Меҳнат ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Меҳнат ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

140.5 KB

Меҳнат ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш Режа: 1.Меҳнат тушунчаси ва унинг роли. Ёлланма ходим ва мулк эгаси меҳнати 2. Қишлоқ хўжалигида меҳнат ресурслари шаклланиши ва фойдаланишининг ўзига хос хусусиятлари ва таркиби. Иш кучи билан таъминланиш, иш кучининг мавжудлиги ва ҳаракати кўрсаткичлари 3. Иш кучидан фойдаланишнинг мавсумийлиги, унинг кўрсаткичлари ва омиллари 4. Қишлоқ хўжалигида меҳнат бозори 5. Меҳнат ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш имкониятлари

Меҳнат тушунчаси ва унинг роли. Ёлланма ходим ва мулк эгаси меҳнати Жамиятнинг моддий ва маънавий бойликларининг табиий-иқтисодий ресурслар ва манбалари инсон меҳнати ҳисобланади. 1995 йил 21 декабрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси «Меҳнат Кодекси»нинг 1-боб 8- моддасида меҳнатнинг улуғворлиги тўғрисида шундай дейилган: «Ҳар бир шахснинг меҳнат ҳуқуқларини ҳимоя қилиш кафолатланади, бу ҳимоя меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя қилинишини текширувчи ва назорат қилувчи органлар, шунингдек меҳнат низоларини кўрувчи органлар томонидан амалга оширилади». Жамиятнинг моддий ва маънавий бойликларининг манбалари инсон меҳнати ҳисобланади. Инглиз иқтисодчиси У.Петти XVII асрда меҳнатни бойликнинг отаси деб атаган. Иқтисодчилар меҳнатни кишилик ҳаётининг асосий шарти эканлигини ва инсонннинг ўзининг ҳам камолотга етишуви меҳнат орқали амалга ошганлигини айтиб ўтган. Меҳнат – бу инсонинг мақсадли фаолияти бўлиб, бу жараёнда у табиат предметларини ўзининг эҳтиёжларини қондириш учун мослаштиради ва ўзгартиради. Ўз кучини қўшгани ҳолда инсон, меҳнат қуролларидан фойдаланиб, табиат берган материалларни, кишиларнинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондирадиган моддий неъматларга, бойликларга айлантиради. Меҳнат жараёни, инсонинг иш жойида, унинг меҳнат фаолиятининг маълум натижаларига эришишга йўналтирилган ҳаракатларининг тўпламини билдиради. Бу маънода "меҳнат жараёни" тушунчаси, "ишлаб чиқариш жараёни" тушунчасига нисбатан анча тор тушунчадир. Ишлаб чиқариш жараёни ҳар бири маълум бир босқични ва тайёр маҳсулот олишни акс эттирувчи, бир бутун меҳнат жараёнлари комплекси базасида амалга оширилади. Бундан ташқари, кўп ҳолларда ишлаб чиқариш жараёни, инсон меҳнати иштирокисиз ҳам, табиий омиллар таъсири остида содир бўлади. Меҳнат жараёни, маълумки ўз ичига уч элементни: меҳнат воситаси, меҳнат предметлари ва бевосита инсон меҳнатининг ўзини олади. Ишлаб чиқариш воситаларисиз меҳнат жараёни

маъносиз бўлади, ўз навбатида инсон меҳнатисиз ишлаб чиқариш воситалари ҳам ўликдир ва ҳеч нарса ярата олмайди. Кишилар меҳнати ишлаб чиқариш воситаларини ҳаракат қилишга ва инсоннинг мақсадини амалга оширишга бирга ҳаракат қилишга мажбур қилади. Меҳнат воситалари ва меҳнат предметларини ярата бориб ва табиатга таъсир этиб, инсон, ўзини ҳам ўзгартиради, унинг малакаси, билими ва ишлаб чиқариш тажрибаси ошади. Жамият ривожланиши билан меҳнат воситалари такомиллаша боради, ишлаб чиқариш жараёнига янги-янги иқтисодий ресурслар жалб қилинади. Фан ва техника ўз ривожланишида қанчалик илгарилаб кетмасин, меҳнат жараёнида меҳнат ўзининг етакчилик, ҳал қилувчи ролини йўқотмайди. Меҳнат иқтисодий категория ҳисобланади ва унинг характери ишлаб чиқариш муносабатлари билан аниқланади. Қишлоқ хўжалигида амалга ошириладиган ишлаб чиқариш муносабатларини такомиллаштириш шунга йўналтирилганки, бунда ҳар бир ходимдан, меҳнатга худди ёлланма кунбайчидек бефарқ ва маъсулиятсиз эмас, балки пироворд натижага жавобгарлигини сезган ҳолда ёндошиш, муносабатда бўлишни талаб этилади. Охир оқибат бу меҳнатдан узоқлашиш деган ғовни олиб ташлайди. Хўжайин ва ёлланма ходим ўртасидаги асосий фарқлар қуйидагилардан иборат: биринчидан, хўжайин ишлаб чиқариш воситаларига ва мос равишда ишлаб чиқарилган маҳсулотга ҳам мулкдор ва хўжайиндир. Ёлланма ходимда эса бу мулк йўқ; иккинчидан, хўжайиннинг даромадлари (меҳнат ҳақи) пироворд натижаларга боғлиқ ҳолда ва қолдиқ принципи бўйича шаклланади, бошқача сўз билан айтганда, сотилган маҳсулот қийматидан моддий ва бошқа сарф-тўловлар, солиқлар ва бошқалар ажратиб ташлангандан кейинги даромадлардан шаклланади. Даромадларнинг қолган қисмига хўжайин мустақил эгалик қилади. Ёлланма ходим ишда бўлган вақтига ёки бажарган ишининг ҳажмига қараб иш ҳақи олади, у пировард натижага боғлиқ эмасдир.

