Маҳсулотларни сотиш ва ёрдамчи тармоқлар фаолиятини ташкил этиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63 KB

Скачать

Маҳсулотларни сотиш ва ёрдамчи тармоқлар фаолиятини ташкил этиш Режа: 1. Қ ишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сотиш каналлари ва йўллари. 2. Давлат буюртмаси бўйича маҳсулот сотиш механизми. 3. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини эркин сотиш механизми . 4. Ёрдамчи тармоқлар фаолиятини ташкил этиш

Қ ишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сотиш каналлари ва йўллари Республикамизда олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотлар жараёнида қишлоқ хўжалигида турли мулкчиликка асосланган хўжалик юритувчи субъектлар юзага келиб ривожланмоқда. Аграр секторда фермер ва деҳқон хўжаликларининг миқдори ва ишлаб чиқаришдаги улушлари ортиб бормоқда. Айниқса, истеъмол бозорини картошка, сабзавот ва турли хил мевалар билан таъминлашда уларнинг ҳиссаси жуда каттадир. Қишлоқ хўжалигининг ишлаб чиқаришида йирик товар хўжаликлари қаторида кўп сонли аҳоли, деҳқон ва фермер хўжаликларининг шаклланиши ва фаолият кўрсатиши бу соҳада маҳсулот тайёраш тизимини ҳам тубдан янгиланишга ундамоқда. Чунки қишлоқ хўжалигида маҳсулот етиштириш билан бир қаторда уни тайёрлаш, сақлаш, қадоқлаш ва истеъмолчиларга талофатсиз етказиб бериш муҳим аҳамиятга эгадир. Айниқса, тез бузиладиган ва транспортда ташиши ноқулай бўлган маҳсулотларнинг қишлоқ хўжалигида етиштирилиши маҳсулот бозорига хизмат кўрсатиш тизимида рақобат муҳитини кучайишини тақозо этади. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг тайёрлов ва сотув каналлари қуйидагилардир: 1.Ишлаб чиқарувчилар – Давлат – Истеъмолчилар; 2. Ишлаб чиқарувчилар – Деҳқон бозори – Истеъмолчилар; 3. Ишлаб чиқарувчилар – Хусусий тадбиркорлар – Деҳқон бозори – Истеъмолчилар; 4. Ишлаб чиқарувчилар – Воситачилар – Товар хом ашё биржалари – Улгуржи (хусусий) тайёрлов ташкилотлари – Чакана савдо – Истеъмолчилар; 5. Ишлаб чиқарувчилар – Қайта ишлаш корхоналари – Улгуржи савдо корхоналари – Чакана савдо – Истеъмолчилар; 6. Ишлаб чиқарувчилар – Қайта ишлаш корхоналари – Чакана савдо – Истеъмолчилар.

Деҳқон бозорларида харидор ва сотувчиларнинг эркинликларини таъминлаган ҳолда, ўз моддий-техника базасига (шу жумладан ўз транспорти, сақлаш омборхоналари, музлатгичлари, ёпиқ витриналари) эга бўлган тайёрлов гуруҳларини ташкил этиш мақсадга мувофиқдир. Бу қилинадиган харажатлар тез орада ўзини қоплайди. Чунки айни пайтда кўпчилик савдогарлар маҳсулот қолдиқларини кун якунида уйларига олиб бориб, эртанги кунда қайтиб бозорга олиб келадилар. Йирик шаҳарларда тўла инфратузилма хизматлари мажмуига эга бўлган улгуржи қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг бозорини ташкил этилиши ва уларнинг ўзлари маҳсулот тайёрлаш, сақлаш ҳамда улгуржи (ёки чакана) савдо билаш шуғулланишлари юқори самара бериши мумкин. Бундай бозорларда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қадоқлаш, навларга ажратиш ва ностандарт товарларни қайта ишлашини йўлга қўйиши уларнинг самарадорлигини янада оширади. Энг муҳим қадоқлаш натижасида маҳсулотнинг қайта ишлаш ва сақланиши қулайлашади. Мазкур бозордаги маҳсулотни қайта ишлаш ва бошқа чиқиндиларни чорвачилик фермерларига сотиш ёки бозорнинг ёнида ўз чорвачилик ёрдамчи хўжаликларини ташкил қилиш ҳам ижобий самара бериши муқаррардир. Дунё мамлакатларининг илғор тажрибаси қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг реализациясини улгуржи савдо бирларида тузиладиган фьючерс ва бошқа шартномалар орқали амалга оширилиши самаралироқлигини кўрсатмоқда. Бизнинг мамлакатимизда товар хом ашё биржаларида тузилган шартномалар асосида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг сотув ҳажмлари йил сайин ўсиб бормоқда. Давлат буюртмаси бўйича маҳсулот сотиш механизми Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш жараёни муомала соҳасида якунланади. Шу туфайли унинг ривожланиш даражаси хўжалик фаолиятининг якуний натижаларига бевосита таъсир кўрсатади. «Фермер

