logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Сельское и лесное хозяйство
  4. Don va don mahsulotlarining fizik va kimyoviy xossalari

Don va don mahsulotlarining fizik va kimyoviy xossalari

Загружено в:

27.10.2022

Скачано:

0

Размер:

773.365234375 KB
Скачать
Don va don mahsulotlarining fizik va kimyoviy xossalari Reja: 1. Don va don mahsulotlarning fizik xossalari 2. O’z-o’zidan saralanish 3. Don massasining g’ovakligi 4. Issiqlik sig’imi va o’tkazuvchanligi 5. Harorat o’tkazuvchanligi 6. Qatlamli va uyali o’z-o’zidan qizish 7. Pastki va vertikal – qatlamli o’z-o’zidan qizish 8. Don uyumining o’z-o’zidan qizishida mikroorganizmlarning o’rni 9. Don uyumlarining saqlanish sharoiti va ularni kuzatish usullari 10. Donning kimyoviy tarkibi 1. Don va don mahsulotlarining fizik xossalari Donning fizikaviy-kimyoviy xossalari. Donning fizikaviy-kimyoviy xossalarini ularning turli jihatlarini aniqlaydigan katta miqdordagi ko’rsatkichlar bilan baholashadi. Ularning hammasi ahamiyatli darajada un yanchish, yorma va omixta-yem ishlab chiqarishning turli texnologik jarayonlari konkret rejimlarini tanlab olishga ta’sir qiladi. 3-sxema. Donning fizikaviy-kimyoviy xossalari. Geometrik xarakteristikalar Yagona don hajmi Yagona don yuzasi shakl koeffitsiyentlari Sferalilik Qismlarning og‘irlik nisbati Yiriklik Yetilganlik Tekislik Gigroskopiklik namlik namlik Shishasimonlik Zichlik absolut og‘irlik Hajm og‘irligi tabiat o‘zakning yopishqoqligi qismlarning kimyoviy mutanosibligi o‘zakning yopishqoqligi Tashqi ishqalanish koeffitsiyentii Ichki ishqalanish koeffitsiyenti Vitanie tezligi Yorugʻlilik Sochiluvchanlik Saqlanuvchanlik Ustun hosil qilish qobiliyati Texnologik Endospermning xarakterli xususiyatlarini aniqlovchi ko‘rsatkichlar. Donning tuzilish – mexanik xossalari Donning anatomik tuzilishi va mik - rostrukturasining o‘ziga xos xususiyatlari Endospermning o‘lchamlari, shakli va o g‘irlik ulushini aniqlaydigan ko‘rsatkichlar Donnig fizik - kimyoviy xossalari Nazariy Keltirilgan sxema donning fizikaviy-kimyoviy xossalarining ko’rsatkichlari donning texnologik xossalari, texnologik jarayonlarini yuritishga ta’siri bo’yicha guruhlashtirishning variantlaridan birini ko’rsatadi. Har qanday don uyumi saqlash davrida hisobga olinishi lozim bo’lgan muayyan fizik xossalarga ega bo’ladi. Fizik xossalarga: sochiluvchanlik, o’z- o’zidan saralanish, g’ovaklik, har xil gaz va bug’larga nisbatan sorbitsionlik, (gaz va bug’larni o’ziga singdirishi), issiqlik sig’imi, harorat o’tkazuvchanlik, issiqlik va namlik o’tkazuvchanlik kiradi. Bu xossalardan to’g’ri va mohirlik bilan foydalanish mutaxassislar zimmasiga yuklatiladi. Don uyumi sifatini oshirish, shuningdek donni qayta ishlash bilan bog’liq bo’lgan barcha korxona va tashkilotlarda hamda un ishlab chiqarishda donning to’xtab qolishi, tizimlarda donlarning ushlanib qolinishini oldini olishga imkon beradi. Donning fizik xossalari mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish jarayonlarida, shu jumladan, donlarni xirmonlarga joylashtirish, quritishning zamonaviy usullarini tatbiq etish, donni qayta ishlash bilan bog’liq jarayonlarda tebranma transportyorlarni qo’llash va donlarni yirik inshootlarda (siloslar, zamonaviy elevatorlar, metall bunkerlar va h.k.) saqlashda ayniqsa muhimdir. Don massasi ikki fazali dispers sistema (don va havo) bo’lib, sochiluvchan material hisoblanadi. Yaxshi sochiluvchanlik donni noriyalar, transportyorlar, pnevmotransportyorli uskunalarda aralashtirish joylash, omborxona va transportlarga joylash va boshqa texnologik jarayonlarda yengillik tug’diradi. Donni ortish-tushirish ishlarida sochiluvchanlik xususiyatlaridan keng ko’lamda foydalaniladi. Bu prinsipga bog’liq holda un va yorma zavodlarida don elevatorlari vertikal uslubda qurilgan. Maxsus noriyalar yordamida elevatorning yuqori qavatiga ko’tarilgan don massasi o’zining to’kiluvchanligi xususiyatiga ko’ra maxsus tarnovlarda belgilangan mashinalarga oqib tushadi. Silosli elevatorlarda yuklash-tushirish jarayonlari ham yuqoridagi prinsipga asoslangan. Omborxonalarni don massasiga to’ldirish darajasi ham sochiluvchanlikka bog’liqdir: sochiluvchanlik qanchalik yuqori bo’lsa, silosning to’lishi shunchalik tez va yaxshi bo’ladi. Shuningdek, sochiluvchanlik omborxonalarni statistik hisoblashda qo’llaniladi. Donning sochiluvchanligi don omborlari, un, yorma va omixta-yem zavodlari, yuklash-tushirish uskunalari va omborlarni loyihalash va ularni ekspluatatsiya qilishda muhim ahamiyatga egadir. Odatda don massasining sochiluvchanligi uchun ishqalanish burchagi va tabiiy qiyalikni o’lchash yo’li bilan aniqlanuvchi ishqalanish koeffitsiyenti xarakterlidir. Ishqalanish burchagi deganda don massasining biror yuzada sirpana boshlaydigan nisbatan kichik burchak tushuniladi. Don massasining tabiiy qiyaligi yoki og’ish burchagi deganda tekis yuzaga erkin to’kilayotgan don hosil qilgan konussimon shaklning yuzaga nisbatan burchagi tushuniladi. 33-rasm.Tabiiy qiyalikni o’lchaydigan qurilma. 1-sig’im; 2-shtativ; 3- burchak o’lchaydigan asbob (transportir). Donning sochiluvchanligiga ko’pgina omillar ta’sir etadi. Bularning eng asosiylari quyidagilardir: donning granulometrik tarkibi va granulomorfologik xarakteri (shakli, o’lchami, don yuzasining tuzilishi va ko’rinishi), namlik, aralashmalar turi va miqdori, material, don massasi oqib tushadigan yuzaning shakli va tuzilishi. Yuzasi silliq, sharsimon shaklga ega bo’lgan urug’lardan (no’xat, tariq, lupin) tashkil topgan don massasi yuqori sochiluvchanlikka, shuningdek nisbatan kichik ishqalanish burchagi va tabiiy oquvchanlik qiyaligiga ega bo’ladi. Bu turdagi donlarning sochiluvchanlik xususiyatiga yuqoridagi omillar nisbatan sezilarsiz ta’sir etadi. Donning shakli sharsimonlikdan qanchalik chetlansa va qanchalik uning yuzasi g’adir-budir bo’lsa, don massasining sochiluvchanligi shuncha kichik bo’ladi. Misol qilib sholi, arpa va suli donlarini olish mumkin. Mazkur donlarning sochiluvchanligiga boshqa omillar ham ta’sir ko’rsatadi: masalan namlik, mineral va organik aralashmalar, don