2. Қишлоқ хўжалигида меҳнат ресурслари шаклланиши ва фойдаланишининг ўзига хос хусусиятлари ва таркиби. Иш кучи билан таъминланиш, иш кучининг мавжудлиги ва ҳаракати кўрсаткичлари Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш самарадорлиги меҳнат ресурсларининг миқдорига, таркибига, малакасига ва улардан фойдаланиш самарадорлигига боғлиқ. Қишлоқ хўжалигида меҳнат ресурсларига меҳнатга яроқли эркаклар -16 дан 60 ёшгача, аёллар -16 дан 54 ёшгача, шунингдек қишлоқ жойда яшовчи ўсмирлар ва нафақахўрлар киради. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида меҳнат ресурслари таркибига 1. Доимий; 2. Мавсумий; 3. Вақтинчалик ишчилар, шунингдек, штатда турувчи; 4. Ўсмирлар; 5. Нафақахœрлар кирадилар. Шу жумладан: 1. Доимий ишчиларга - муддатсиз ишга қабул қилинганлар; 2. Мавсумий ишчилар - 6 ойгача муддатга қабул қилинганлар; 3. Вақтинчалик ишчиларга - 2 ойгача муддатга қабул қилин-ганлар киритилади. жадвал Самарқанд вилояти қишлоқ ва сув хўжалиги бошқармасига қарашли хўжаликларда яшовчи мавжуд аҳоли сони 1999 йил 2000 йил 2004 йил 1. Хўжаликларда яшовчи мавжуд аҳоли сони 1180771 1208539 129690 шундан хотин-қизлар 619704 627960 639987 2. Хўжаликларнинг аъзолари 254932 218740 201190 шундан хотин-қизлар 137209 119421 111314 3. Хўжаликлар аъзоларидан ишлаганлари 218379 197304 189407

шундан хотин-қизлар 121710 107588 10348 16 ёшгача ўспиринлар 80267 72196 69317 Меҳнатга қобилиятли ёшдагилардан катталар 38573 52145 61441 Меҳнатга қобилиятсизлар 18859 24191 26001 Хўжаликда яшаб, бошқа жойларда ишловчилар 82752 76389 83417 2000 йилда 1999 йилга нисбатан хœжаликларда яшовчи аҳоли сони 2,35 фоизга кœпайган. Ҳужаликларнинг аъзолари хœжаликларда яшовчи аҳолига нисбатан 1999 йилда 21,6 фоизни, 2000 йилда эса 18,1 фоизни ташкил этган. Хœжаликлар аъзоларининг жамоа хœжаликларида ишлаганлари жамига нисбатан 1999 йилда 85,7 фоизни, 2000 йилда эса 90,2 фоизни ташкил этади. Хœжаликларда иш жойининг етишмаслиги туфайли бошқа жойларда ишлайдиганларнинг сони хœжаликларда ишлаган аъзоларига нисбатан 1999 йилда 37,9 фоизни, 2000 йилда эса 38,7 фоизни ташкил этган бœлса 2004 йилга келиб бу кœрсатгич янада ортган. Корхоналарнинг меҳнат ресурсларидан ташқари баъзи ҳолларда қишлоқ хўжалигида (мавсумий ишларда) меҳнат шартномаси асосида четдан жалб қилинганлар меҳнатидан ҳам фойдаланилади, шу жумладан ёлланма ишчилар ҳам. Қишлоқ хўжаликда меҳнат ресурсларининг шаклланиш ва фойдаланишнинг асосий хусусиятлари қуйидагилар: 1.Биологик ишлаб чиқариш воситалари, тирик организмлар - тупроқ, ўсимлик, ҳайвонларни ривожлантириш учун қулай шароитлар яратиш учун ходимлар меҳнати мазмунининг йўналтирилганлиги. Бу қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш тирик организмларининг ривожланиши, ўзгаришига, уларнинг табиатини ноорганик элементидан органик моддаларга синтезлашувига боғлиқдир; 2.Меҳнат ресурсларидан фойдаланишнинг самарадорлиги табиий, хусусан, ернинг умумдорлиги ва об-ҳаво иқлим шароитларига боғлиқ. Чунки иқлим тез ўзгариб турганлиги учун ўсимлик ва ҳайвонотга қулай шароит яратиш лозимдир;

3.Кўп ходимларнинг бир қанча меҳнат вазифаларини бажариши. Бундай аралашишнинг зарурлиги иш турининг кўплиги ва бажариш муддатининг мавсумийлигидан келиб чиқади. Қишлоқ хўжалиги ходими алоҳида технологик операцияларни бажаришга ихтисослашган тор малакали бўлмаслиги керак. Қишлоқ хўжалик ходими маълум турдаги пировард маҳсулот етиштиришга кенг ихтисослашган бўлиши керак; 4.Ишлаб чиқариш жараёнида ер, моллар ва бошқа ресурсларнинг мустақил эмаслиги. Пировард маҳсулот натижасига иқтисодий жавобгарлигини таъминлаш учун ходимларга умумий ерларни эмас, балки аниқ далаларни, бутун ҳайвонларни эмас, балки аниқ моллар бош сонини беркитиб қўйиш лозимдир; 5.Меҳнат жараёнларининг ўз-ўзини бошқариши. Биологик ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланиш, қишлоқ хўжалигида, айниқса œсимликчиликда биологик жараёнда шароитлар тез-тез ўзгариб туради, шунинг учун бу ерда четдан туриб бошқариш имконияти анча чегараланган; 6.Ходимлар даромадининг œсимликчиликда ва чорвачиликда пировард иқтисодий натижаларга боғлиқлиги. Бу боғлиқлик меҳнат операцияларини бажариш пайтида ходимдан технологик талабларга риоя қилишда ўзини қаттиқ назорат қилишнинг бевосита шарти бўлиб ҳисобланади; 7.Ходимлар даромадининг фақат ижтимоий хўжаликда эмас, балкий шахсий деҳқон хўжалигида ҳам қўлланилиши. Самарали қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши унинг меҳнат ресурслари билан меъёр бўйича таъминлашишига боғлиқ. Иш кучи билан етарлича таъминланмаслиги ишлаб чиқариш технологиясига риоя қилинмасликка, пировард натижада маҳсулотни етарлича олинмаслигига олиб келади. Меҳнат ресурслари билан меъёрдан юқори даражада таъминланганлик эса иш кучидан камунум фойдаланишга ва меҳнат унумдорлигининг пасайишига олиб келади. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришнинг иш кучи билан таъминланиши, меҳнат билан таъминланиш коэффиценти ва меҳнат билан таъминланиш салмоғи кўрсаткичлари билан характерланиши мумкин. Меҳнат билан