хўжалиги тўғрисида”ги қонунда фермер ўзи етиштирган маҳсулотни тасарруф этиш ва уни истеъмолчиларга сотишда мустақилдир деб белгилаб қўйилган. Маҳсулотларни сотиш йўлларини танлашдаги эркинлик фермерларга ўзларининг манфаатларига мос келувчи харидорларни излаб топиш ва ўзаро фойдали савдо битимларини тузишга имкон бериши лозим. Давлат стратегик аҳамиятига эга бўлган қишлоқ хўжалик, маҳсулотлари- пахта ва ғалла (буғдой дони), шоли учун қишлоқ хўжалик корхоналарига давлат буюртмалари беради. Давлат буюртмалари ҳажми қишлоқ хўжалик маҳсулотлари турлари бўйича қуйдагича ўрнатилган: -буғдой учун режалаштирилган ҳосилнинг 50% миқдорида; -пахта учун режалаштирилган ҳосилнинг 70% ини давлат харид нархларида ва қилган 30% ини эркин шартномавий нархларда сотиш. Давлат буюртмаси Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 31декабрдаги ПФ-2165-сонли фармони билан ташкил этилган “Давлат эҳтиёжлари учун харид этиладиган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан ҳисоб-китоб қилиш жамғармаси” маблағлари ҳисобидан амалга оширилади . Давлат буюртмалари фермер хўжаликлари билан тузиладиган шартномалар орқали расмийлаштирилади. Шартномани давлат томонидан “Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан ҳисоб-китоб жамғармаси”нинг тижорат агентлари ҳисобланадиган субъектлар: - ғалла бўйича “Ўздонмаҳсулот” Давлат Акциядорлик жамиятининг жойларидаги бўлинмалари; - пахта бўйича “Ўзпахтасаноатсотиш” Ассоциациясининг туманлардаги пахта тозалаш заводлари орқали расмийлаштириладилар. Жамғарма, шунингдек давлат буюртмаси бўйича маҳсулот етиштирув чи хўжаликларини ўз вақтида молиялаштириш учун “Агробанк” ОАТБни молия агенти сифатида ёллайди.

Фермер хўжалигининг маҳсулотни реализация қилиш бўйича тайёрлов ташкилотлари ва бошқа корхоналар билан муносабатлари шартнома асосида амалга оширилади. Давлат буюртмаси асосида маҳсулотларни сотиш тизимини такомиллаштириш йўналишлари қуйдаги йўналишларда амалга оширилиши лозим : - давлат эҳтиёжлари учун харид этиладиган маҳсулотлар учун бериладиган имтиёзли кредитларни ўз вақтида бериш; - кейинчалик қисқа муддатли имтиёзли кредит ўрнига “фючерс битимлари” механизмини қўллаш, яъни шартномадаги мақсулот қийматининг 50% ини олдиндан, ҳосилни гаровга қўйган ҳолда аванс тариқасида бериш ва ундан фойдаланишни фермер ихтиёрига бериш. - ғаллага белгиланадиган давлат харид нархларини бозордаги талаб ва таклиф асосида белгиланадиган мувазанат нархларига яқинлаштириш; -давлат буюртмаси бўйича ҳосилдорликни режалаштиришда ернинг амалдаги балл-бонитетига қатъий риоя этиш. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини эркин сотиш механизми Пахта ва ғалладан ташқари бошқа маҳсулотларни фермерлар сотишнинг бир нечта йўналиши мавжуд, яъни улар маҳсулотларини тайёрлов ташкилотлари ва қайта ишлаш корхоналоарига, бошқа муассасаларга, тадбиркорларга, хусусий корхоналарга ёки бозорда сотиши мумкин. Ҳозирда фермерлар маҳсулотини асосан тайёрлов ташкилотлари ва қайта ишлаш корхоналарига шунингдек бозорда сотмоқда. Фермерлар учун маҳсулот сотиш канали фақат битта эмас, улар бир вақтнинг ўзида маҳсулотнинг бир қисмини тайёрлов ташкилотларига ёки қайта ишлаш корхоналарига бир қисмини эса бозорларда ёки бошқа харидорларга сотиши мумкин.

