоблаш учун жами эталон гектар миқдори шартли эталон тракторлар сонига таққосланиши лозим. Автомобил паркидан фойдаланишнинг иқтисодий таҳлилида асосан юк автомобилларидаи фойдаланишнинг бир қанча кўрсаткичлари ўрганилади. Хусусан, автомобил паркидан фойдаланиш даражасини ҳисоблаш учун ишга қатнашган машина-кунлар сони автомобил паркида мавжуд бўлган умумий машина-кунлар сонига таққосланади. Юк автомобилларининг иш вақтидан

фойдаланиш даражаси - ҳаракатда бўлгани машина-соати ишга қатнашган машина соатларига таққосланиб аниқланади. Мавжуд юк автомобилларининг иш вақтидан фойдаланиш даражаси – автомобил паркидан фойдаланиш даражасини юк автомобилларииинг иш вақтидан фойдаланиш даражасига кўпайтмасига тенг. Мавжуд юк автомобилларинииг умумий заҳира иш вақти - ҳаракатда бўлган машина-соатини юк автомобилларининг иш вақтидан умумий фойдаланиш даражаси нисбатига тенгдир. Бир автомобилнинг бир йиллик ўртача босиб ўтган йўли машиналарнинг умумий босиб ўтган йўли ўртача йиллик машиналар сонига таққослаш орқали аниқланади. Фойдали босиб ўтилган йўл даражаси - юк билан босиб ўтилган йўлни умумий босиб ўтилган йўл ўзунлигига таққослаш билан аниқланади. Бир машинанииг ўртача юк билан босиб ўтган йўли - юк билан босиб ўтилган йўлни ўртача машиналар сонига бўлиш орқали ифодаланади. Ўртача бир машинада иш миқдорини ҳисоблашда - бажарилган ҳақиқий тонна/км ўртача машиналар сонига бўлинади. Ўртача бир машинанинг юк кўтариш қувватидан фойдаланишда бажарилган ҳақиқий тонна/км ни меъёр бўйича бажарилиши лозим бўлган тонна/км га таққослаш йўли билан ҳисобланади. Паркдаги мавжуд юк автомашиналарининг юк кўтариш қувватидан унумли фойдаланиш даражаси - фойдали босиб ўтилган йўл даражаси ўртача бир машинанинг юк кўтариш қувватидан фойдаланиш даражасига кўпайтирилади. Автомобил паркидан фойдаланишнинг натижав ИЙ кўрсаткичи, бу автомобил паркидан фойдаланишнинг умумий (инте грал) даражасидир, Бунинг учун юқорида таъкидланган қуйидаги кўрсаткичларнинг даражалари (козффициентлари) ўзаро бир-бирига кўпайтирилади, яъни автомобил паркидан фойдаланиш даражаси, юк автомобилларининг иш вақтидан фойдаланиш даражаси, фойдали босиб ўтил ган йўл даражаси ва ўртача бир машинанинг юк кўтариш қувватидан фойдаланиш даражаси. Натижа 100 га кўпайтирилиб автомобил паркининг мавжуд имкониятларидан неча фоиз фойдаланганлиги ифодаланади.