таъминланиш коэффициенти (МБТК) мавжуд меҳнат ресурслари миқдорини (ходим, киши/соат) унга бўлган меъёрни талабга (ММР) бўлиб топилади. ММРМк/с МБТК = ---------------- ММР ММРМ - мавжуд М Р. миқдори ( к/с) ММР - меъёрий меҳнат ресурслари Меҳнат билан таъминланишнинг салмоғи кўрсаткичлари қуйидагилар: а).1 - ходимга тўғри келган йиллик ишлаб чиқариш юкламасининг ҳажми (к/с) ЙЮ йиллик ишлаб чиқариш юкламаси ------ = --------------------------------------------- ; ХС ходимлар сони б).100 га қишлоқ хўжалик яроқли ерга тўғри келган ходимлар сони: ХС ходимлар сони ----------- = -------------------------------------- * 100 ; Қ/ХЯС қишлоқ хўжалиги яроқли ер в).1 ходимга тўғри келган қишлоқ хўжалигига яроқли ер, ҳайдаладиган ер ва қишлоқ хўжалик экинлари майдони: КХЯЕ;ХЕ ЭМ қ. х яроқ. ер; ҳай. ер экин майдони ------------------- = ---------------------------------------------------; ХС ходимлар сони г).Бир ходимга тўғри келган қорамоллар ва паррандалар (шартли бошга айлантирилганда) миқдори.

Шартли бош шартли бошга айлантирган --------------------- = ---------------------------------------; ХС ходимлар сони Қишлоқ хўжалигида иш кучининг миқдори ва ҳаракатини ҳисоблаш учун қуйидаги кўрсаткичлар системаси қўлланилади - ўртача рўйхатдаги ва ўртача йиллик ходимлар сони, иш кучининг айланиши ва қўнимсизлиги коэффициенти. Йилдаги ўртача рўйхатдан ўтган ходимлар сони ёки уларнинг умумий соннини, 1 йилдаги иш кунлар (285) сонига бўлиб топилади. ходимлар сони (ХС) Ўрхс = --------------------------- ; 285 Ўртача йиллик ходимлар сони қуйидагича топилади: Ходимларнинг ҳар ойидаги ўртача рўйхатдаги сони йиғиндиси ёки сарфланган жами к/с лари Ўйхс=-----------------------------------------------------------------------; 12-ой ёки 1 ходимга ҳақиқатда сарфланган к/с.лар миқдори ( 285 * 7 =1995 киши/соати) Иш кучини қабул қилишнинг айланиш коэффициенти қуйидагича топилади: йил давомида қабул қилинганлар сони ИКҚҚАК = ------------------------------------------------- ; ўртача рўйхатдаги ходимлар сони Ишдан кетганларнинг айланиш коэффициенти қуйидагича топилади:

ишдан кетган ходимлар сони ИКАйл.К = ----------------------------------------------- ; ўртача рўйхатдаги ходимлар сони Иш кучининг қўнимсизлик коэффициенти қуйидагича топилади: Ўз хоҳишига кўра ва меҳнат интизомини бузганлиги учун ишдан бўшатилган ходимлар сони ИКҚœн.К= -----------------------------------------------------------------; Ўртача рўйхатдаги ходимлар сони 3. Иш кучидан фойдаланишнинг мавсумийлиги, унинг кўрсаткичлари ва омиллари Қишлоқ хўжалигида иш кучидан фойдаланиш бир қатор ўзига хос хусусиятларга эга. Бу ишлаб чиқариш шароитидан, фойдаланиладиган технологиядан, техника билан таъминланиш даражасидан, қишлоқ меҳнаткашлари учун деҳқон хўжалигининг мавжудлигидан келиб чиқади. Шундай хусусиятлардан бири иш даври ва ишлаб чиқариш даврининг мос келмаслигидан келиб чиқадиган иш кунидан фойдаланишнинг мавсумийлигидир. Мавсумийлик иш муддатининг қисқалигидан, айниқса деҳқончиликда, экиш, ҳосилни йиғиш ва бошқа жараёнларнинг об-ҳавога боғлиқлигидан келиб чиқади. Энг кўп вақт бизда ҳосилни йиғиб оладиган ойларга тўғри келади (сентябрь-октябрь), энг оз вақт эса қиш ойлари (январь-февраль)га тўғри келади. Қишлоқ хўжалигида иш кучидан фойдаланишнинг мавсумийлиги даражасини билдирадиган бир қанча кўрсаткичлар мавжуд: 1.Меҳнат харажатларининг ойлик ва ўртача ойлик тақсимланиши. Ходимлар сонини ёки ойлар бўйича ишланган киши/соатларини 12 ойга бўлиб топилади: Ходимлар сони Киши/ соатлари

