Mashinalar ishonchliligining fizik asoslari - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Mashinalar ishonchliligining fizik asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82 KB

Mashinalar ishonchliligining fizik asoslari Reja: 1. Ishqalanish haqida umumiy tushunchalar. 2. Ishqalanish nazariyalari. 3. Mashina detallaridagi yeyilish turlari. 4. Yeyilish qonuniyatlari va uning namunaviy egri chizigi. 5. Yeyilishiga ta‘sir қiluvchi omillar va detallarning shikastlanish turlari 6. Yeyilishni aniqlash usullari

Tayanch iboralar: Ishqalanish, moylash, tinch va haraqatdagi ishqalanish. Ishqalanish kuchi, ishqalanish nazariyalari, yeyilish, mexanik, korrozion-mexanik va elektr toki ta‘sirida yeyilishlar, yeyilish egri chizig’i. Yeyilishga ta‘sir qiluvchi omillar, sub‘ektiv va ob‘yektiv omillar, shikastlanishlar: siyqalanish, mikroqirqilish, qatlablanib kuchish, ezilish, uvalanish, yopishib qolish, yedirilish. Mikrometaj, profilograflash, tarozida tortish. Radioaktiv usul. 1.Ish q alanish h a q ida umumiy tushunchalar. Ishqalanish deb bir-biriga o’rinib haraqatlanadigan ikki jismning o’rinish tekisligida bir-biriga nisbatan siljishida vujudga keladigan qarshilikka aytiladi. Jismlar bir-biriga o’rinib turganda reaksiya kuchi hosil bo’ladi va bu reaksiya kuchini tashkil youvchi o’rinma ishqalanish kuchi deb ataladi. Ishqalanish kuchini kamaytirish maqsadida ishqalanish sirti moylash materiali bilan moylanadi. Moylash – bu moylash materialining ta‘siri bo’lib, natijada ikki sirt orasida ishqalanish kuchi kamayadi. O’rinuvchi sirtlarning nisbiy siljishiga qarab tinch holdagi va harakatdagi ishqalanish bo’ladi (GOST 23.002-78). Tinch holdagi ishqalanish deb ikkita jismning nisbiy siljishiga o’tgunga qadar juda kichik siljishlardagi ishqalanishga aytiladi. Harakatdagi ishqalanish-nisbiy harakatdagi ikkita jismning ishqalanishi. Nisbiy harakatning belgisiga ko’ra harakatdagi ishqalanishning quyidagi turlari bor: sirpanib ishqalanish, dumalab ishqalanish va sirpanib dumalanishdagi ishqalanish. Moylanish mavjudligiga qarab: moysiz (quruq) ishqalanish, moyli ishqalanish, chegaraviy ishqalanish turlari mavjud. Quruq (moysiz) ishqalanish sirtida hech qanday turdagi moylash materialining yo’qligida jismning ishqalanishidir. Ilashish muftalarining disklari, tormoz barabani- kolodkalari, zanjirli traktorlarning yo’rish qismi detallari (juftliklari) quruq ishqalanish sharoitida ishlaydi.

Moylash materitalli (moyli) ishqalanish sirtida har qanday turdagi moylash materiall bo’lgan ikkita jismning ishqalanishidir. Ishqalanuvchi sirtlar orasidagi moylash materialining turi xususiyatlariga qarab moylashning quyidagi turlari bo’ladi moylash materialining fizik holatiga qarab: gazli, suyuqli va qattiq moylash; ishqalanish sirtlarining moy qatlami bilan ajralish tipiga qarab: gidrodinamik, gidrostatik, gazodinamik, gazostatik, chegaraviy va yarim suyuqlikli moylash. 2. Ishqalanish nazariyalari. Ishqalanish tabiatini tushuntirish uchun olimlar tomonidan bir necha gipoteza va nazariy asoslar taklif etiladi. Ishqalanishning mexanik nazariyasi asosida tutash sirtlar harakatlanganda yuzaga keluvchi elementar notekisliklarning mexanik o’zaro ta‘sirlarini tadqiqot qilish yotadi. Fransiyalik olim Amonton (1766 y) tajribalar asosida ishqalanish kuchi (F) ni yuk og’irligi (N) ga mutanosibligi va uning jismlarning urinish yuzi o’lchamiga bog’lik emasligini aniqladi. F = f * N , bu yerda F – ishqalanish kuchi; f – ishqalanish koeffitsiyenti; N – me‘yoridagi yuklanish, Н . SH.O.Kulon o’tkazgan izlanishlar (1785 y) natijasi ishqalanishning Mexanik nazariyasini ta‘riflashga imkon berdi: Ishqalanish kuchi me‘yoridagi kuchga mutanosib bo’lib, u jismlarning o’zaro to’tashuvchi sirtlari o’lchamiga va nisbiy haraqatig’a bog’liq bo’lmay, ishqalanuvchi materiallarning xossalariga hamda sirtlarning holatiga (ahvoliga) bog’liq bo’ladi. Sirtlarning o’zaro yopishib qolishini hisobga olgan holda, ishqalanish kuchini aniqlash uchun Sh.O.Kulon quyidagi formulani taklif etgan:

F = A + f * N, bu yorda А – sirtlarning ilashib qolishiga bo’ladigan qarshilikni hisobga oluvchi kattalik. Ishqalanishning Molekulyar nazariyasi ishqalanish hodisasini sirtlar o’rtasida yuzaga keluvchi Molekulyar o’zaro ta‘sir kuchlaridan kelib chiqib tushuntiradi. Belorus olimi B.V.Deryagin (1934y) bu nazariyani to’liq rivojlantirib, ishqalanish kuchini aniqlash uchun quyidagi formulani taklif etdi: F = f * S(P o + P) , bu yorda S – haqiqiy to’tashuv yuzasi, m 2 ; Р о –Molekulyar o’zaro ta‘sirlashuv solishtirma kuchi, N/m 2 ; Р – solishtirma bosim, N/m 2 . Molekulyar nazariyasi ayrim kamchiliklarga ega. U ishqalanuvchi sirtlarning Mexanik shikastlanishlarini, g’adir-budirliklarning bir-biriga botib kirishi hamda ilashib qolishini tushuntirmaydi. Ishqalanishning Molekulyar–Mexanik nazariyasi ishqalanish ikki yoqlama tabiatga ega bo’lib, sirtdagi ayrim chiqiqlarning bir-biriga botib kirishi bilan ham, ikki jismning Molekulyar tortishish kuchlari bilan ham bog’liq, degan taxminga asoslanadi. Bu nazariya (1946 y) prof. I.F.Kragelskiy tomonidan ishlab chiqilgan. Ishqalanish kuchini aniqlash uchun I.V.Kragelskiy quyidagi ifodadan foydalanishni taklif etgan: F = F mex + F mol =  * S+  *P, bu yorda F mex - Mexanik ishqalanish kuchining tashkil youvchisi, N; F mol - Molekulyar ishqalanish kuchining tashkil youvchisi, N;

Р - solishtirma qarshilik, N/m 2 ;  ,  - tajriba yordamida aniqlanadigan koeffitsiyontlar. Ishqalanishning energetik nazariyasi xam mavjud bo’lib, u ishqalanish tabiati va ishqalanishda sodir bo’ladigan jarayonlar kuchlar qonunlariga emas, balki quvvat (energetik) qonunlariga va ularning bir turdan ikkinchi turga aylanishi qonunlariga bo’ysunishi zarur deb tushuntiradi. Dumalashdagi ishqalanish kuchini aniqlash uchun Sh.O.Kulon quyidagi formulani taklif etgan: F K = K* R N bu yorda К – dumalashdagi ishqalanish koeffitsiyyonti; N – me‘yoridagi kuch, R – dumalash radiusi, m. 3. Mashina detallaridagi yeyilish turlari. Mashina detallarining yeyilishiga asosiy sabab ishqalanishdir. Mashina detallarining ishlash jarayonida ishqalanuvchi sirtlariga kuchlar ta‘sir etishidan o’lchamlarining nomaqbul o’zgarishi yeyilish deb ataladi. Detallarning yeyilishi belgilangan birliklarda aniqlanadigan yemirilish natijasidir. Yeyilish ishqalanuvchi sirtlar materiali va sifatiga, ularning o’zaro siljish harakteri va tezligiga, bir-biriga tegish tabiatiga, moylash va moylash materiallari turiga va boshqa ko’p omillarga bog’liq. Mashinalar uchun yeyilishning uchta turi belgilangan (GOST 23.002-78): Mexanik, Korrozion-mexanik va elektr toki ta‘sirida yeyilishlar. O’z navbatida har bir yeyilish bir necha ko’rinishga ega.