Ғалла комбайнларидан фойдаланиш самарадорлигини аниқлашда, бир комбайн мавсумда ўртача қанча ғалла ўриб олганлиги аниқланади. Пахта териш машиналаридан фойдаланиш самарадорлик кўрсаткичи ҳам ғалла комбайнлари каби аниқланади. Ҳозирги даврда қишлоқ хўжалик корхоналарида мавжуд техникалардан фойдаланиш даражаси анча паст аҳволда, сабаби кўпгина техникалар хизмат муддатини ўтаб бўлган, кўп таъмирлаш ишларини талаб қилади. Шунинг учун туманларда марказлашган ҳолда хизмат кўрсатиш учун уюшмалар, ташкилотлар ёки машина-трактор парклари ташкил қилинмокда. Булар сервис хизмати кўрсатмокда. Сер вис сўзи инглизча сўздан олинган бўлиб, «хизмат қилмоқ» деган маънони англатади. Техникавий сервис хизмати бу қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларини юқори сифатла техника ва қурилмалар билан жиҳозлаш, техникаларнинг белгилланган муддат мобайнида бузилмасдан ишлашини таъминлаш, ўз вақтида сифатли техник хизмат ва таъмирлаш ишларини амалга оширишни, эҳтиёт қисмлар етказиб беришни амалга ошириш каби тадбирларнинг мажмуидан иборатдир. Ривожланган мамлакатларда қишлоқ хўжалиги техникасига сервисни ташкил этиш иқтисодиётнинг алоҳида бўғини ҳисобланади. Қишлоқ хўжалигида техникавий хизмат кўрсатиш тармоғининг ташкилий тузилиши, фирма - тайёрловчи, фирма - тайёрловчининг бош вакиллари ва дилерлардан иборат. Қишлоқ хўжалик техникасига хизмат кўрсатишнинг ташкилий шакли турли мамлакатларда ўзига хос хусусиятга эга, лекин ҳаммаси учун умумий бўлган қоида, бу қишлоқ хўжалик техникасини ишлатиш муддати мобайнида уларнинг техник хизматига фирмаларнинг жавобгар бўлишидир. АҚШда машиналарнинг техник ҳолатига жавобгарлик қонун билан белгилаб қўйилган. Қишлоқ хўжалик техникасига хизмат кўрсатиш асосан дилерлар томонидан амалга оширилади. АҚШда 90 фоиз дилерлар хусусий ва фақат 10 фоиз дилерлар қишлоқ хўжалиги машинасозлиги фирмаларига боғлиқ. Ривожланган мамлакатларда техникавий сервис тизими қуйидагиларни ўз ичига олади: сотишдан олинган хизматлар, истеъмолчиларни эҳтиёт

қисмлар билан таъминлаш, туриб қолган техникалар ва уларнинг деталларини сотиш, истеъмолчи ва дилерларга меъёрий -техник, таъмирлаш - эксплуатацион хизматлар ишлаб чиқиш, ходимларни тайёрлаш ва малакасини ошириш, сифатли техник хизмат ва таъмирлаш ишларини амалга ошириш. Вазирлар Маҳкамасининг «Машина - трактор паркларини ташкил этиш ва уларнинг хизматларини баҳолаш» тўғрисида 1997 йил 19 мартда 152- сонли қарори чиқарилди. Бу қарорга асосан Ўзбекистон Республикаси Давлат мулки қўмитаси ва «Ўзбекистон қишлоқ хўжалик таъминот тузатиш» давлат кооператив қўмитасинин қошида фаолият кўрсатаётган МТП ва қишлоқ хўжалик техникаси ишлаб чиқариш техника ва сервис хизмат кўрсатиш корхоналари негизида муқобил МТПлари ташкил этилган. МТП ларнинг айланма маблағларини тўлдиришга 1997 йилда Республика бюджетидан 1314 млн. сўм ажратиш кўзда тутилди. «Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги Техника Таъминоти» давлат кооператив қўмитаси 1997 йилда Республика бюджетига 685 млн сўм қарзни қайтаришдан озод қилинди, кўрсатиб ўтилган суммани корхона ўз айланма маблағларини тўлдиришга йўналтирди. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштирувчи майда товар ишлаб чиқарувчилар, шахсий ёрдамчи ва деҳқон хўжаликларига уларнинг буюртмалари бўйича сервис хизмати кўрсатиш масалалари Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги техника таъминоти давлат кооператив қўмитасига юклатилди. Бунинг учун МТП таркибида ихтисослаштирилган бўлимлар ташкил этилди, уларни шакллантиришнинг аҳволи алоҳида назорат остига олинди. Ўзбекистон қишлоқ хўжалик техника таъминоти давлат кооператив қўмитаси» «Кейс–орпорейшн» корпорацияси билан республикада хорижий қишлоқ хўжалик техникаси сервис хизмати кўрсатиш бўйича "Ўзкейссервис" қўшма корхонаси ташкил этиш тўғрисида шартнома тузди ва муассислар улушлари белгиланди ва қўшма корхонани ташкил этиш бўйича таъсис йиғилиши ўтказилди. Юқорида таъкидланган қарорга