Қишлоқ хўжалигида кўп миқдорли фермер хўжаликларининг шаклланиши ва фаолият кўрсатиши соҳада маҳсулот тайёраш тизимини ҳам тубдан янгиланишига ундамоқда. Чунки қишлоқ хўжалигида маҳсулот етиштириш билан бир қаторда уни тайёрлаш, сақлаш, қадоқлаш ва истеъмолчиларга талофатсиз етказиб бериш муҳим аҳамиятга эгадир. Айниқса, тез бузиладиган ва транспортда ташиши ноқулай бўлган маҳсулотларнинг қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорига хизмат кўрсатиш тизимида рақобат муҳитини кучайишини тақозо этади. Техник хизмат кўрсатиш ва моддий техника таъминоти соҳаларида бўлгани каби маҳсулотларни тайёрлаш ва қайта ишлаш шуғулланувчи корхоналар ҳам озчиликни ташкил қилиб, ўз маҳсулотларида якка ҳокимликларни (монополия мавқеини) қўлга киритиб олганлар. Масалан, деярли кўпчилик туманларда пахта, дон, сут, сабзавот ва бошқа маҳсулотларни тайёрлаш ва қайта ишлаш соҳасида 1 тадан корхоналар фаолият кўрсатади. Қишлоқ жойларида инфраструктура тармоғи - савдо-сотиқ ва тайёрлов тизими тараққий этмаган. Тайёрловчилар яккаҳокимчилик мавқеидан фойдаланиб, зиммаларига олинган шартномаларини бажармаслик ҳолларини учратиш мумкин. Энг ёмон томони шундаки, сут, сабзавот каби бир қатор қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари тез бузилувчанлигидан уларни узоқ сақлаб бўлмайди. Туманда уларни қабул қилиш ва қилувчи корхоналар ягона эканлигидан, баъзида мавсумий пайтларида уларни ўз вақтида қабул қилиб олишнинг иложи бўлмайди. Қолаверса, бундай маҳсулотларни узоқ масофадан ташиб келиш имкониятлари чегараланган, маҳсулот сифати ҳам бузилиши мумкин. Фермер хўжаликлари учун маҳсулот сотиш йўналишлари ичида бозорлари катта аҳамият касб этади. Маҳсулотни бевосита бозорларда сотишнинг фермер учун манфаатли томонлари кўп. Чунки бунда у маҳсулотини ўзи истаган нарх бўйича (талаб ва таклифдан келиб чиқиб)