massasi harakatlanayotgan yuzaning xarakteriga ham bog’liq bo’ladi. Agar don massasida begona aralashmalar mavjud bo’lsa, uning sochiluvchanligi pasayadi. Don massasi tarkibidagi yengil aralashmalar (poxol, somon va boshqalar) miqdori ortib ketsa, shuningdek notekis yuzali begona o’t urug’lari ko’p miqdorda bo’lsa sochiluvchanlik umuman yo’qolishi mumkin. Bunday donlar dastlabki tozalashdan o’tkazilmaguncha ularni silos elevatorlarga joylashga ruxsat etilmaydi. Namlikning ortib ketishi don massasi sochiluvchanligini yetarlicha tushirib yuboradi. Faqatgina sharsimon shaklga ega donlar bundan mustasnodir. Quyidagi jadvalda don massasining tabiiy qiyalik burchagi berilgan: 6-jadval Don massasining tabiiy qiyalik burchagi O’simlik Tabiiy qiyalik burchagi grad. O’simlik Tabiiy qiyalik burchagi grad. -dan -gacha -dan -gacha Bug’doy 23 38 Arpa 28 45 No’xat 24 31 Makkajo’xori 30 40 Soya 25 32 Kungaboqar 31 45 Vika 28 33 Kanakunjut 34 46 Oziq.dukkak 29 35 SHoli 27 48 Yasmiq 25 32 Suli 31 54 Zig’ir 27 34 Ajriqbosh 29 45 Javdar 23 38 Esparset(bargak) 39 57 Tariq 20 27 Tabiiy qiyalik burchagining o’simlik turi va namlikka bog’liq holda o’zgarishini quyidagi 7-jadvalda ko’rishimiz mumkin: 7-jadval Donning turi va namlikka bog’liq holda don uyumi tabiiy qiyalik burchagining o’zgarishi O’simlik turi Don namligi, % Tabiiy qiyalik burchagi, grad. O’simlik turi Don namligi, % Tabiiy qiyalik burchagi, grad. Bug’doy 15,3 22,1 35,0 30,0 35,0 38,0 Suli 14,6 20,7 32,0 41,0 Javdar 11,1 17,8 23,0 34,0 Burilukkak (lupin) 12,7 21,2 30,5 30,5 Arpa 11,9 17,8 28,0 32,0 No’xat 13,0 35,0 27,0 31,5 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, nisbatan kattaroq bo’lgan don massasida ifodalangan bu donlarning sochiluvchanligiga boshqa omillar ham sezilarli ta’sir etadi. Namlik ko’pgina donlarning sochiluvchanligiga kuchli ta’sir etadi. Namlik ta’sirida donning ishqalanish burchagi hamda koeffitsiyenti ham o’zgaradi. 8-jadval Turli namlikda donlarning ishqalanish burchagi va koeffitsiyenti O’simli Don Ishqalanish burchagi, grad. Ishqalanish koeffitsiyenti k turi nam- ligi, % Po’lat yuzad a Randalang an taxtada Transporty or tasmasida Po’lat yuzad a Randalang an taxtada Transpo rt yor tasmasid a Bug’doy 13-35 17-35 19-38 25-40 0,306- 0,700 0,344-0,781 0,445- 0,839 No’xat 15-35 4-22 5-23 6-27 0,070- 0,404 0,087-0,425 0,105- 0,510 Bahorgi vika (xashaki no’xat) 11-35 6-27 6-29 10-36 0,105- 0,510 0,105-0,554 0,176 – 0,726 Soya 13,43 5 6-26 8-27 6-33 0,105- 0,488 0,140-0,510 0,105- 0,650 Ozuqavi y dukkakl ar 13-35 5-23 6-26 8-31 0,087- 0,425 0,105-0,488 0,140- 0,600 2. O’z-o’zidan saralanish Ma’lumki saqlashga qabul qilingan don massasi hech qachon bir turda bo’lmaydi. Ularning tarkibida turli og’ir va yengil aralashmalar mavjud bo’ladi, shuningdek donlar bir xilda yetilmagan va 1000 donasining vazni hech qachon bir xil bo’lmaydi. Bu esa donni qabul qilishda, ya’ni ombor yoki elevatorlarga joylashtirishdagi to’kilish jarayonida don og’irligi va tarkibidagi turli aralashmalar miqdori hamda turiga qarab, o’z-o’zidan saralanib qolishiga olib keladi. Don massasini tashishda, joylashtirishda va transportyor lentalaridagi harakatidan turli tebranma ta’sirlar natijasida yengil aralashmalar, gulqobiqli urug’lar, puch donlar saralanib, don uyumining yuqori qatlamiga to’planib qoladi. Og’ir aralashmalar, yirik va to’liq pishgan og’ir donlar (1000 donasining vazni bo’yicha) uyumning pastki qismiga joylashib qoladi. Donlarning o’z-o’zidan saralanishi ko’pincha ularni silos elevatorlarga joylashda kuzatiladi. 9-jadval Don massasini silosga joylashtirishda o’z-o’zidan saralanishi Chiqarish, № Hajm og’irligi, g\l Begona o’t urug’lari % Chiqindi organik fraksiyalar % Yengil aralashmalar % Ezilgan donlar % Puch donlar % 1 704,0 0,32 0,14 0,55 1,84 0,09 2 706,5 0,34 0,04 0,51 1,90 0,13 3 708,5 0,21 0,04 0,36 1,57 0,11 4 705,0 0,21 0,04 0,35 1,99 0,10 5 677,5 1,01 0,65 2,14 2,20 0,47 O’z-o’zidan saralanish oqibatida don uyumining silos devorlariga yondashgan qismida ko’plab puch, yengil, ezilgan donlar, chang, begona aralashmalar va boshqalar to’planadi. Albatta, bunday yerlardagi don uyumining hajm og’irligi past bo’ladi. Misol uchun, donining hajm og’irligi silosning markaziy qismida joylashgan uyumlarning 1g/l 550 – 660 kg, periferiyada (silos devorlarida) esa 400 – 440 kg ni tashkil etgan. Don uyumini silos elevatorlarga yuklashdagi o’z-o’zidan saralanishni sxematik tarzda rasmda aks ettirilgandek ifodalash mumkin. Bu ayniqsa, donni o’z oqimi bilan bo’shatish uslubiga asoslangan omborxonalar uchun maqbuldir. Don uyumini o’z-o’zidan saralanish sxemasi. Donni silos elevatorlardan chiqarishda ham o’z-o’zidan saralanish ko’plab kuzatiladi. Silosdan turli vaqtlarda chiqarib olingan donlarning sifati bir-biridan keskin farq qiladi. Silos elevatordan oqib tushayotgan don uyumi sifatining so’nggi bosqichlarida keskin tushib ketishi xuddi yuklashdagi singari bo’shatishda ham o’z-o’zidan saralanishi bilan tushuntiriladi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, silos elevatordan tushirishda don uyumining o’z-o’zidan saralanishi silosning shakliga, balandligining ko’ndalang kesimiga bo’lgan nisbatiga hamda chiqarish teshigining joylashgan o’rniga bevosita bog’liqdir. 10-jadval Javdar donini silos elevatordan bo’shatib olishda o’z-o’zidan saralanishi Namun a tartib raqami Namuna olingan vaqt Hajm og’irlig i g/l Ezilga n donlar, % Puch donlar , % Begona o’t urug’lari , % Yengil organik chiqindilar , % 1 Bo’shatish boshida 658 0,9 1,1 2,2 0,2 2 30 daqiqa o’tgach 666 1,8 1,5 1,8 0,7 3 >>1 c 669 1,6 3,4 2,4 0,2 4 >>2>> 658 2,3 3,9 3,5 0,6 5 >>3>> 651 1,3 3,8 2,8 0,4 6 >>3>>30> > 660 3,5 5,0 1,9 1,0 7 >>3>>50> > 654 4,3 4.8 2,7 0,4 8 >>4>>05> > 632 1,8 5,6 4,2 1,1 9 >>4>>20> > 632 1,4 2,9 2,1 0,8 10 >>4>>27> > 576 2,5 13,9 6,5 9,1 11 >>4>>31> > 496 1,7 9,0 11,5 8,4 S.G. Gerasmov o’z tajribalarida turli silos elevatorlardan quruq bug’doy doni oqib tushishining uchta holatini asoslab berdi: me’yoriy, assimetrik va simmetrik. 