мувофиқ машина трактор парклари қишлоқ хўжалик корхоналаридан машина ва механизмларни сотиб олиш тартиби ишлаб чиқилди. Техникани сотиб олиш учун хўжалик ва МТП ДАЖ раҳбарлари бош муҳосиб (муҳандис) бош муҳандис, туман қишлоқ ва сув хўжалик бошқармасииниг бошлиғи ва давлат назорат туман инспектори иштирокида комиссия тузилади. Техника сотиб олинаётганда техник ҳолати, қолдиқ ресурси ва сотиб олингандан кейин хизмат қилиши мумкин бўлган муддати, шунингдек сотиш вақтида юзага келган бозор баҳоси ҳисобга олиниши керак. Шартнома 4 нусхада (хўжаликка, давлат акнионерлик жамиятига, қишлоқ ва сув хўжалиги бошқармасига ва давлат техника назорати туман инспекцияси) тўлғазилади. Далолатномада сотиб олинган техникаларнинг русуми, чиқарилган йили, баланс қиймати (сўмда), қолдиқ қиймати, сотиб олингандан кейинги хизмат қилиш муддати шунга ўхшаш янги техниканинг баҳоси кўрсатилади. Баҳолаш услубияти қуйидагича аниқланади: С = С1 + С2 бунда С – техникани хўжаликдан МТПга якуний сотиб олиш баҳоси; С1-техниканинг келишув баҳоси; С2- техник созлигини таъминлаш баҳоси. Д С1 = -----*М ; В М = В-Б С = Ж+Е бунда Д- хозирги даврдаги техниканинг баҳоси В –техниканинг амортизацияси муддати ( йил); Б –техниканинг ҳақиқатда ишлаган йиллар сони; М – техниканинг яна қанча ишлаш муддати (йил);

Ж – техникани таъмирлаш баҳоси; Е - техникани бутлаш (комплектлаш) баҳоси. Йўриқномаларга асосан ҳайдов тракторлари ва ғалла комбайнлари хўжаликлардан МТП ларга олинмоқда. Бунда баҳолаш тартибида айрим келишмовчиликлар бор, масалан техникалар ҳозирги харид баҳосидан амортизация суммаси ва таъмирлаш харажатлари чегирилиб, қолган суммада баҳоланмокда, лекин бунга хўжалик раҳбарлари норози. Чунки техникасини бозор нархида кимошди савдоси орқали сотишни исташмокда. МТП фаолиятини ривожлантириш учун яна қуйидаги тадбирлар амалга оширилиши лозим: 1.МТП туман бўйича жойларда ўзининг филиалларини ташкил қилиш. 2.Деҳқон, фермер хўжаликларига хизмат қилувчи алоҳида бўлим ташкил қилиш, чунки бошқа ташкилотлар учун хизмат кўрсатиш рентабеллиги 25 фоизгача бўлса, деҳқон ва фермер хўжаликлари учун 10 фоиздан ошмаслиги йўриқномаларда белгиланган. Жойларда МТП хизматини такомиллаштириш бўйича қуйидагиларни амалга оширишни мақсадга мувофиқ дейиш мумкин: - Ҳиссадорлик бадали ва кредит олиш орқали фонд ташкил қилиш; - Хўжаликларнинг эски техникаларини ўзида қолдириб, унинг ўрнига янги техникалар сотиб олиш билан қуролланиш. Шунда жойларда рақобатчи хизмат кўрсатиш соҳаси вужудга келади; - Хўжаликлардан техника сотиб олишни давлат мулк қўмитаси ташкилотлари орқали кимошди савдоси йўли билан ташкил қилиш. Техника хизматидан фойдаланишни такомиллаштириш йўлларидан фойдаланиш зарур. Дала ишларининг ўз вақтида бажарилиши асосан икки омилга боғлиқ, яъни техника етарли бўлиши ва ундан тўла унум билан фойдаланиш. Ҳозирги шароитда хўжаликларда энг аввало техникадан унумли фойдаланиш йўлларини кўзлаб иш юритиш мақсадга мувофиқ.