Mexanik yeyilish mexanik ta‘sirlar natijasida sodir bo’lib, u abraziv, gidroabraziv (gazoabraziv), erozoin, gidroerozion (gazoerozion), kavitatsion, freting, tolikib va qadalib yeyishlarga ajratiladi. Korrozion – mexanik yeyilish mexanik ta‘sir hamda material bilan muhit orasida ximiyaviy yoki elektroximiyaviy o’zaro ta‘sirlanishi tufayli sodir bo’ladi. Bu yeyilish oksidlanib va freting-korroziyadagi yeyilishga ajratiladi. Elektr toki ta‘sirida yeyilish elektro-errozion yeyilish deb ataladi. U sirtdan elektr toki o’tganda razryadlar ta‘siri natijasida sodir bo’ladi. Elektr generatorlarining kollektorlari, qo’zg’aluvchan elektr kontaktlar va boshqa sirtlar ana shu turdagi yeyilishga moyil bo’ladi. Yeyilish turlarining klassifikatsiyalari A.K.Zaytsev, B.I.Kostetskiy, M.M, Xrushchov, I.V.Kragelskiy va boshqa olimlar tomonidan taklif etgan. Shulardan prof. B.I.Kostyoskiy va prof. M.M.Xrushchov taklif etganlarini qisqacha ko’rib chiqamiz. B.I.Kostyoskiy taklifiga ko’ra yeyilish ilashib qolish natijasida yeyilish, oksidlab yeyilish, issiqlik ta‘sirida yeyilish, abrazivdan yeyilish va chechaksimon yeyilishga bo’linadi. Ilashib yeyilish moy va oksid pardasi bo’lmaganda po’lat yuzalar kichik (1,0 m/sek gacha) tezlik bilan ishqalanishida va solishtirma bosim xaqiqiy kontakt bo’lgan joylarda detalning oquvchanlik chegarasidan oshib ketgan hollarda kuzatiladi. Oksidlanib yeyilishda bir vaqtning o’zida ikki jarayon boradi: ulardan biri detallar sirtqi qatlamlarida detal mikroskopik hajmining plastik deformatsiyalanishi bo’lsa, ikkinchisi havodagi kislorodning deformatsiyalanuvchi qatlamlarga diffuziyalanishidir. Issiqlik ta‘sirida yeyilish detallarning katta sirpanish tezliklarida va katta solishtirma bosimlarda ishqalanishi natijasida hosil bo’ladigan issiqlik natijasida sodir bo’ladi. Ajralib chiqayotgan ko’p miqdordagi issiqlik detalning ichki qatlamiga o’tishga ulgurolmaydi, natijada detallarning sirtqi qatlamlari juda qizib ketadi. Yuqori harorat detallarning sirtqi qatlamlarida termik ishlanishi, qayta kristallanishi, yumshashi, toblanashi va hatto qotishma hosil bo’lishiga olib keladi.