---------------------------- ; ----------------------- . 12 12 2.Меҳнатдан фойдаланишнинг мавсумийлик коэффициенти. Текширилаётган ойдаги меҳнат харажатини ўртача ойлик меҳнат харажатига бўлиб топилади: Текшириладиган ойдаги меҳнат харажати --------------------------------------------------------------------------- Ўрта ойлик меҳнат харажати 3.Мавсумий юкламанинг нотекислик коэффициенти. Максимал ёки минимал ойдаги меҳнат харажатини ўртача ойлик меҳнат харажатига бўлиб топилади: Максимал ёки минимал ойдаги меҳнат харажати ----------------------------------------------------------------------- Ўртача ойлик меҳнат харажати 4.Мавсумий тебраниши. Максимал ойдаги меҳнат харажатини минимал ойдаги меҳнат харажатига бўлиб топилади: Максимал ойлик меҳнат харажати -------------------------------------------------- Минимал ойлик меҳнат харажати М: Хўжаликда йил давомида 399 минг киши/соати ишланган, максимал меҳнат харажатлари июль ойида 34,4 минг киши/соатини, минимал меҳнат харажатлари январь ойида – 20,3 минг киши/соатини ташкил этган у ҳолда ўртача ойлик меҳнат харажати бир йилда 33,2 (399000:12) минг киши/соати, мавсумийлик коэффициенти октябр ойида - 1,03 ни (34400:33250), январда эса 0,61 ни (20300:27100), мавсумийлик тебраниши эса 1,49 (31300:21000) ни ташкил этган.

Максимал ойлик меҳнат харажати -------------------------------------------------- Минимал ойлик меҳнат харажати Иш кучидан фойдаланишнинг самарадорлигини оширишнинг муҳим аҳамияти, йил давомида иш кучидан бир текис фойдаланишни таъминлайдиган, қишлоқ хўжалиги меҳнатининг мавсумийлигини пасайтириш имкониятларини излаб топишдадир. Қишлоқ хўжалигида иш кучидан фойдаланиш мавсумийлигини камайтиришнинг асосий омиллари қуйидагилар: 1.Ишлаб чиқаришни механизациялаштириш ва интесивлик даражасини ошириш. Унинг ошиши қишлоқ хўжалиги ишларининг энг тиғиз даврида меҳнат харажатларига бўлган истеъмолни камайтириш ва шу билан қиш ва ёз ойларидаги ходимларга бўлган эҳтиёж ўртасидаги фарқни қисқартириш. 2.Ишлаб чиқаришнинг тармоқ структураси. Тармоқ структурасини такомиллаштириш йил давомида иш кучига бир текисда эҳтиёж бўлган тармоқ ва маҳсулот тури салмоғини кўпайтириш демакдир. Деҳқончиликда экиш муддати, ишлов бериш, пишиб етилиши ва ҳосилни йиғиб териб олиш бўйича экин ва навларни танлаш йўли билан эришилади. Чорвачиликда деҳқончиликка нисбатан ходимлар йил давомида анча юқори банддир. Шунинг учун қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг умумий ҳажмида чорвачилик салмоғини ошириш ҳам ходимларнинг анча текис бандлигини таъминлайди. 3.Ёрдамчи корхоналар ва ҳунармандчилик. Жамоа хўжалигидаги, қишлоқ хўжалик маҳсулотини қайта ишлайдиган саноат корхоналаридаги ва цехларидаги ишлар мавсумий характерга эга ва дала ишлари анча тиғиз бўлган пайтларда ҳеч зарарсиз тўхтатиб қўйилиши мумкин. Бу қишлоқ хўжалиги меҳнати мавсумийлигига барҳам бериши ва иш кучининг қиш ойларидаги бандлигини оширишга имкон беради. Бундан ташқари ёрдамчи корхоналар ва ҳунармандчилик ўз жойида ўз хом ашёсидан фойдаланиб,

хўжаликка қўшимча пул даромадлари, ходимлар учун қўшимча иш ҳақи манбаи бўлиб хизмат қилади. Қишлоқ хўжалигида иш кучидан яхшироқ фойдаланишнинг катта имконияти ижтимоий ва индивидуал қурилишни ривожлантириш, капитал таъмирлаш, йўл қурилиши, умумий овқатланиш, маиший хизматни ташкил қилиш, қишлоқ хўжалигида саноат ишлаб чиқариши кооперациясидан фойдаланишга ҳам боғлиқ. 4.Кадрлар малакаси. Қишлоқ хўжалиги ходимларининг малакасини ошириш, уларнинг аралаш ихтисос ва мутахассисликларни эгаллаши, жамоа хўжаликларида ишловчиларнинг қурилиш, мелиоратив ва бошқа ишларга, яъни қиш ойлари қилинадиган ишларга жалб қилиш ҳам иш кучидан фойдаланишнинг мавсумийлигини анча юмшатади. 5.Хўжалик операцияларининг бажарилиш муддатлари. Иш кучидан анча оқилона фойдаланиш алоҳида хўжалик операция (минерал ва маҳаллий ўғитларни ташиш, уруғни тайёрлаш ва бошқалар)ларни нисбатан анча бўшроқ вақтларга кўчиришга имкон беради. 6.Меҳнатни оқилона ташкил қилиш. Меҳнат жараёнларини оқилона ташкил этиш, техника ва ходимларни ягона ишлаб чиқариш циклида бирлаштириш, ишни оз сонли кишилар билан бажариш, иш кучига бўлган эҳтиёжни пасайтиради. 4. Қишлоқ хўжалигида меҳнат бозори Иш кучи бозори. Бозор иқтисодиётида иш кучи иккита шароит таъсирида товарга айланади. Биринчидан, киши озод бўлиши керак ва ўз иш кучига мустақил эгалик қилиш имкониятига эга бўлиши керак. Иккинчидан, у ишлаб чиқариш воситаларидан маҳрум бўлиши керак, акс ҳолда унда иш кучини сотиш зарурияти бўлмайди. Қишлоқ хўжалигида бундайлар ёлланма ходимлар ҳисобланади. Бозорда у ўз иш кучинининг эгаси, сотувчи сифатида харидор билан қарама - қарши туради. Иш кучи, бошқа товарлар сингари, истеъмол қиймат ва қийматга эга. Иш кучининг истеъмол қиймати, унинг ўз меҳнат қобилияти билан истеъмол