Мавжуд техника воситаларидан унумли фойдаланиш ҳам асосан икки омилга боғлиқ. Биринчиси - техника воситасини доимо ишга яроқли ҳолда сақлаш. Иккинчиси - техникадан фойдаланишни оқилона ташкил эта билиш. Техникани ишга яроқли ҳолда сақлаб туриш ўз навбатида қуйидаги омилларга боғлиқ: техник қаров ўтказиш, эҳтиёт қисмлар билан таъминлаш, сифатли ёнилғи-мойлаш ашёлари билан таъминлаш. Техника воситаларининг техник ҳолатига таъсир этувчи омилларидан бири ёқилғи мойлаш ашёларининг(ЁМA) сифатидир. Нефт маҳсулотларининг ярмидан кўпи қишлоқ хўжалигида ишлатилади. Шунга қарамай, ЁМА нинг сифатини текширувчи бирорта хизмат (бўлинма) йўқ. ЁМА тақчиллиги туфайли хўжаликларда ишлатилган мойлар тозаланмасдан қайта ишлатилиши натижасида тракторларнинг гидравлик тизими тез ишдан чиқишига олиб келади. Булар техникани сақлаш қоидаларига зид нарсадир. Натижада қимматли техника занглаб, муддатидан олдин ишдан чиқади, хўжасизлик натижасида эса айрим қисмлар йўқотилиб бутлашга муҳтож бўлиб қолмокда. Техника воситаларига муносабат ортиши ўрнига пасаймокда, техникаларнинг янгиланиш даражаси ўртача 5% га ҳам етмаяпти. Хўжаликларнинг 70-75% техникаси хизмат муддатини ўтаб бўлган. Бундай эскирган техникани яроқли ҳолда сақлаб туриш учун юқорида таъкидланган техник қаров: эҳтиёт қисмлар билан таъминлаш, ЁМА сифатини яхшилаш, таъмирлаш тизимини шароитга мослаш ва техника воситаларини сақлаш қоидаларига оғишмай амал қилиш лозим бўлади. Ривожланган хорижий мамлакатлар тажрибасига эътибор бериладиган бўлинса, уларда янги чиққан техника, ўқиб ўрганган, бошқариш қобилиятини тасдиқловчи ҳужжати бор малакали механизаторларга берилади. Бизда ҳали бундай тизимга ўтилгани йўқ. Бунинг салбий оқибати ғалла комбайнларидан фойдаланишда яққол сезилмоқда. Техникадан унумли фойдаланишнинг яна бир муҳим омили механизаторларда эгалик ҳиссини ривожланти-ришдир. Бунинг учун механизаторнинг моддий аҳволи унга беркитилган техника воситасига сарфланадиган харажатларга узвий боғлиқ бўлишини таъминлаш