Abraziv yeyilishda mikroplastik deformatsiyalar bo’ladi va ishqalanuvchi detallar yuza qatlamlarini ishqalanayotgan yuzalar orasidagi qattiq abraziv zarrachalar qirqib yuboradi. Atrof-muhitdan tushgan yoki boshqa turdagi yeyilish mahsulotlaridan hosil bo’lgan abraziv zarrachalar ko’pincha o’zining qattiqligi jixatidan ishqalanuvchi detallar qattiqligidan yuqori bo’ladi va kesuvchi asbobga o’xshab ta‘sir ko’rsatadi. Chechaksimon yeyilish dumalab ishqalanishda sodir bo’ladi va dumalanish podshipniklarining ish sirtlarida, shesternyalarning tishlarida juda yaqqol namoyon bo’ladi. Dumalab ishqalanishda detalning oquvchanlik chegarasidan ortib ketadigan takroriy-o’zgaruvchan yuklanishlar ta‘sirida toliqish hodisalari ro’y beradi, buning natijasida detalning sirtqi qatlamlari yemiriladi. Yemirilish detal sirtida paydo bo’lgan mikroskopik darzlardan boshlanib, detallar ishlayvergan sari bu darzlar yakka-yakka va guruhiy cho’qurchalar va uyiqlarga aylanadi. M.M.Xrushchovning taklifiga ko’ra, detallarning yeyilish turlari uch guruhga bo’linadi: Mexanik, molekulyar-mexanik va korrozion-mexanik yeyilishlar. Mexanik yeyilishlarda ishqalanuvchi detallar sirtlarida sof Mexanik hodisalar: detal ashyosining qirqilishi, zarralarning sinib ajralishi, deformatsiyalanishi va boshqalar yuz beradi. Molekulyar– mexanik yeyilishlar ishqalanuvchi sirtlarning ayrim qismlarida ashelarning (materialning) ilashib (yopishib) qolishi, keyin bu joylarda detalning yemirilishi xodisasi bilan bog’liqdir. Korrozion – mexanik yeyilishlarda ishqalanuvchi sirtlarda oksid pardalari, kimyoviy birikmalar hosil bo’ladi, keyin bu birikmalar mexanik tarzda yemiriladi. Shuni ta‘kidlash lozimki, amalda yeyilishning har xil turlari bor vaqtda sodir bo’lishi mumkin, ularning har biri o’ziga xos natijani beradi. Ammo har qanday konkert detal uchun faqat bir tur asosiy yeyilish bo’lib, qolganlari ikkinchi darajali (asosiymas) yeyilishdir. Mashina detallarining yeyilishini oldini olish maqsadida, ularning ishqalanuvchi sirtlari qattiqligini oshirishning ta’minlash, sirtni toblash, qattiq materiallarni eritib qoplash, galvanik qoplamalar qoplash kabi juda ko’plab usullari ishlab chiqilgan. Bu

usullar amaliyotda keng qo’llanib, ishqalanuvchi detallarning ishonchliligi va chidamliligini oshirish imkonini bermoqda. 4. Yeyilish qonuniyatlari va uning namunaviy egri chizigi. Yeyilishga moyil bo’lgan deyarli barcha detallar uchun yeyilishning (tezlanishi) kattalashish qonuni rasmda ko’rsatilgan egri chiziq ko’rinishida bo’ladi. C b α Ug U чег 0 PU t 1 2 3 rasm. Yeyilishni tavsiflovchi egri chiziq.

Bu egri chiziqning birinchi uchastkasi tezlashgan boshlang’ich yeyilish davrini (ishlab moslashish davrini), ikkinchi (to’g’ri chiziqli) uchastka normal ishlash davrini (tabiiy yeyilish davrini), uchinchi uchastka – avariyaviy (falokatli) yeyilish davrini tavsiflaydi. Detallarning remontsiz yo’l qo’yiladigan yeyilishi ( Ug) , egri chiziqdagi b nuqtaga mos keladi, bu nuqta chiziqning egilish (chegaraviy yeyilish U rez /) nuqtasidan remontlararo interval ( PU ) kattaligi qadar orqada bo’ladi.Detallarning chegaraviy (eng ko’p) yeyilishi to’g’ri chiziqni ikkinchi uchastkasidan uchinchi uchastkasiga o’tish joyida sodir bo’ladi. 5.Yeyilishga ta‘sir q iluvchi omillar va detallarning shikastlanish turlari . Mashinalar detallari sirtining yeyilish jarayoni o’ta murakkab bo’lib, unga juda ko’p omillar ta‘sir qiladi. Bu omillarga quyidagilar kiradi: detallar sirtig’a tushadigan yuklanish; tutashmalar ishining harorat tartibi; moyning mavjudligi, harakteri va xossalari; moylash materialining mexanik aralashmalar bilan ifloslanganlik darajasi, aralashmalar tarkibi va o’lchamlari; tutash juftliklarning boshqa ish sharoitlari (titrashi, korroziyaga uchrashi va xakozo); detallarning bir-biriga nisbatan joylashishi (qo’zg’aluvchan tutashmalar uchun). Mutaxassis lar uchun yeyilishning asosiy omillari va qonuniyatlarini bilish katta ahamiyatga ega bo’lib, mashinalardan foydalanish jarayonida ularning detallarini tez yeyilishini oldini olishga, ta‘mirlash usulini to’g’ri tanlashga yordam beradi. Detallarning ishqalanuvchi sirtlarini shikastlanishi (yemirilishi) ning quyidagi turlari mavjud: siyqalanish, mikroqirqilish, qatlamlanib ko’chish, ezilish, uvalanish, yopishib qolish, yedirilish, korroziya kabilar. Sirtlarning shikastlanishi alohida elemyontar jarayonlar ko’rinishida sodir bo’ladi. Ulardan ba‘zi birlari to’g’risida quyida ma‘lumotlar keltirilgan. Siyqalanish. Mashinalar detallarining ishqalanuvchi sirtlarida juda kichik o’lchamli notekisliklar va g’ovaklarning bo’lishi lozim, chunki ular sirtlar qizigan vaqtda, chiqiqlar va moylar uchun mikrosovo’tkichlar bo’lib xizmat qiladi. Shunga asosan, detallarni tayyorlash yoki tiklashdan keyin, ularning yuzalaridagi notekisliklar