4- sxema. Siloslardan don uyumining turlicha oqib tushish sxemasi. Me’yoriy oqimda (a-rasm) birinchi navbatda chiqarish teshigining yuqorisida joylashgan vertikal qatlamdagi donlar oqib tusha boshlaydi. Oqim uzluksiz ravishda yuqorigi yon qatlamlarga tomon siljib boradi. Bunday oqim yuklash va chiqarish teshiklari simmetrik joylashgan hamda diametri balandligiga mos kattalikda bo’lgan siloslarda yuzaga keladi. Shuning uchun bunday siloslarning markaziy ustunida joylashgan don uyumi sifati yon tomondagilarga nisbatan ancha yuqori sifatga ega bo’ladi. Asimmetrik oqim (b-rasm) diametri katta bo’lgan hamda yuklash va chiqarish teshiklari nosimmetrik joylashgan siloslarda kuzatiladi. Bunday siloslardan donni chiqarishda markaziy ustun bilan bir qatorda unga jipslashgan yon devordagi don uyumi ham oqib tusha boshlaydi. Sxemadan ko’rinib turibdiki, markaziy ustunning o’ng tomonga bo’lgan yuqori bosimi natijasida mazkur tomondagi donlar chap tomonga nisbatan ilgariroq chiqib ketadi. Simmetrik oqim (v-rasm) asosan tor siloslarda kuzatiladi. Bunday siloslardan donni tushirishda don uyumi bir tekis pastga harakatlana boshlaydi. Markaziy ustundagi qatlam yon tomonlarga nisbatan bir oz tez harakatlanadi. Don uyumi silosning yarmiga yetganda oqim tobora me’yoriylashib boradi. Rim raqamlarida don uyumi bo’limlarining oqish navbati aks ettirilgan. Ko’pgina mutaxassislarning tajribalari shuni ko’rsatadiki, donni silosdan chiqarishda faqat bitta markaziy oqim harakatlanadi. Oqimning holatiga donning namligi bevosita ta’sir etadi. Yuqori namlikka ega bo’lgan donni chiqarishda simmetrik oqim kuzatilmaydi. Shunday qilib o’z-o’zidan saralanish oqibatida omborlarda saqlash uchun joylashtirilgan donning bir jinsliligi buziladi. Bu esa donning qisman yoki butunlay nobud bo’lishiga olib keluvchi salbiy fiziologik jarayonlarni vujudga keltiradi. Yetarlicha nazorat bo’lmaganda fiziologik jarayonlar faol kechib, don butunlay o’z-o’zidan qizib qoladi. Shuni esda tutish lozimki, o’z-o’zidan saralanish salbiy fizik xossa bo’lib, uni yo’qotishga qaratilgan barcha tadbirlar hali-hanuz o’z yechimini topgani yo’q. Shuning uchun donning sifat ko’rsatkichlarini aniq belgilash, shu bilan bir qatorda namunaning aniq bo’lishida mazkur fizik xususiyatni e’tiborga olish lozim. 3. Don massasining g’ovakligi G’ovaklik deganda don uyumidagi donlararo havo bilan to’lgan bo’shliq tushuniladi. Don uyumining g’ovakligi uni saqlash davrida kechadigan barcha fiziologik va biologik jarayonlarga ta’sir etadi. G’ovaklik faqatgina donning morfologik tuzilishiga, yirikligiga bog’liq bo’libgina qolmay, balki uning namligi, begona aralashmalar miqdori, qalinligi hamda bir tekisligiga bog’liqdir. Don uyumining g’ovaklaridagi havo uyumdagi har bir tirik organizmni uzoq muddat havo bilan ta’minlab turadi. Shuningdek bu havo urug’lik donlarning unish qobiliyatini saqlanishiga ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Don uyumining joylashishida zichlik qanchalik kam bo’lsa, g’ovaklik shunchalik yuqori bo’ladi. Bu esa amalda don massasi uchun ko’p joyni talab etadi. Don uyumidagi g’ovaklikning hajmi don turi, namligi va boshqa ko’rsatkichlarga bog’liq holda turlicha bo’ladi. Masalan, bug’doyni 1,2–1,42 sm 3 hajmda zichlaganda uning asl og’irligi shunga muvofiq 730–820 g/.l bo’ladi. Donning zichlanishi bilan natura orasidagi farq g’ovaklik hajmini aniqlaydi, donning g’ovakligi oralig’idagi hajmi don uyumini egallagan umumiy hajmga nisbatan belgilanadi. Don uyumi g’ovakligini (S) quyidagi formula bilan topish mumkin: bu yerda, W – don uyumining umumiy hajmi, ml; V – don uyumi qattiq jismlarining haqiqiy hajmi; ml. G’ovaklikni, shuningdek, quyidagi formula yordamida ham aniqlash mumkin: S bu yerda, t – don massasining zichligi, g/ml. bu yerda, Vv don uyumining oralig’idagi havo hajmi; V – don uyumi hajmi. Don uyumining ichida yirik va mayda donlar aralash bo’lsa, don uyumi zich joylashib, g’ovaklik nisbatan kichik bo’ladi, donlar yirikmaydaligi bir tekis bo’lsa, shuningdek yumaloq hamda po’sti notekis bo’lgan donlarda g’ovaklik nisbatan yuqori bo’ladi. Don uyumida namlik qanchalik ko’p bo’lsa, to’kiluvchanlik shuncha qiyinlashadi va uyumning zichligi oshadi. Bu hol don uyumi g’ovakligining kamayishiga olib keladi. Donlarning saralanishi don uyumi g’ovakligining o’zgarishiga sabab bo’ladi, hosil bo’lgan farq shamollatish, quritishda turli qavatlarda havoning notekis taqsimlanishiga olib keladi. 11-jadval 1 m 3 hajmdagi don massasi og’irligi va g’ovakligi O’simlik 1m 3 dagi g’ovakligi, O’simlik 1m 3 dagi g’ovakli turi og’irligi, kg % turi og’irligi, kg gi , % Yirik boshoqli g’alla 730-850 35-45 Zig’ir 580-680 70--80 Moyli kungaboqar 325-440 60-80 Makkajo’xo ri 680-820 35-55 Suli 400-550 50-70 Tariq 680-730 30-50 Sholi 440-550 0-65 Javdar 680-750 35-45 Grechixa 560-650 50-60 Bug’doy 730-840 35-45 Arpa 580-700 45-55 No’xat va bo’rilukkak 750-800 40-45 Har bir don va don uyumi saqlash obyekti sifatida o’ziga xos ahamiyatga ega bo’lgan issiqlik sig’imi, harorat o’tkazuvchanlik va issiq-namlik o’tkazuvchanlik kabi qator issiq-fizik hamda massa almashinuv xususiyatlariga egadir. Bu xususiyatlar don uyumida konveksiya va issiq o’tkazuvchanlik yo’li bilan kelib chiqadigan issiqlik va massa almashinuv kabi murakkab jarayonlar hisoblanadi. Don uyumida issiq o’tkazuvchanlik donlarning bevosita bir-biriga tegib turishi natijasida yuzaga keladi. Bunda issiqlik energiyasi bir dondan ikkinchi donga oson uzatiladi. Konveksiya esa suyuq yoki gaz muhitida kuzatiladi. Bunda issiqlik molyar yoki molekular yo’l bilan (donlararo bo’shliqni egallab turgan havodagi zarrachalar) uzatiladi. 