қиймат ва қийматга эга бўлган янги товар яратишидир. Бошқа товарлардан фарқ қилиб ишчи кучи истеъмол жараёнида ўз қийматидан кўп бўлган даромад яратади. Бу ортиқча даромад қœшилган қийматнинг таркибидир. Иш кучининг қўшилган қиймат яратиш қобилияти пираворд натижада товар бўлган иш кучининг истеъмол қийматидир. Товар сифатида иш кучининг қиймати, уни такрор ишлаб чиқариш учун керак бўладиган ижтимоий зарурий меҳнатнинг миқдори билан ўлчанади. Шунинг учун иш кучининг қиймати тирикчилик воситалари фондини ташкил қилади. Тирикчилик воситалари фонди ходимлар шахсий истеъмолининг моддий асоси сифатида намоён бўлади ва шахсий истеъмолга кирадиган моддий неъмат ва хизматларнинг йиғиндисини ифодалайди. Тирикчилик воситалари фондининг манбаи ва асосий иқтисодий шакли меҳнат ҳақи ҳисобланади. Ходимлар тирикчилик воситалари фондининг бир қисми, шахсни ривожлантирадиган ва маориф, медицина хизмати, турли хил нафақа ва бошқаларга сарфланадиган шахсий ва ижтимоий истеъмол фондларидир. Бозор иқтисодиёти шароитида иш кучига бўлган таклифнинг талабдан ошиб кетиши иш кучи (меҳнат) бозорини бўлишини муқаррар қилиб қўяди. Қишлок хўжалигида иш кучи бозори илгари ҳам мавжуд эди, лекин у чегараланган, ўзгартирилган кўринишда эди. У тармоққа раҳбарликнинг маъмурий - қўмондонлик усули туфайли ўзига хос бўлган вазифани бажара олмас эди ва ходимларни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жараёнини ташкил қилиш ва тартибга солишнинг қўлланадиган шакллари такомиллашмаганлиги туфайли қишлоқ меҳнаткашларининг иш жойи ва машғулот турини танлаш эркинлиги чегараланган эди. Қишлоқ меҳнаткашларининг давлат мулкига ҳам хўжайни сифатидаги ҳуқуқи тœла эмас, ишга жойлашишда, меҳнатига яраша ҳақ олишда меҳнатга бўлган қобилиятдан узоқлашиш содир бўлар эди. Ўрта Осиё Республикалари қишлоқ хўжалигида туб аҳолининг ҳаётий ва меҳнат ва истеъмол билан боғлиқ, манфаатлар ва миллий хусусиятларни

ҳисобга олмасдан, монокултурада, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини жойлаштиришда яхши ўйламасдан инвестиция ва структура сиёсатини амалга ошириш натижаси бандликни таъминлашда пайдо бўладиган, салбий ҳодисаларга олиб келди. Жамоа ва давлат хœжаликларининг кўп қисмини йириклаштиришга олиб келган ва дастлабида кичик шаклдаги қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини чегаралаган ва кейинчалик бутунлай таъқиқлаб қўйган йирик ишлаб чиқариш ва давлат мулк шаклларини ёппасига ривожлантириш сиёсати оқибатида қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши ва меҳнат ресурсларини жойлаштиришдаги номувофиқлик юзага келди. Қишлоқ хўжалигининг ҳозирги ривожланиш этапида иш кучи бозорини тан олишнинг тўғрилиги қуйидаги бир қанча омилларга боғлиқ: Биринчидан, қишлоқ меҳнаткашларининг ишлаб чиқариш воситаларидан ва ўз меҳнатларининг натижаларидан, уларни сотишдан келадиган фойдадан узоқлашуви. Бу эса иш кучининг ишлаб чиқариш воситалари билан қўшилиши муносабатини ходим билан давлат ўртасидаги товар алоқаси шаклида кўрсатади. Бозор муносабатларига ўтиш билан товар ишлаб чиқарувчиларнинг иқтисодий алоҳидалиги даражаси кескин ўсади; хўжалик фаолияти ва иш ўрнини танлашдаги муқобилликнинг кенгайиши, хўжалик юритиш шакллари ва меҳнат ҳақи, шунингдек регионлар ўртасидаги фарқ қилувчи қишлоқ хўжалик корхоналари ўртасида иш кучи аралашиб кетишининг кучайишисиз содир бўлмайди. Иккинчидан, иш кучини такрор ишлаб чиқаришда қиймат қонунининг тан олинмаслиги, ходимлар малакаси ва улар бажараётган ишнинг мураккаблигини ҳисобга олмаслик, иш ҳақи миқдори билан иш кучининг қийматини қоплаш учун талаб қилинган харажатлар ўртасидаги ўзилишга олиб келди. Бозор шароитида малакали иш кучини жалб қилиш учун рақобат ривожланиши билан қишлоқда меҳнат муносабатлари соҳасида қиймат қонунининг, талаб ва таклиф қонунининг роли ошиб боради.