сотиш имкониятига эга бўлади, шунинг билан бирга бозорда у маҳсулотни нақд пулга сотиши мумкин. Ёрдамчи тармоқлар фаолиятини ташкил эти ш Ёрдамчи тармоқ - бу корхонада асосий ва қўшимча тармоқларга хизмат кўрсатадиган, товарлик хусусиятига эга бўлган ёки бўлмаган тармоқдир. Қишлоқ хўжалик корхоналарида хизмат кўрсатувчи тармоқларга – машина-трактор парклари(МТП), таъмирлаш устахонаси, электр, сув ҳамда моддий таъминот хизматлари, мелиорация отрядлари, автомобиль саройи ва бошқалар киради. Йирик қишлоқ хўжалик корхоналарида, айниқса кооператив (ширкат) хўжаликларида бундай хизмат турлари ташкил этилиши ва уларнинг мақсадга мувофиқ шаклда бўлиши корхона учун самара бериши мумкин. Кўлами жиҳатидан кичик қишлоқ хўжалиги корхоналарида, яъни фермер хўжаликларида ва айниқса, деҳқон хўжаликларида хизмат кўрсатувчи тармоқларни ташкил этиш имконияти камроқ. Корхона ҳудудида турли мақсадлар учун фойдаланса бўладиган хом ашё заҳиралари (шағал, қум, тупроқ, оҳак ва ҳ.к.) бўлган тақдирда улардан маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи цехлар ташкил этилиши аҳолини иш билан таъминлаш имконини ҳам беради. Ҳозиргача бизда хўжаликларнинг маҳсулотларини маълум ҳақ эвазига сақлаб берадиган совитгич установкаларига эга омборлар тармоғи шаклланмаган. Ваҳоланки, ривожланган мамлакатларда хизмат кўрсатишнинг бу тури кенг тарқалган. Махсус совитгичларга эга омборлоар тармоғини барпо этиш бозорни йил давомида қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан бир маромда таъминлаб бериш имконини беради. Шунингдек, қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари ҳосилни йиғиб олиш даврида бозорларга талабдан ошиқча маҳсулот пасайиб кетишдан ўзларини бир қадар ҳимоя қила олиш имкониятига эга бўлади.

Фермерлар учун маҳсулотнинг бир қисмини қайта ишлаб сотишнинг аҳамияти шундаки, одатда тайёр маҳсулотга нисбатан хом-ашё нархи анча паст бўлади. Маҳсулотни хом-ашё сифатида сотишдан йил давомида тер тўкиб меҳнат қилган фермер эмас, балки арзимаган ҳақ эвазига уни харид этиб, қайта ишлаб сотадиган корхоналар катта фойда кўради. Худди шундай ҳолатни деярли барча маҳсулот турлари бўйича кузатиш мумкин. Кейинги йилларда кўпчилик қайта ишлаш ва тайёрлов корхоналари давлат тасарруфидан чиқарилиб, очиқ ҳиссадорлик жамиятларига айлантирилди. Аммо акцияларнинг назорат пакети давлатга тегишлидир. Фикримизча қайта ишлаш ва тайёрлов корхоналарининг якка ҳокимлигини тугатиш ва хўжаликларнинг уларга боғлиқлигини бартараф этиш учун, бундай корхоналар акциялариннг катта қисмини биринчи навбатда шу корхоналарга маҳсулот етказиб берувчи хўжаликларга сотиш керак (ҳеч бўлмаганда назорат пакети миқдорида).

$Адабиётлар 1. Узбекистон Республикасининг «Фермер хужалиги ту\рисида»ги конуни. Узбекистон,1998. 2. Каримов И.А. кишлок хужалиги тараккиёти - тукин хаёт манбаи: Биринчи чакирик Узекистон Республикаси Олий Мажлиси Х-сессиясида сузлаган нутк,1997йил 25-декабрь - Т.: «Узбекистон», 1998. 3. Салимов Б.Т., Хамдамов к.С., Юсупов М.С., Уроков Н.И. ва бошкалар. Дехкон ва фермер хужаликлари иктисоди. Укув кулланма. – Т.:Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жам\армаси, 2004. 4.Уральскиевуставки. www.uv2000.ru 5. Петранева Г.А. Экономика и управление в сельском хозяйстве, Академия, 2003. http://textbook.ru/catalogue/book/33320.html6. Попов Н.А. «Основу руночной агроэкономики и сельского предпринимательства», М.: Тандем, 2002, http://rbip.bookchamber.ru/description7897.htm$

Маҳсулотларни сотиш ва ёрдамчи тармоқлар фаолиятини ташкил этиш

20.09.2019

0

63 KB

Похожие