eng maqbul g’adir-budurlikka ega bo’lishi va ushbu g’adir-budurlik detallar normal siyqalangandan keyingi paydo bo’ladigan notekisliklarga mos kelishi shart. Yuqoridagi talab bajarilmasa, siyqalanish jarayonida detallarning ishqalanuvchi sirtlari tez yemiriladi va o’lchamlari o’zgaradi. Bu hol, notekisliklarni, ushbu tutashmaning ishlash sharoiti va sirtlarning materialiga bog’liq bo’lgan o’lchamgacha kichraygunga qadar davom etadi. Yaxshilab ishlov berilgan sirtlarda notekisliklar kamroq bo’ladi va siyqalanish jarayonidan sirtlar kam yeyiladi. Biroq, bunday ishlov berish samarasiz hisoblanadi, chunki o’ta silliq sirt hosil qilish uchun qimmat va sermehnat jarayonlar talab qilinadi. Boshqa tomondan, ko’pgina detallar (plunjerlar, silindrlarni ichki silliq sirti va xakozolar) uchun bu xol talab etilmaydi, chunki biroz vaqt o’tgandan keyin, ularning g’adir-burdurliklari eng maqbul qiymatga etadi. Mikroqirqilish. Abrazivning qattiq zarralari yoki yeyilish mahsulotlarining sirtga ancha chuqur botishi natijasida, detallar materiali mikroqirqiladi va mikroqirqindilar hosil bo’ladi. Hosil bo’lgan mikroqirqindilar, ishqalanuvchi sirtlarda sirpanganida, ularni tirnaydi. Qatlanib ko’chish . Detall materialining qovushqoq oqishi vaqtida, bir tomonga siqilib surilishi va oqish qobiliyati tugagandan keyin, qatlamlanib ko’chish sodir bo’ladi. Oqish jarayonida material oksid pardasi ustig’a chiqib qoladi va asos bilan bog’lanishni yuqotadi. Agar jismlarning chiziqli va nuqtali o’zaro ta‘sirida qatlamning chuqurligi bo’yicha zuriqishi, materialning toliqish qarshiligidan katta bo’lsa, ish vaqtida darzlar paydo bo’lib, ular detalni tangasimon tarzda ajralishiga sabab bo’ladi. Ezilish. Detallar ishlayotganda yeyilish bilan birga ezilish jarayoni ham sodir bo’ladi. Bunda t u tash detallarning sirtqi qatlamida detalning qayishqoq deformatsiyalanishi, qayirishi, sinishi va kesilishi ro’y beradi. Rezba li birikmalarning detallari va qo’zg’almas birikmalardagi detallar ko’proq eziladi.