Учинчидан, меҳнатнинг бозор орқали жамият томонидан тан олиниш механизми ходимлар ўртасида яхши меҳнат шароити ва яхши ҳақ тўлайдиган жойга беллашувни амалга оширишга имконият беради. Иш кучи бозори - бу мазмунига кўра иш кучининг ҳаракат формасидир. Меҳнат бозорининг ривожланиши иш кучига тўлақонли ҳақ тўлашни таъминлайди; иш кучи сифатини оширишни, ташаббускорликни, тадбиркорликни рағбатлантиради; унинг юқори ҳаракатчанлигини таъминлайди. Булар ҳаммаси ўз ўзидан иқтисодиётни ва фан-техника тараққиётини тезлаштиришга хизмат қилади. Мулкнинг ва хўжалик юритишнинг турли туман шаклларига ўтиш шароитида, нафақат аниқ иш ўрнини танлаш эркинлигини кенгайтиради, балки ҳар бир кишига ўз иш кучини қўллашга: деҳқон хўжалигида ишлаш, ёлланма меҳнат, давлат ёки кооператив корхоналарда ишлашга эркинликни кенгайтиради. Яшаш жойини танлашдаги эркинлик ҳам кенгаяди. Шу билан бирга бозор муносабатлари шароитида аниқ иш жойи ҳеч кимга кафолат қилинмайди. Иш кучи бозори кўп ҳолларда қишлоқ хўжалигининг давлат сектори бўлмаган бўғинларида - деҳқон хўжалигида, ширкат хўжаликларида акциядор корхона ва жамиятларда, аралаш корхоналарда намоён бўлади. Шу билан бирга иш кучи бозори давлатнинг фаол тартибга солишига таянади, яъни вақтинча банд бўлмаганларга моддий ёрдам, кадрларни қайта тайёрлаш тизимларини ташкил қилиш, аҳолини бир жойдан бошқа жойга кўчириш ва бошқалар орқали амалга оширилади.

1. Қишлоқ хўжалигида бандлилик ва ишсизлик Бандлилик иқтисодий категория сифатида меҳнатга яроқли аҳолининг ижтимоий маҳсулотни яратиш бўйича қиладиган фаолиятини ифодалайди. Бандлиликнинг тўлиқлиги аҳолигининг иктисодий фаоллигига муносабати бўйича ҳисобга олинади. Бунга маҳсулот, товар ишлаб чиқаришда ва хизматларни амалга оширишда қатнашувчи шахслар тегишлидир. Иқтисодий фаол кишининг меҳнат статуси миқдор жиҳатдан маълум бир вақт давомида ишланган кунлар сони бўйича ҳисобланади: Категория буйича иктисодий актив аҳолига қуйидагилар киради:  ёлланма меҳнатчилар (ишчи ва хизматчилар);  доимий ходимлар, ҳақ туланмайдиган оила аъзолари;  мавсумий ходимлар, ҳақ туланмайдиган оила аъзолари;  объектив сабаблар бўйича вақтинча ишламайдиган шахслар, мавсумий ва тасодифий ходимлар;  тўлиқ бўлмаган иш куни режимида иш билан ўқишни қушиб олиб борадиган ва стипендия ёки иш ҳақи олувчи шахслар ва ўқитувчилар. Қишлоқ хўжалигида бандлик ўзига хос хусусиятларга эга. Улар тармоққа меҳнатни жалб қилишнинг иқтисодий шароитлари билан боғланган. Қишлоқ хўжалигида мехнат органик жиҳатдан ер билан боғланган. Бунда, ер меҳнат муносабатларининг моддий жихатдан қувватловчиси, юзага чиқарувчиси ҳисобланади. Меҳнат натижаларига табиий биологик жараёнлар бевосита таъсир кўрсатади. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш ва меҳнатнинг мавсумийлиги туфайли иш кучига ижтимоий ишлаб чиқариш томонидан нотекис талаб мавжуд. Бу ерда доимий ва мавсумий иш кучи бўлади. Доимий ходимлар асосан доимий иш ҳажмини бажаришга йўналтирилади, мавсумий иш кучи эса мавсумий ишларни бажариш учун жалб қилинади. Қишлоқ хўжалигида бандлилик икки хил шаклда кўринади: тўлиқ ва тўлиқ бўлмаган. Тўлиқ бандлилик бутун йил давомида ходимларга ишни кафолатлайди. Бу асосан чорвадорлар, маханизаторлар, ишлаб чиқариш

рахбарлари ва мутахассислардир. Тўлиқ бўлмаган бандлилик тўлиқ бўлмаган иш куни, тўлиқ бўлмаган иш ҳафтаси, тўлиқ бўлмаган иш йили билан характерланади. Бундай категорияга қўл меҳнати билан банд бўлган ходимлар, механизаторларнинг алохида гурухлари, мавсумий иш турига жалб қилинган нафақахўрлар, ўқувчилар киради. Банд бўлган ходимларга қуйидагилар киради:  ёлланиб ишлайдиган, шу жумладан, мавсумий ва вақтинча ишларни ҳам қўшганда, тўлиқ ёки тўлиқ бўлмаган шароитда рағбатланиш учун иш бажарадиган ходимлар;  тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчилар;  ўзини иш билан мустақил таъминловчилар;  ёрдамчи ҳунармандчиликда ва махсулотни шартнома бўйича сотишда банд бўлганлар;  фуқаролик–ҳуқуқий шартнома бўйича иш бажарувчилар, шунингдек ишлаб чиқариш кооперативлари аъзолри. Меҳнат бозорининг бевосита субъектлари бўлиб, банд бўлмаган аҳоли ҳисобланади. Улар қуйидаги гурухларга бўлинади:  ўз ихтиёри билан банд бўлмаган шахслар, корхонадан ишдан бўшаганлар ёки ҳеч қачон меҳнат қилишда иштирок этмаганлар ва ишлашни хохламаганлар ва яшаш учун маблағнинг қонуний манбаига эга бўлмаганлар;  турмуш ўртоғидан бирининг, ёки ота – онасининг маблағи ҳисобига ёки уларнинг қарамоғида яшовчи, ихтиёрий банд бўлмаган аҳоли;  турли сабабларга кўра ишлаб чиқаришдан озод бўлган, бир иш жойидан бўшаган, лекин меҳнат биржасида рўйхатдан ўтишга улгурмаган, заруриятдан банд бўлмаган аҳоли;  зарурий бандсизлик – ишсизлик, яъни ишлаш ва иш ҳақи олишни хохловчи ва меҳнат биржасида рўйхатдан ўтган кишилар.