4. Issiqlik sig’imi va o’tkazuvchanligi Donning issiqlik sig’imi, qizishi uchun talab etiladigan issiqlik miqdorini belgilaydi hamda solishtirma issiqlik sig’imi o’lchamini tavsiflaydi. Donning solishtirma issiqlik sig’imi (J (kg. 0 K)), undagi quruq modda issiqlik sig’imi bilan suvning issiqlik sig’imi orasidagi o’rtacha o’lcham hisoblanadi. Don tarkibidagi quruq moddalarning issiqlik sig’imi 1550 J/(kg. 0 K) yoki 0,3– 0,4 Kkal/ (kg. 0 S) ni tashkil etadi. Suvning issiqlik sig’imi 4190 J/(kg. 0 K) yoki 1Kkal/(kg. 0 S) ga teng deb qabul qilinadi. Donning namligi ortishi bilan uning issiqlik sig’imi ortib boradi. Donning solishtirma issiqlik sig’imi havoning solishtirma issiqlik sig’imidan deyarli ikki baravar katta, shu bilan bir qatorda suvning solishtirma issiqlik sig’imidan ancha kichikdir. Materiallarning issiqlik o’tkazuvchanligi issiqlik o’tkazish koeffitsiyenti bilan xarakterlanadi. Don massasining issiqlik o’tkazish koeffitsiyentining pastligi organik aralashmalar miqdoriga bog’liqligi bilan hisoblanadi. Don massasining 40–45%ni havo bilan aralashishi hisobiga issiqlik o’tkazishni qiyinlashtiradi. Odatda bug’doyni issiqlik o’tkazuvchangligi, organik materiallar va yog’och materiallarini issiqlik o’tkazuvchanligi bilan bir-biriga yaqin hisoblanadi. Yog’och materialini issiqlik o’tkazish koeffitsiyenti 0,1–0,5Vt (m K), havoning issiqlik o’tkazish koeffitsyenti 20 0 C da 0,0252Vt (m K) teng. Don massasining issiqlik o’tkazish koeffitsiyenti 0,13–0,2Vt (m K) oralig’ida bo’ladi. Issiqlik o’tkazish koeffitsiyenti don massasining namligiga parallel ravishda bog’liq. Kuzatishlardan ma’lum bo’lganki, don massasida namlikni ortishi issiqlik o’tkazish jadalligi kuzatilgan. Masalan10% namlikka nisbatan 38% namlikda issiqlik o’tkazish ikki barobarga oshganligi aniqlangan. 5. Harorat o’tkazuvchanligi Koeffitsiyent mahsulotlarda harorat o’zgarishining tezligi uning issiq inersiya xususiyatlarini bildiradi. Don uyumi juda past harorat o’tkazuvchanligi xususiyatiga, ya’ni yuqori issiq inersiyasiga egadir. Don uyumlarining harorat o’tkazuvchanlik koeffitsiyenti pastligining ijobiy ahamiyati shundaki, saqlash uchun yaxshi rejim tashkil etilgan omborlarda yilning issiq muddatida ham don uyumida quyi harorat saqlanadi. Aksincha, uning salbiy tomoni shundaki, fiziologik jarayonlarni qulay sharoit natijasida ajraladigan issiqlik don uyumlarida o’rnashib qolishi va uning o’zo’zidan qizishini yuzaga keltirishi mumkin. Don uyumining kichik harorat o’tkazuvchanligiga bog’liq holda omborxonalarning markaziy qismida joylashgan, ya’ni yuqorigi qatlamdan pol va devorlardan yiroq bo’lgan donlar uzoq vaqt o’zining dastlabki haroratini saqlab qoladi. Masalan, donni kuzning iliq kunlarida sovitmasdan hamda sovuq kunlar boshlanmasdan omborxonaga joylashtirilsa, uning o’rta qatlamlarida dastlabki, ya’ni don joylashtirilgan vaqtdagi iliq harorat uzoq vaqt saqlanadi. Aksincha, quyi haroratga ega bo’lgan don uyumi esa issiq kunlarda ham o’zining past haroratini saqlab qoladi. 12-jadval Avgust va dekabr oylarida joylashtirilgan don uyumining o’rta qatlamlarida haroratning o’zgarishi, 0 C Don uyumi silosga joylashtirilgan vaqt Harorat Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avgust Avgust +24,0 +24,0 +25,0 +26,5 +32,5 +34,0, +33,0 Dekabr +20,0 +21,0 +23,0 +24,0 25,4 +26,7 +28,0 Barcha o’simlik turlarining urug’lari va donlari tashqi muhitdan har xil gaz va bug’larni o’ziga singdirib (sorbsiyalash) olish xususiyatiga ega. Ba’zan ma’lum sharoitlarda aksincha jarayon yuzaga kelib, bu moddalar tashqi muhitga chiqariladi (adsorbsiyalash). Don uyumida ko’pgina sorbsiyalash jarayonlari kuzatiladi: adsorbsiyalash, kapillar kondensiyalash va xemosorbsiya. Bularning barchasi umumiy nom bilan donning sorbsion xususiyatlari deb ataladi. Har qanday don uyumi yaxshi sorbent hisoblanadi. Don uyumining yaxshi sorbent ekanligi quyidagi ikki omil bilan izohlanadi: har bir donning kolloid kapillar-g’ovak strukturaga ega bo’lishi hamda don uyumining g’ovakligi. Ma’lumki don uyumi namlik, bug’ va turli hidlarni tashqi muhitdan o’ziga singdirib olish xususiyatiga ega. Don uyumidagi g’ovaklik, unda kapillarlar bo’lishi yaxshi sorbent ekanligini bildiradi. Bug’, hid, namlik va boshqa suyuqliklarni don uyumi tomonidan singdirilishi sorbsiya, aksincha, ya’ni yuqoridagilarning don uyumidan chiqib ketishi adsorbsiya deyiladi. Don uyumlarining uglerod, azot, ammiak, turli kislota va boshqa birikmalardan hosil bo’lgan gazlarni o’ziga singdirib olishi ayniqsa kuchlidir. Donlarni tashish jarayonida transport vositalarining ishlashi natijasida chiqadigan turli gaz va bug’larni ham don uyumi o’ziga yengil singdiradi. Don uyumi tomonidan singdirilgan neft mahsulotlari hidini yo’qotish juda qiyin. Shuning uchun don uyumini sorbsion xususiyatlarini chuqur bilish va tashish, joylash, saqlash jarayonlarida unga qat’iy e’tibor berilishi lozim. Don saqlash omborlari va don tashuvchi transport vositalari umuman begona hidsiz bo’lishi shart. Don uyumini saqlashda saqlash joylarini faol shamollatish, begona hid va gazlardan xoli etish kabi tadbirlar ham don uyumining sorbsion xususiyatlariga uzviy bog’langandir. Don uyumining havodagi namlikni singdirib olishi, kapillarlik va g’ovak tuzilishga ega ekanligi uning suvga ta’sirchan mahsulotligini bildiradi. Ushbu xususiyat don uyumining barcha komponentlari (don, mikroorganizmlar, zararkunandalar, donlar orasidagi bo’shliqni to’ldirib turuvchi havo) uchun xosdir. Donga suv bug’ining singishi va namligining ortishi havoda suv bug’ining bosimi don yuzasidagi suv bug’ining bosimidan yuqori bo’lganda ro’y beradi. Aksincha don yuzasidagi suv bug’ining bosimi havonikidan yuqori bo’lsa, don uyumidagi suv bug’i havoga tarqaladi va namlik pasayadi. Namlik almashinuv jarayoni don uyumi bilan havo o’rtasida uzviy bog’langan holda o’tib, ulardagi suv bug’ining bosimi tenglashguncha davom etadi. Don uyumi va havo namligi bosimlarining tenglashgandagi darajasi donning muvozanat namligi deb ataladi. Don uyumining muvozanat namligi don turiga va omborxona haroratiga ko’ra turlicha bo’ladi. Tajribalardan shu narsa aniqlandiki, barcha g’allali ekinlar va grechixa donining muvozanat namligi 7% dan 33–36% chegarada o’zgarib turadi. Donning 7% namlikda bo’lishi 15–20% namlikka ega bo’lgan havo uchun muvozanat hisoblanadi, donning namligi 33–36% bo’lsa, bu suv bug’i bilan to’yingan havo uchun muvozanat hisoblanadi. Quyidagi jadvalda turli donlarning muvozanat namligi aks ettirilgan. Don massasining muvozanat namligi tashqi ko’rinishi, yetilganligi, mahsulot o’lchamlari va asosan kimyoviy tarkibiga ham bog’liqdir. 