муҳим роль ўйнайди. Афсуски, кейинги йилларда бунга эътибор сусайиб кетди. Фермер хўжаликларининг фаолиятида бир пайкалга бир неча хил экин экилмоқда. Бу эса ўз навбатида техникадан фойдаланишни қийинлаштирмокда. Бундай салбий омил таъсирини камайтириш учун битта пайкалга бир экин турини экишга ўтиш керак. Техникадан самарали фойдаланишда ривожланган мамлакатлар тажрибасини ўрганиш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Масалан, АҚШ да дон комбайнларидан йирик отряд шаклида фойдаланиб, ўрим мавсуми бошида жанубий штатлардан бошланиб, сентябрда шимолий зоналарга етиб келинади, яьни дон комбайнлари тўрт ой давомида узлуксиз ишлатилади. Бундай отрядлар фермерларнинг ишларини шартнома асосида бажариб, аста- секин шимолга қараб силжиб бораверади. Комбайнларни эҳтиёт қисм етказиб берувчи ва техник қаров ўтказувчи махсус бригадалар кузатиб боради. Бундай тажрибалар бизнинг ишлаб чиқариш жараёнимизда ҳам қўлланилса, техникадан фойдаланиш даражаси янада яхшиланган бўлар эди. Қишлоқ хўжалигида транспорт воситалари агросаноат комплексини қишлоқ хўжалигининг бошқа тармоқлари билан алоқасини таъминлайди. Шунингдек, транспорт воситалари ишлаб чиқариш ресурсларининг, меҳнат предметларининг ва ишчи кучини ташишда ишлатилади. Қишлоқ хўжалик юкларни кўпроқ ташишга мосланган тармоқдир. Ҳозирги пайтда, ҳар гектар экин экиладиган майдонга ўртача 65-70 тонна ташиладиган юк тўғри келади. Шундан 45 тоннадан ортиқроғи автомобил транспортига тўғри келади. Қишлоқ хўжалигида маҳсулотларни ишлаб чиқаришга кетган умумий харажатнинг 30-35% транспорт харажатига тўғри келади. Шуни ҳам айтиш керакки, жамоа ва давлат хўжаликларида иш ҳақи фондининг 20% транспорт ҳайдовчиларига, ҳар хил юкларни ортиш ва тушириш билан банд бўлган кишиларга сарфланади. Масалан: силос учун маккажўхорининг, қанд лавлагини, картошканинг тўла таннархининг 1/3 ни

ана шундай транспорт харажатлари ташкил қилади. Шунинг учун ҳам транспортдан фойдаланишни яхшилаш йўли билан қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг таннархини камайтириш муҳим аҳамиятга эгадир. Ҳозирги вақтда республикамизда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ташиш учун асосан қуйидаги транспорт турларидан фойдаланилади: - Автомобил транспорти; - Ҳаво транспорти; - Темир йўл транспорти. Автомобил транспорти қишлоқ хўжалигида фойдаланиш учун қулай ва арзондир. Ҳозир қишлоқ хўжалик корхоналарида юкларни ташиш учун асосан автомобиль транспорти ва қувурлардан фойдаланилади. Шунингдек, қишлоқ хўжаликлари ташқарисида юкларни ташишда автомобиль транспортидан ташқари темир йўл транспортидан ҳам кенг фойдаланилади. М: 2000 йили республикамизда умумий ташилган пахтанинг ярмига яқини темир йўл транспортига, ярмидан кўпроғи эса автомобиль транспортига тўғри келган. Ҳозирги вақтда транспортларнинг ишлаш самарадорлигини характерлаш учун қуйидаги техник - иқтисодий кўрсаткичлар ҳисобланади: 1.Транспортдан ишлаб чиқаришда фойдаланиш коэффициенти (ТФК и/ ч). Бунинг учун транспортнинг ишда бўлган вақтини (Тибв), транспортнинг ишлаб чиқаришда қатнашиши мумкин бўлган умумий вақтга ( Ти/чқмбув ) бўлинади: Тибв ТФК(и/ч) = -------------- Ти/чқмбв 2.Транспортнинг босиб ўтган йўлдан фойдаланиш коэффициент| (ТФКбўй.). Бунинг учун транспортнинг юк билан юрган йўлини (Lюбюйк), умумий юрган йўлга (Lуюй.) бўлинади: L юбюйк ТФК(бўй.) = ------------