Аграр меҳнат бозорида бандлиликка ёрдамлашиш бўйича тадбирларни молиялаштириш манбаълари қуйидагиалр ҳисобланади: I . Давлат бюджети: 1.Ўз бандлилигига ёрдамлашиш (тадбиркорлик фаолияти, деҳқон хўжалиги, фермер хўжалиги) 2.Янги иш жойлари барпо қилишни рағбатлантириш. II .Махаллий бюджет: 1.Иш жойларини сақлаб қолишни рағбатлантириш 2.Ижтимоий ишларни ташкил этиш III .Фуқароларни бандлилик фонди: 1.Иш жойини сақлаш 2.Ишсизларни янги касбга қайта тайёрлаш 3.Ишсизларга нафақа IV .Аҳоли бандлилиги хизматининг тижорат фаолиятидан келадиган даромадлар: 1.Ижтимоий ишларни ташкил этиш 2.Ишсизларни қайта тайёрлаш Ишсизлар – бу, иш ва иш ҳақига эга бўлмаган, ўзига тўғри келадиган ишни излаш мақсадида бандлилик хизматида рўйхатдан ўтган, иш изловчи ва топса дарров жойлашадиган меҳнатга яроқли фуқаролардир. Қишлоқ хўжалигида ишсизлик турли сабабларга асосан бўлиши мумкин. Шунга кўра, ишсизликнинг бир қанча турлари бўлади: фрикцион, структурали ва циклик(даврий). Фрикцион – бу ишсизликда, ишсизлар иш излашади, ёки яқин келажакда уни топишдан умидвор бўладилар. Фрикцион ишсизлик муқаррар ҳисобланади ва қайсидир жихатдан мақсадга мувофиқдир. Кўпгина ишчилар ўз ихтиёрлари билан паст унумли, кам ҳақ тўлайдиган ишлардан анча юқори унумли ва анча юқори ҳақ тўлайдиган ишларга ўтиб кетишади. Шундай қилиб, меҳнат бозори ташкил этилади ва ҳаракат қилади, яъни ишчилар сони билан иш жойлари сони мос келмайди.

Фрикцион ишсизлик ўз навбатида структурали ишсизликка ўтади. Структурали ишсизлик иш кучига талабанинг умумий структураси ўзгаришини билди-ради. Бозор муносабатлари шароитида айрим касбларга талаб пасаяди ёки бу-тунлай тўхтайди, бошқа касбларга эса, жумладан, янги, олдин мавжуд бўлмаган касбларга талаб ўсади. Структурали ишсизликда ишсизлар маълум даражада қайта тайёргарликсиз, қўшимча, қўшимча билим олмасдан, баъзи ҳолларда яшаш жойини ўзгартмасдан иш топа олмайдилар. Агар фрикцион ишсизлик қисқа муддатли характерга эга бўлса, структурали ишсизлик узоқ муддатли характерга эга. Циклик (даврий) ишсизлик, бу ишлаб чиқаришнинг пасайиши билан юзага келадиган ишсизлик. Бунда товар ва хизматларга талаб камаяди., бандлилик қисқаради ва ишсизлар сони ўсади. Ишсизликнинг бу тури талабнинг тақчил-лиги билан боғлиқ. Иқтисодиёт инқироздан чиққандан кейин, ишлаб чиқариш ҳажми ўсади ва товарлар ишлаб чиқариш ва хизматлар учун иш кучига бўлган талаб ошади. Ишсизлик даражаси, ишсизлар сонини умумий иш кучи сонига бўлиб топилади ва қуйидаги формулада ифодаланади: ИС ИД = ---------- * 100; УИК Бу ерда ИД – ишсизлик даражаси, % ИС – ишсизлар сони, киши УИК – умумий иш кучи сони, киши Ишсизлар даражасидаги фарқ мамалакатнинг иқтисодий сиёсати характерига, иқтисодиётнинг таркибий тузилишига ва бошқа омилларга боғлиқ. Агар одам ҳеч қаерда ишламаса ва иш қидириш билан банд бўлса, у ҳолда у ишсиз ҳисобланади. Инсон ишсиз бўлиши учун нафақат иши

йўқлиги, балки уни астойдил излаётган бўлиши керак. Лекин аксарият ҳолларда одамлар ҳеч жойда ишламайди ва шундай бўлса ҳам ишсиз ҳисобланмайди. Булар шундай катего-риядаги одамларки, улар нафақахўрлар, ёш бола билан уйда ўтирувчилар, узоқ муддатга таътил олувчилар, ва янги ишга жойлашиш мақсадида қайта тайёр-гарликдан ўтувчилардир. Ҳозирги вақтда ишсизликнинг уч тури мавжуд: 1. Таркибий ўзгаришлар бўлаётган даврдаги ишсизлар; 2. Иқтисодиётнинг меъёрда ҳаракат қилиши давридаги ишсизлар; 3. Қисқа муддатли иқтисодий инқирозлар билан боғлиқ ишсизлар. Бозор иқтисодиёти шароитида бандлилик даражасини қисқартириб иш ҳақини оширади ва аксинча иш ҳақини пасайтириб бандлилик даражасини оширади. Бошқача қилиб айтганда, корхоналар махсулот баҳосини ошириб, бандлиликни оширади. Корхона учун энг мухими иш ҳақи даражасининг махсулот баҳосига нисбати ҳисобланади. Бундай ҳолатда, иш ҳақи махсулот баҳосига нисбатан тезроқ ўсса, корхона озроқ ходимларни ёллайди. Тўлиқ бандлилик амалга оширилган тақдирда ҳам ишсизлар бўлади. Барча мамлакатлар қатори Ўзбекистонда ҳам меҳнат бозорига учта асосий омил таъсир кўрсатади: 1. Табиий-ресурс, 2. Демографик, 3. Ижтимоий-иқтисодий Қишлоқ хўжалигида меҳнат билан бандлилик қуйидаги омилларга боғлиқ: Қишлоқ хўжалигида меҳнат билан бандлиликка тўсқинлиқ қилувчи омиллар: 1. Оғир меҳнат шароитлари; 1. Аграр секторда ижтимоий сферанинг кучсиз ривожланиши;