13-jadval Turli o’simlik donlarining 12–25 0 C haroratdagi muvozanat namligi O’simlik turi Havoning turli nisbiy namligida (%) don uyumining muvozanat namligi, % 10 20 30 40 50 60 70 75 80 85 90 95 Bug’doy 6,6 8,4 9,5 10,9 12,2 13,4 14,8 15,3 16,7 18,6 20,4 - Javdar 6,9 8,2 9,6 10,9 12,2 13,5 15,1 16,2 17,5 19,3 21,6 24,5 Suli 5,5 7,2 8,8 10,2 11,4 12,5 14,0 15,2 17,0 19,5 22,6 - Makkajo’x ori 0,2 7,9 9,3 10,7 11,9 13,1 14,6 15,5 16,5 18,1 20,7 25.0 No’xat 5,3 7,0 8,6 10,3 11,9 13,5 15,0 15,9 17,1 19,0 22,0 26,0 Bo’ri lukkak 4,2 6,2 7,8 9,1 10,5 11,7 13,4 14,5 16,7 25,0 - - Dukkaklar 4,7 6,8 8.5 10,1 11,6 13,1 14,8 15,9 17,2 19,5 22,6 27,2 14-jadval Moyli o’simlik donlarining 22–25 0 C haroratidagi muvozanat namligi O’simlik turi Havoning nisbiy namligi, % 20,20 49,30 57,05 68,12 78,70 87,54 94,0 Kanakunjut 2,99 4,33 5,44 5,94 6,60 8,42 10,00 Kungaboqar 3,27 4,79 6,43 7,25 8,37 11,07 - Ko’k xantal 4,07 5,15 6,85 7,65 9,44 12,00 16,40 Zig’ir 4,10 5,50 7,07 7,99 9,43 12,45 - Oq xantal 4,35 5,32 6,84 7,82 10,19 13,73 - G’o’za 4,84 6,60 7,28 9,60 11,57 15,47 18,00 Soya 5,10 6,31 8,95 - 13,97 18,89 - Ayniqsa moyli o’simliklar donlari muvozanat namligi g’alla ekinlari donlariga nisbatan keskin farq qilib, deyarli ikki barobar namdir. Buni moyli o’simlik donlari tarkibida yog’ning ko’pligi va gidrofil kalloidlarning kamligi bilan izohlash mumkin. Don tarkibida yog’ qancha ko’p bo’lsa, u suvni shuncha kam singdiradi. Agar moyli ekinlar donlarining muvozanat namligi ularning gidrofil qismiga nisbatan hisoblansa, bu kattalik boshoqli donlar namligi ko’rsatkichlari bilan deyarli bir xil bo’ladi. Don uyumida fiziologik jarayonlarning borishi hamda quyi issiqlik o’tkazuvchanlik oqibatida haroratning ko’tarilib ketishi o’zo’zidan qizish deb ataladi. O’z-o’zidan qizish don massasida turli-tuman omillar ta’sirida yuzaga keladi. Donlarning jadal nafas olishi natijasida hamda yovvoyi o’simliklarning urug’lari, mikroorganizm, hasharot va kanalardan ajraladigan issiqlik donda issiqlikni yomon o’tkazishi sababli ushlanib qoladi. Natijada shu nuqtadan boshlab qizish boshlanadi. O’z-o’zidan qizish boshlanganda dastlab don massasining ba’zi qismlarida, so’ngra uning barcha qismlarida harorat 55–65 0 C gacha ko’tariladi. 4-yuqori qismida; 5-vertikal qismda; 6-quyi qismida. 34-rasm. Don uyumlarida qizish tasviri. Don uyumlarida o’z-o’zidan qizish jarayonining rivojlanish tezligi xilma-xil bo’lishi mumkin. Ba’zi hollarda jarayon boshlangandan bir necha kun o’tgach, ba’zida esa juda uzoq davrdan keyin 50 0 C harorat yuzaga keladi. Qizishdagi bunday farq juda ko’p sabablarga bog’liq bo’lib, ularni uch guruhga bo’lishi mumkin: don uyumining holati; omborlarning holati va konstruksiyasi: don uyumlarining saqlanish sharoiti va ularni kuzatish usullari. Don uyumini ishlab chiqarish sharoitida omborlar va elevatorlarda saqlashdagi ko’p sonli kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, o’z-o’zidan qizish jarayoni qat’iy belgilangan qonuniyat asosida yuzaga keladi. Don uyumida uchraydigan barcha turdagi o’z-o’zidan qizish jarayonini uch guruhga ajratish mumkin: uyali, qatlamli va yalpi. 35-rasm. Don uyumlarida qizish tasviri. 6. Qatlamli va uyali o’z-o’zidan qizish Don uyumining istalgan qismida yuzaga kelishi mumkin. Bunda jarayonning rivojlanishiga quyidagi sabablardan biri dastlabki shartsharoit bo’lib xizmat qiladi: tomlarning shikastlanganligi yoki ombor devorlarining yaxshi himoyalanmaganligi oqibatida don uyumining ba’zi joylarining namlanib qolishi; bir omborga turli namlikdagi donlarni joylashtirish va oqibatda yuqori namlikka ega bo’lgan o’choqlarning (uyalar) vujudga kelishi; aralashmalar tarkibi jihatidan keskin farq qiluvchi don uyumlarini joylashtirish oqibatida uyumda katta miqdordagi aralashmalar va changli (bunga bog’liq holda mikroorganizmlar ham) joylarning hosil bo’lishi; qatlamning biror joyida hasharotlar va kanalarning ko’plab to’planishi. Qatlamli o’z-o’zidan qizish jarayoni don uyumlarini omborxonalarda, elevatorlarda, shuningdek xirmonlarda saqlanayotgan donlarda kelib chiqadi. O’z- o’zidan qizishning bunday ko’rinishi qatlamli deb atalishiga sabab, saqlanayotgan don uyumlarida qizish vertikal yoki gorizontal qatlam ko’rinishda yuzaga keladi qiziyotgan qatlam uyumning qaysi qismida paydo bo’lganligiga bog’liq holat o’z- o’zidan qizish yuqorigi-pastgi yoki vertikal qatlamli turlarga ajratiladi. 36-rasm. Don uyumlarida qizish tasviri. 7. Pastki va vertikal – qatlamli o’z-o’zidan qizish Omborxona, silos yoki xirmonlarda saqlanayotgan don uyumining quyi qismlarida (sath yoki silos tubidan 20–50 sm yuqorida) gorizontal qatlam ko’rinishida rivojlanadi. Bu qatlamli o’z-o’zidan qizishning xavfli ko’rinishlaridan biri bo’lib, unda qiziy boshlagan quyi qatlamlarda hosil bo’lgan yuqori harorat yuqorida joylashgan qatlamlarga oson uzatiladi va qisqa muddat ichida don uyumi butunlay o’z-o’zidan qizib qolishi mumkin. Vertikal – qatlamli o’z-o’zidan qizish siloslarda saqlanadigan don uyumlari uchun xosdir, biroq u omborxonalarda ham uchrashi mumkin. Uning asosiy sababi omborxona devorining bir tekisda isimaganligi yoki sovimaganligi bo’lishi mumkin, masalan, quyosh ta’sirida silosning bir tomoni isishi yoki tutashgan qo’shni siloslardan devorlar orqali issiqlikning uzatilishi. Yalpi o’z-o’zidan qizish o’z-o’zidan qizishning shunday ko’rinishiki, bunda, qat’iy chegaralangan yon qismlaridan tashqari don uyumi butunlay qizib qoladi. Don uyumining holati . Barcha sharoit va ko’rsatkichlar ichida xarakterlisi hisoblanadi, ayniqsa qizish jarayonining jadalligiga uning namligi, harorati fiziologik faolligi va mikroflorasi tarkibi katta ta’sir ko’rsatadi. Don massasida kapillar namlik kam bo’lishi (suv bug’larining kondensatsiyasi) qizish intensivligiga katta ta’sir ko’rsatadi. Don massasida erkin suv qancha yuqori bo’lsa, o’z-o’zidan qizish shuncha intensiv tarzda yuzaga keladi. 37-rasm. Don uyumlarida qizish tasviri. O’z-o’zidan qizish jarayonining namlikka bog’liqligi Lamur, Kleyton va Vrenchel tajribalari ma’lumotida yaqqol ko’rishimiz mumkin. 