Uvalanish – d et al materiali toli q ib y e yilganda, undan zarralar ajralishi natijasida ishqalanish sirtida unqir-chunqirliklar paydo bo’lish jarayoni. Uvalanish sharik va rolikli podshipniklarda ko’proq uchraydi. 6. Yeyilishni ani q lash usullari Mashina detallarining yeyilganlik darajasini aniqlashda: mikrometraj qilish, profilograflash, tarozida tortib ko’rish, karter yoki korpus detallari tubidagi moy tarkibida temir miqdorini aniqlash, radioktiv izotoplar yordamida, izlar va uyilgan cho’qurchalarga qarab aniqlash kabi usullardan foydalaniladi. Mikrometraj qilish usulida yeyilishni aniqlash uchun mashina yoki uzellar qismlarga ajratilib, detallarning yeyilgan joylari o’lchov asboblari bilan o’lchab ko’riladi. Bunda mikrometrlar, indikatorli nutromerlar, skobalar, m exanik va optik asboblar, asbobsozlik hamda universal mikroskoplardan keng foydalaniladi. Profilograflash . Yeyilishni bu usulda aniqlashda profilograflardan foydalaniladi. Ular yordamida d eta l sirti holatining o’zgarishi va ayrim joylarini y e yilganligi aniqlanadi. Tarozida tortish . Bunda d et alning y e yilganligi sinashdan oldin va keyin uni tarozida tortib, aniqlangan og’irliklarini taqqoslash yo’li bilan topiladi. Ammo d eta lning qaysi joylari va qanday y e yilganini bu usul yordamida aniqlab bo’lmaydi. Y e yilganlikni moydagi temir miqdoriga qarab aniqlash usul i da dvigatelning moylash tizimi yoki u zatmalar qutisidan, orqa ko’pri k korpusi dan vaqt-vaqtida moy namunasi olinib, undagi temir miqdori aniqlanadi. Bu usulning afzalligi shundaki, y e yilganlikni aniqlash uchun mashinani qismlarga ajratish talab qilinmaydi. Ammo, moydagi temir miqdori qaysi detallarning yeyilishi evaziga ko’payganligini aniqlab bo’lmasligi bu usulning kamchiligidir. Y e yilganlikni radioaktiv izotoplar yordamida aniqlashda d et alni tayyorlash vaqtida qotishmaga radiaktiv izotop qo’shiladi yoki tayyorlangan d et alda teshiklar parmalanib, ularga radioaktiv detalardan yasalgan tilindrlar («guvo h lar») kiritiladi. Radioaktiv zarralar hisoblagichi yordamida moy namunasidagi radioaktiv zarrachalar

miqdori aniqlanadi. Hisoblagichni dvigatelning moylash tizimiga ulab ayrim ish omillarining dvigatelni yeyilishiga ko’rsatadigan ta‘sirini tez va ancha aniq aniqlash mumkin. Y e yilganlikni izlar va uyilgan cho’qurchalarga qarab aniqlash uchun detallarda olmos piramidalar yoki olmos keskich yordamida cho’qurchalar va uyiqlar hosil qilinadi. Vaqt-vaqtida izlar diagonallarining o’lchamlarini yoki cho’qurchaning u zunligini mikros k op yordamida o’lchab, d et alning u zun qismidagi yeyilish darajasi aniqlanadi.

Adabiyotlar: 1.Shoumarova M., Abdillayev T. Qishloq xo’jaligi mash i nalari. Toshkent, O’qituvchi 2002Y. 2.A.I. Komilov, Q.A. Sharipov, N.T. Umirov, I.M.Marupov, R.T. Rustamov Traktor va avtomobillar. Toshkent «Talkin» -2003.(lotin alifbosida) 3.F.B.Yevdokimov Umumiy elektrotexnika T.O’qituvchi.1995. 4.N.I.Vershagin i dr. Organizasiya i texnologaya mexanizirovannыx rabot v rastenivodstve, Ucheb, posb № IRPO; Izd.sentr «Akademiya», 2000 5.E.Oyxo’jayev, X.Qo’shnazarov «Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini mexanizasiyalash» Toshkent «Mehnat», 1988.

Похожие

Tuproqqa yuza ishlov beradigan mashinalar

Mashinalar va uskunalarni remont qilish ishlab chiqarish jarayonlari. Remont ob‘yektlarini yuvish, tozalash va bo’yoqlash asoslari

Tuproq strukturasi. Tuproqning fizik, fizik – mexanikaviy xossalari. Tuproqning suv xosslari

Don va don mahsulotlarining fizik va kimyoviy xossalari

Dehqonchilikning ilmiy asoslari