2. Мамлакат ҳудудлари бўйлаб қишлоқ хўжалигида меҳнат ресурсларининг нотекис тақсимланиши; 3. Ишчи кадрларнинг етарлича тайёрланмаслиги: механизаторларнинг, қурув-чиларнинг чорвадорларнинг ва бошқаларнинг; 4. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши самарадорлигининг пастлиги; 5. Қишлоқ жойларда ишсизлар сонининг ўсиши; 6. Ёшларнинг қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши сферасидан чиқиб кетиши. Меҳнатга яроқли аҳоли сонининг ўсиш суръати ва меҳнатга бўлган талабнинг миқдори ўртасидаги нисбатни ифодаловчи демографик омил меҳнат бозори орқали кескин баркарорлаштирилади. Бу омилнинг таъсири бизнинг республикада ўз таъсирини ҳали ҳам йўқотган эмас. Шунингдек, ишсизлик даражасига қуйидаги ижтимоий-иқтисодий омиллар ҳам кескин таъсир қилади:  Ишлаб чиқаришнинг инқирозга учраши;  Махсулот ишлаб чиқаришдаги таркибий ўзгаришлар;  Мулкчилик шаклларидаги ўзгаришлар(хусусийлаштириш);  Молия-кредит, инвестиция, ташқи иқтисодий сфера ва даромадлар сферасидаги вазиятлар. 6. Меҳнат ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш имкониятлари Қишлоқ хўжалигида меҳнат ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини баҳолаш учун кўрсаткичлар системасидан фойдаланилади. Бу кўрсаткичлар 3 гуруҳга бўлинади: 1. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришига меҳнат ресурсларини жалб қилиш даражаси;

2. Иш кучидан иш вақтида тўлиқ фойдаланиш; 3. Иш кучидан фойдаланиш самарадорлиги; 1- ва 2-гуруҳ кўрсаткичлар меҳнат ресурсларидан экстенсив фойдаланиш даражасини характерлайди. 3-гуруҳ кўрсаткичлар эса меҳнат ресурсларидан интенсив фойдаланишни характерлайди. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига меҳнат ресурсларини жалб қилиш даражасини характерлайдиган кўрсаткич меҳнат ресурсларидан фойдаланиш коэффициенти(МРФК)дир. У ўртача йиллик ходимлар сонини мавжуд меҳнат ресурслари миқдорига бўлиб ҳисобланади. ЎрЙХС МРФК = --------------; МРМ Иш кучидан иш вақтида тўла фойдаланишни акс эттирадиган кўрсаткичлар қуйидагилар: а) ҳақиқатда 1 ходим томонидан ишланган киши/кунлари миқдори – ҲИКК (ўртача меъёрда 285 кун). Жами к/к ҲИКК = -----------------; ЎрЙХС б) Иш кучидан фойдаланиш коеффициенти (ИКФой.К). Ҳақиқатда йил давомида бажарилган киши-кунлари миқдорини меъёрдаги мумкин бўлган иш вақти фондига нисбати билан топилади: Хк/к ИКФой.К = ------------; Мк/к

в) Иш кучидан фойдаланишнинг тўлиқ коэффициенти (ИКФойТК) . Ҳақиқатдаги соф иш вақтини (к/с) мумкин бўлган иш вақти фондига нисбати билан топилади (7-соатлик иш кунида): СИВ(к/с) ИКФойТК = -----------------; МБИВ г) Иш кучидан фойдаланишнинг умумий коэффициенти (ИКФойУК). ИКФойК ни ИКФойТК га кўпайтириб топилади. ИКФойУК =ИКФойК*ИКФойТК; Иш кучидан фойдаланишнинг самарадорлигини умумлаштирувчи кўрсаткич меҳнат унумдорлиги ҳисобланади.

Адабиётлар руйхати: 1. Узбекистон Республикаси Конституцияси. (Асосий қонун) Тошкент «Узбекистон» 1992 йил. 2.Каримов И.А. «Ўзбекистон келажаги буюк давлат», Т. Ўзбекистон 1992 йил 3.Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий сиёсатнинг устивор йўна- лишлари» Т. Ўзбекистон 1993 йил 4.Каримов И.А. «Ўзбекистон бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзига хос йўли», Т. Ўзбекистон 1993 йил 5.Каримов И.А. «Деҳқончилик тараққиёти – фаровонлик манбаи», Т. Ўзбекистон 1994 йил 6.Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХ I асрга интилмокда», Т. Ўзбекистон 1994 йил 7.Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида», Т. Ўзбекистон 1995 йил 8.Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари, тараққиёт кафолатлари», Т. Ўзбекистон 1997 йил. 9.Каримов И.А. «Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир» (Олий Мажлис Қонунчилик Патаси ва Сенатни ҚУшма мажлисидаги маърузаси.). тошкент «Узбекистон» 2005 йил. 10.Ўзбекистон Республикаси Қонуни. «Мулкчилик тўғрисида», «Адолат» 1991 йил

Похожие

Ер-сув ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш

Қишлоқ хўжалик моддий-техника ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларни амалга оширишда инвестициялар ва улардан самарали фойдаланиш

Дехкон ва фермер хужаликларининг ер-сув ва мехнат ресурслари, улардан унумли фойдаланиш

Яйловлардан самарали фойдаланиш усули