15-jadval Turli namlikda bug’doy don uyumida o’z-o’zidan qizish jarayonining rivojlanishi Tajriba davomiyligi, kun Haroratning turli namlikda (%) o’zgarishi, 0 C 16.1 18.1 19.5 21.5 0 23.7 23.2 24.0 23.8 4 20.2 21.1 21.4 26.0 5 20.5 22.0 22.7 29.0 7 21.2 23.0 28.2 36.0 9 22.0 24.5 35.5 44.5 11 22.5 26.0 39.0 43.0 16 24.0 31.0 44.7 44.0 18 24.4 30.7 43.3 41.6 19 24.2 30.2 42.6 41.3 Donning tajriba yakunidagi holati Sog’lom ko’rinish, yengil ombor hidi Yaqqol seziluvchi mog’or hidi Yaqqol ifodalangan o’z-o’zidan qizish va buzilganligi Jadvaldan ko’rinib turibdiki, 16.1 % namlikda don massasida o’zo’zidan qizish ro’y bermagan va don sifatini saqlab qolgan.18.1% namlikda don asta-sekin qizigan va unda mog’or zamburug’lari rivojlangan. Yuqori namlikda esa o’z- o’zidan qizish jadallashgan. Don uyumining namligi. Namlik mikroorganizmlar hayoti hisoblanadi. Bu esa mikroorganizmlar hujayralari kimyoviy tarkibi bilan uzviy bog’liqdir. Mikroorganizm hujayralarida namlik miqdori (80–90%) bo’ladi. Oziqlanish mexanizmi faqat namlik yetarli bo’lgandagina hujayra va muhit o’rtasidagi o’zaro almashinuvni yuzaga keltiradi. Muhit namligi yuqori bo’lsa, mikroorganizm tez va yaxshi rivojlanadi, ko’payadi hamda hujayra va muhit o’rtasida o’zaro moddalar almashinuvi jadal kechadi. Shuning uchun yuqori namlikka ega bo’lgan mahsulotlar tez buziladi. Bu holat mikroorganizmlarning so’ruvchanlik xususiyati bilan tushuntiriladi. Mikroorganizmlar namlikni turli darajada talab etishiga qaramay, donda minimal namlik belgilangan. Bu chegara donning muvozanat namligi darajasida yoki undan 0,5–1,1% yuqori bo’lishi mumkin. Unutmaslik lozimki, mikroorganizmlar donda faqat erkin suv hosil bo’lganda rivojlanadi. Don va o’simlik urug’lari orasida saprofit ko’rinishdagi bo’lgan mikroblar: kserofit, mezofit, va gidrofitlarni namlikka talabi yuqori. Havoning nisbiy namligi 90–100% bo’lganda Gidrofit mikroorganizmlar rivojlanishi uchun eng maqbul muhit hisoblanadi. Kserofit havoning nisbiy namlig 70–95% bo’lganda yaxshi rivojlanadi. Mezofit oraliq mikroorganizmlar hisoblanib, 80–90% nisbiy namlikda juda tez rivojlanadi. Shunday qilib don uyumidagi namlikning ortish darajasi tufayli zambrug’lar rivojlanishiga sharoit yaratiladi. Amaliy tajribalar shuni ko’rsatdiki, don uyumidagi zamburug’larni rivojlanishiga namlik 16% da, bakteriyalarning rivojlanishi esa 18% da sekinlashishi kuzatiladi. Don massasining o’z-o’zidan qizishi namlik bilan bir qatorda haroratga ham bog’liq. Tajribalardan shu narsa aniqlanganki,10–15 0 C haroratda o’z-o’zidan qizish juda ham sekin rivojlanadi. 8–10 0 C dan past haroratda don massasi deyarli qizimaydi. O’z-o’zidan qizish asosan yuqori haroratda ro’y beradi, 23–25 0 C haroratda o’z-o’zidan qizish bir necha marotaba ortadi va tezda don harorati 50– 55 0 C ga yetadi. Keyingi holatda harorat asta-sekin atrof-muhit haroratigacha pasayadi, lekin don butunlay yaroqsiz holga keladi va urug’, oziq-ovqat hamda chorva ozuqasi uchun yaramay qoladi. Don uyumining harorati. Har bir mikroorganizmlar turi ma’lum harorat ostida yoki chegarasida ko’payib rivojlanadi va butunlay nobud bo’lishiga ham olib keladi. Mikroorganizmlar sovuqqa chidamli (psixrofil), issiqni yaxshi ko’ruvchi (termofil) va o’rtacha haroratda rivojlanadigan (mezofil) hamda yashaydigan guruhlarga ajratiladi. Don uyumi mikroflorasi asosan mezofil mikroorganizmlardan iborat bo’ladi, mezofillar 20– 40 0 C da yaxshi rivojlanadi. Bu asosan, mog’or zamburug’lariga tegishli bo’lib, ular don uyumi 10–20 0 C harorat ostida ham yaxshi rivojlanishini ko’rish mumkin. Psixrofil mikroorganizmlar don uyumida katta miqdorda bo’lmaydi, termofil mikroorganizmlar esa saqlanayotgan donlarda va don uyumida o’z-o’zidan qizishning oxirgi bosqichlaridagina biroz to’planadi. 16-jadval Turli mikroorganizmlar guruhlarida asosiy harorat nuqtalari Mikroblar guruhi Harorat t o C Minimal Optimal Maksimal Psixrofil -8-0 10-20 25-30 Mezofil 5-10 20-40 40-45 Termofil 25-40 50-60 70-80 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, mikroorganizmlar faoliyatining harorat omiliga bog’liqligi umumiy qonuniyatlardan don uyumi va don mahsulotlarini saqlash amaliyotida keng ko’lamda foydalaniladi. Ammo noqulay yuqori harorat bilan don uyumiga ta’sir etish, ya’ni uni sterilizatsiyalash donning sifatini tushirib yuboradi. 17-jadval Bug’doy donida mog’or zamburug’larining rivojlanishiga haroratning ta’siri Don namligi, % Saqlash harorat t o c 1g donda 1000 dona mog’or zamburug’lari miqdori saqlash muddati (kunlarda) Dastlabki don 10 20 30 40 50 60 18,2 20 1,5 2,7 19,0 46 240 2300 2100 8 1.5 0,7 1,2 2,0 2,6 5,9 8,6 Haroratni past bo’lishi mikroorganizmlarga salbiy ta’sir ko’rsatib, ularning rivojlanishini to’xtatadi, ammo bu ularning nobud bo’lishiga olib kelmaydi. Qachon qulay muhit paydo bo’lishi bilan o’z faoliyatini yana davom ettiradi. Don uyumida havoning almashinuvi. Don uyumiga havo oqi- mining kirib turishi yoki uning aeratsiya darajasi mikroflorining holati va mikrobiologik jarayonlarni kechishiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Ma’lumki, mikroorganizmlar kislorodga nisbatan bo’lgan talabiga ko’ra uch guruhga bo’linadi: aerob, obligat anaerob va fakultativ anaerob. Birinchi guruhda mansub mikroorganizmlar erkin kislorodsiz muhitda yashay olmaydi, ikkinchi guruh (obligat) vakillari esa faqat kislorodsiz muhitda rivojlanadi. Fakultativ anaeroblar esa ikkala muhitda yashay oladi. Don uyumini saqlashda havo kirib turishi, don uyumining aeratsiya darajasi undagi mikrofloraga kuchli ta’sir etadi. Bunday holatning yuzaga kelishi quyidagi qonuniyatlarga asoslanadi: – don uyumiga havo kirib turishining chegaralanishi, kislorod zaxirasining kamayishi va karbonat angidrid gazi to’planishi mikrofloraga salbiy ta’sir ko’rsatib, mikroorganizmlar sonining kamayishiga olib keladi; – don uyumi namligini kamaytiradigan yoki uni sovitadigan havoning kirib turishi ham mikroorganizmlarga salbiy ta’sir ko’rsatadi; – yuqori namlikda bo’lgan don uyumi namligini kamaytirmasdan yoki uning haroratini