L уюй 3.Транспортнинг юк ташиш қобилиятидан фойдаланиш коэффиценти (ТФКютқ). Бунинг учун транспортнинг амалда бажарган иш ҳажмини (Wабиҳ), техник жиҳатдан бажариш мумкин бўлган иш ҳажмига ( Wтжбмбиҳ ) бўлинади: Waбиҳ ТФК(ютқ) = -------------- Wтжбмбиҳ 4.Бир тонна қилометрнинг таннархи. Транспортнинг бир йилдаги эксплуатация харажатларини (Хбйэ) бир йилда қилинган тонна/километрга (Т/КМбйқ) бўлинади: Хбйэ Т.1т/км = ------------- сўм / т.км Т/КМбйқ 5.Транспортларнинг эксплуатация харажатлари қиймати қуйидагига топилади: ТЭХҚ = ИҲ + А + ЖР + ЁММ + УХ ИҲ -иш ҳақи: А -амортизация: ЖР -жорий ремонт: ЁММ -ёқилғи-мойлаш материаллари: УХ -умумхўжалик харажатлари. 6.Транспортдаги ишлаб чиқаришда олинган фойда (Ф) транспортда бажарилган иш қийматидан (ТБИҚ) эксплуатация харажатлари (Хэ) чиқариб ташланади: Ф =ТБИҚ - Хэ.

7. Транспортдан ишлаб чиқаришда фойдаланиш рентабеллиги. Ф Р = ----- *100 Хэ Республика ҳукуматининг чиқараётган бир қатор қарорларида қишлоқ хўжалигининг ҳамма тармоқларида ишлаётган асосий ва айланма фондларнинг иқтисодий самарадорлигини ошириш асосий вазифа қилиб қўйилган. Қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган асосий ва айланма фондлардан фойдаланишнинг иқтисодий самарадорлигини қуйидаги йўллар билан ошириш мумкин: -Илғор техникани қўллаш, қишлоқ хўжалигини интенсивлаштириш, ихтисослаштириш; -Қишлоқ хўжалигида илмий асосланган хўжалик юритиш тизимини қўллаш; -Хўжаликда мавжуд бўлган ишлаб чиқариш фондларидан мақсадга мувофиқ тежамли фойдаланиш; -Асосий ва айланма фондларини бир-бирига оқилона боғлаш в a илғорлар тажрибасини ишлаб чиқаришга кенг жорий этиш ва ҳ.к.

Адабиётлар руйхати: 1. Узбекистон Республикаси Конституцияси. (Асосий қонун) Тошкент «Узбекистон» 1992 йил. 2.Каримов И.А. «Ўзбекистон келажаги буюк давлат», Т. Ўзбекистон 1992 йил 3.Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий сиёсатнинг устивор йўна- лишлари» Т. Ўзбекистон 1993 йил 4.Каримов И.А. «Ўзбекистон бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзига хос йўли», Т. Ўзбекистон 1993 йил 5.Каримов И.А. «Деҳқончилик тараққиёти – фаровонлик манбаи», Т. Ўзбекистон 1994 йил 6.Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХ I асрга интилмокда», Т. Ўзбекистон 1994 йил 7.Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида», Т. Ўзбекистон 1995 йил 8.Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари, тараққиёт кафолатлари», Т. Ўзбекистон 1997 йил. 9.Каримов И.А. «Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир» (Олий Мажлис Қонунчилик Патаси ва Сенатни ҚУшма мажлисидаги маърузаси.). тошкент «Узбекистон» 2005 йил. 10.Ўзбекистон Республикаси Қонуни. «Мулкчилик тўғрисида», «Адолат» 1991 йил

Похожие

Меҳнат ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш

Ер-сув ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларни амалга оширишда инвестициялар ва улардан самарали фойдаланиш

Қишлоқ хўжалик техникасига техник хизмат кўрсатиш ва ташхис қилишнинг моддий техника негизи

Қишлоқ хўжалик техникасига мухандислик-техника хизмати кўрсатиш