deyarli tushirmaydigan holatda shamollatib turish esa mikroorganizmlarning rivojlanishiga, ayniqsa, mog’or zamburug’larining o’sishga olib keladi . Ko’pgina tajribalardan shu narsa ma’lum bo’ldiki, mikroorganizmlar faoliyati ham o’z-o’zidan qizishni yuzaga chiqaradi. Bunda jarayon quyidagicha kechadi: – jarayon boshlanishida mikroorganizmlar jadal ko’payadi, ayniqsa epifit bakteriyalar va mog’or zamburug’lari; – jarayonning rivojlanishi (haroratning 25–40 0 C gacha ko’tarilishi) mikroorganizmlar sonining davomli suratda ortib borishi, mog’or zamburug’lari va aktinomitsetlarni rivojlanishi, epifit mikroflorani keskin qisqarishi; – jarayonning uzoq davom etishi (haroratning 40–50 0 C dan yuqori darajaga ko’tarilishi) epifit mikroorganizmlarning butunlay yo’qolishi, mog’or zamburug’lari sonining qisqarishi, kokklar va sporali termofil bakteriyalarning to’planishi, don uyumidagi mikroorganizmlar umumiy sonining kamayishi; – jarayonning oxirgi bosqichi – mikroorganizmlar sonining qisqarishi. 8. Don uyumining o’z-o’zidan qizishida mikroorganizmlarning o’rni O’z-o’zidan qizish jarayonining vujudga kelishini o’rganish don uyumida issiqlik hosil bo’lishida mikroorganizmlarning o’rni to’g’risida ikki xil qarama- qarshi farazlarni yuzaga keltiradi. Bu esa o’zo’zidan qizishni keltirib chiqaruvchi ikki xil nazariyaning asoslanishiga sabab bo’ladi: fermentativ (enzimatik) va mikrobiologik. Birinchi nazariyaga muvofiq, o’z-o’zidan qizishni keltirib chiqaruvchi boshlang’ich sabab donda fermentlar tizimining faolligi natijasida kechadigan hayotiy jarayonlar hisoblanadi. Mazkur nazariya bo’yicha mikroorganizmlar faqatgina bu jarayonning rivojlanishiga yordam beradi xolos. Ikkinchi nazariya tarafdorlari esa o’z-o’zidan qizishning hosil bo’lishida mikroorganizmlar bosh rolni o’ynaydi deb hisoblashadi. O’z-o’zidan qizish jarayoni avvalida faqatgina mog’or zamburug’lari ko’payib qolmay, balki turlarining almashinishi kuzatiladi. Almashinish harorat va namlikka bog’liq bo’lib, jarayon avvalida alternaria, cladosporium zamburug’lari rivojlanadi, so’ngra ularning o’rnini Aspergillus va Penicillium egallaydi. Omborlarning holati va uning tuzilishi. O’z-o’zidan qizish jarayoniga omborxonaning gidrolizatsiyalanganligi darajasi, issiqlik o’tkazuvchanligi va konstruktiv elementlari, havo sirkulatsiyasi va boshqalarga ham bog’liq. Omborxona qanchalik yaxshi gidrolizatsiyalangan, shuningdek issiqlik o’tkazuvchanligi past devor, pol va tomga ega bo’lsa, unda havo muhitini boshqarish shuncha yaxshi bo’ladi va natijada o’z-o’zidan qizish kam bo’ladi. Devorlar tom va polning yaxshi izolatsiyalanmaganligi donga qo’shimcha namlik kirib kelishini ta’minlaydi, donda o’zo’zidan qizish yuzaga keladi. Donni bir tekis isitmaslik yoki sovutmaslik, shuningdek havo muhitining regulirovka qilinmasligi ham o’z-o’zidan qizishni yuzaga keltirishi mumkin. 9. Don uyumlarining saqlanish sharoiti va ularni kuzatish usullari Bunga don uyumining balandligi, donni tozalash, quritish, aralashtirish jarayonlarini kuzatish kiradi. Don uyumining balandligi don massasining holatiga bog’liq holda belgilanishi lozim. Don qanchalik iflos va nam bo’lsa, uyumning balandligi shuncha past bo’lmog’i lozim. Sovutilgan va quritilgan don massasini silos elevatorlarga 20-30 m balandlikda ortishi mumkin. Don massasini nazoratsiz qayta ishlashdan o’tkazish ham qizishni yuzaga keltirishi mumkin. Har qanday qizish jarayoni hattoki dastlabki qizish bosqichi ham donda quruq moddalarning yo’qolishiga va sifatining tushishiga olib keladi. Quruq moddalar yo’qolishi va sifatining tushishi darajasi o’z-o’zidan qizishining so’nggi harorati va donning qizish holatida qancha vaqt qolganligiga bog’liq. O’z-o’zidan qizish jarayoni don sifatida quyidagi o’zgarishlarni yuzaga chiqaradi: – yaxshi saqlanmaganligi (rangi, hidi, ta’mi va yaltiroqligi); – kimyoviy tarkibning o’zgarishi donning texnologiya va oziqovqat qimmati. Chorva uchun ozuqaviylik xususiyati o’zgaradi; – urug’lik sifat ko’rsatkichlari pasayadi. Don massasi o’z-o’zidan qiziganda uning rangi keskin o’zgaradi va qoramtir yoki to’q qo’ng’ir tusga kirib qoladi. Qizishning oxirgi bosqichida don mikroorganizmlar ta’sirida qorayishi aniqlangan.. Izlanishlar shuni ko’rsatdiki, o’z-o’zidan qizigan donning rangi va pigmentlariga ko’ra uning sifati turlicha bo’ladi. Don qanchalik to’q tusga kirgan va pigmentlangan bo’lsa, uning ozuqaviylik, texnologik xususiyati va oziq- ovqatlik qimmati shuncha past bo’ladi. Lekin shuni alohida ta’kidlash lozimki, donning urug’lik sifati (unuvchanligi, unish kuchi) o’z-o’zidan qizishning dastlabki bosqichidayoq pasayib ketadi. 10. Donning kimyoviy tarkibi Har qanday mahsulotlarni, shu jumladan don va don mahsulotlarini kimyoviy tarkibi orqali baholanadi. Kimyoviy tarkibiga qarab xomashyoni qanday maqsadda ishlatilishi aniqlanadi. Barcha mahsulotlar kabi don va don mahsulotlarini tarkibi urug’ ekish davridan tortib, saqlash va qayta ishlash davrigacha doimiy nazoratda bo’ladi. Urug’lik don mahsulotlarining tarkibi noorganik va organik moddalardan iborat bo’lib, noorganik moddalar suv va mineral moddalardan tashkil topgan bo’lsa, organik moddalar esa azotli moddalar, uglevodlar, vitaminlar, fermentlar va boshqa birikmalardan tashkil topgan bo’ladi. Masalan: mineral moddalardan fosfor (P), magniy (Mg), kaliy (K), kalsiy (Sa), natriy (Na), temir (Fe), kremniy (Sr), oltingugurt (So), aluminiy (Al), xlor (Cl) sezilarli darajada bo’ladi. Marganets (Mn), rux (Zn), nikel (Ni), kobalt (Co) va boshqa elementlar ozroq miqdorda uchraydi. Yuqoridagi kimyoviy moddalar faqat tuzlar shaklida fosfor kislotasi (K 2 NRO 4 , KN 2 RO 4 , SaNRO 4 va x.k.) oltingugurt, xlor kislotasi yoki har xil organik moddalar tarkibida bo’ladi. Mineral moddalarning tarkibi miqdoriga qarab uchga bo’linadi: 1. Makro. 2. Mikro. 3. Ultromikro moddalarga bo’linadi. Makro elementlarga Ca, Po, Ca, Mg, Sl, Fe, Cl, S, CR% miqdorda ko’proq bo’ladi (10-1, 10-2). Mikro elementlarga bariy, bor, brom, yod, kobalt, litiy, marganets, mis, mishyak, svinets, sink, ftor va boshqalar miqdori gramm va milligrammlarda ifodalanadi. (10-3, 10-5). Ultromikro elementlarga kadmiy, simob, seziy, selen, radiy, kumush va oltin miqdori millionning bir qismidan % hisobida ifodalanadi. Inson organizmi bir kunda 20 – 30 gramm mineral moddalarni talab qiladi. Masalan: fosfor – 1000 – 1500; kalsiy – 800 – 1000; kaliy – 2500 – 5000; natriy – 4000 – 6000; magniy – 300 – 500; kremniy – 10 – 20; temir – 12 – 15; mis – 1,5 – 2,0; yod – 0,1 – 0,2. Mg hisobida. Don va undan olinadigan mahsulotlar eng qimmatbaho oziq-ovqat mahsulotlari hisoblanib, inson organizmi uchun kerakali bo’lgan mineral moddalarni o’z ichiga oladi. Don tarkibidagi mineral moddalar yuqori haroratda kuydirish yo’li bilan aniqlanadi. Kuydirish davlat standart talablariga muvofiq 600 – 1000 0 C haroratda olib boriladi. 18-jadval Donlarni o’rtacha kimyoviy tarkibi, % O’simlik Suv Oqsi l Yog’la r Uglevo d Kletchatk a Kuldorli k Yumsho q bug’doy 14, 0 12,0 1,7 68.7 2,0 1,6 Qattiq bug’doy 14, 0 13,8 1,8 66,6 2.1 1,7 Javdari 14, 0 11.0 1.7 69,9 1,9 1,8 Tritikale 14, 0 12,8 2,1 54,5 2.6 1,7 Don mahsulotlarining kimyoviy tarkibi Ma hsulot turi Miqdori % larda Miqdori 100 g mahsulotda Quvva t miqdori o ksil Y og’ Ug levod K aliy K alsiy M agniy T emir V 1 V 2 k kal k Dj Bug ’doy (lal mi) 1 2,7 1 ,6 66, 6 3 50 5 7 10 4 5 7 0 ,46 7 ,13 3 15 1 318 Bug ’doy (qat tiq) 1 2,5 1 ,9 67, 5 3 25 6 2 11 4 5, 3 0 ,37 4 ,94 3 20 1 339 Jav dar 9 ,9 1 ,6 70, 9 4 24 5 9 12 0 5, 4 0 ,44 1 ,3 3 20 1 339 Suli 1 0,1 4 ,7 57, 8 4 21 1 17 13 5 1 1,0 0 ,48 1 ,5 3 00 1 255 Arp 1 2 65, 4 9 15 1 0 4 3 1 a 1,5 ,0 8 53 3 3 2,1 ,33 ,48 11 301 Gre chixa 1 1,6 2 ,3 59, 5 5 30 1 20 25 8 1 6,7 0 ,76 3 ,87 2 90 1 213 Gur uch 7 ,3 2 ,0 63, 1 2 02 6 6 11 6 2, 6 0 ,52 3 ,82 2 84 1 188 No’ xot 2 3,0 1 ,8 53, 3 8 73 1 15 10 7 9, 4 0 ,81 2 ,2 3 03 1 268 Lov iya 2 2,3 1 ,7 54, 5 1 10 1 50 10 5 1 2,4 0 ,5 2 ,1 3 09 1 293 Zig ’ir 3 4,9 1 7,3 26, 5 1 607 3 48 19 1 1 1,8 0 ,94 2 ,2 3 95 1 653 Ma kka- jo’x ori 1 1,9 6 ,3 3 45 1 444 Donni ozuqaviy qiymati. Oqsil. Inson ovqatlanishini sutkalik oqsilga bo’lgan ehtiyojini 40% don mahsulotlari hisobidan to’ldiriladi. Inson iste’mol qiladigan oziq moddalar turli kimyoviy elementlar: oqsil, yog’, uglevodlar, vitaminlar va minerallardan tashkil topgan. Ular inson organizmi uchun energetik va biologik qimmatga ega. Oqsil moddalar yoki oqsillar (proteinlar – yunoncha so’zdan olingan bo’lib, birinchi yoki muhim degan ma’noni anglatadi) yuqori molekular massaga ega bo’lib (uning molekula massasi 5 – 10 mingdan 1 mln. gacha va undan oshiq), ular aminokislota qoldiqlaridan tuzilgan va tabiiy polimerni tashkil qiladi. Oqsillarning biologik vazifalari turlichadir. Ular inson organizmida katalitik (fermentlar), tartibga soluvchi (gormonlar), tuzuvchi (kollagen, fibroin), harakatlantiruvchi (miozin), transportlovchi (gemoglobin, mnoglobin), himoyalovchi (immunoglobulinlar, interferon), zaxira (kazein, albumin, gliadin, zein) va boshqa vazifalarni bajaradi. Oqsil, asosan, inson organizmining o’sishi va faol harakatida muhim ahamiyatga ega. Oqsil moddasiz hayot bo’lishi mumkin emas. Oqsil inson va hayvonlar organizmini aminokislotalar bilan ta’minlaydi. Oqsilning ozuqaviy qiymati. Go’sht, sut, baliq, don va don mahsulotlari, sabzavotlar tarkibi oqsilga boydir. Inson uchun zarur oqsil miqdori uning yoshi, jinsi, mehnat turiga bog’liq. Sog’lom organizmda iste’mol qilingan va parchalangan oqsil miqdori teng bo’lishi kerak. Oqsil moddasi almashinuvini baholash uchun azot balansi tushunchasi kiritilgan. Oqilona hayot kechiruvchi insonda azot muvozanati mavjud bo’lib, u oziq- ovqat bilan qabul qilingan va sarflangan azot miqdoriga tengdir. Oqsilning biologik qiymati aminokislota tarkibi bilan tenglashib, ovqat hazm bo’lishida ferment bilan faol ishtirok etadi. Inson organizmida oqsil parchalanib, aminokislotalarga aylanadi, ularning bir qismi (almashtirib bo’ladiganlari) yangi aminokislotalar hosil bo’lishida ishtirok etadi. Parchalanish jarayonida qatnashmaydigan (almashtirib bo’lmaydigan essensial) aminokislotalar esa inson organizmiga iste’mol qilingan ovqat bilan birga kiradi. Inson bir kecha-kunduzda turli oqsillardan 85–100 g iste’mol qilishi tavsiya etiladi. Fermentlar. Ferment yoki enzima (xamirturush tarkibidagi) murakkab biologik katalizatordir. Fermentlar oziq-ovqat sanoatida turli texnologik jarayonlarning amalga oshishi va rivojlanishiga yordam beradi. Ayniqsa, non tayyorlash sanoatida fermentning roli katta. Fermentlar 10.000 dan 1.000.000 gacha molekular massaga ega. Ferment molekulasi faqat oqsil yoki tarkibida oqsil bo’lgan moddalardan tuzilgan. Bugungi kunda 3000 dan ortiq fermentlar o’rganilgan va ular 6 guruhga turkumlanadi. Uglevodlarning ozuqaviy qiymati . Inson iste’mol qiladigan oziqovqat mahsulotlari tarkibida uglevodlarning ham bo’lishi katta ahamiyatga ega. Ularning ulushi 50 – 60% (kaloriya bo’yicha), shakar tarkibida (mono va disaxaridlarda) shartli o’lchovda: saxaroza – 100; fruktoza – 173; glukoza – 74, galaktoza – 32,1; maltoza – 32,5; laktoza – 16; invert shakari – 130. Uglevodlarning asosiy manbayi o’simliklardan tayyorlangan mahsulotlardir. Inson organizmida hazm bo’lishiga qarab, ular ikki guruhga bo’linadi: hazm bo’ladigan uglevodlar guruhiga glukoza, fruktoza, galaktoza, saxaroza, maltoza, dekstrin va kraxmal. Hazm bo’lmaydigan uglevodlariga (ozuqaviy tola yoki ballast moddalari) selluloza, gemitselluloza va pektin kiradi. Kraxmal asosiy polisaxarid bo’lib, iste’mol mahsulotlari bilan birga uning 80% idan foydalaniladi. Inson to’liq faoliyatli harakatda bo’lishi uchun ertalab 80–100 mg glukoza iste’mol qilishi kerak. Turli-tuman taomlar tayyorlashda un-yorma asosiy xomashyo bo’lib hisoblanadi. Oziq mahsulotlarning qiymati ularning kimyoviy tarkibi va inson organizmining to’liq quvvati va normal faoliyati uchun zarur bo’lgan moddalar majmuasi bilan baholanadi. O’rtacha jismoniy faoliyat uchun inson bir kecha- kunduzda 2500 – 2800 kj kaloriyaga teng oziq-ovqat mahsulotlari iste’mol qilishi tavsiya etiladi. 100 g non 1100 – 1300 kj, 100 g turli makaron va yormalar esa 1500 dan 1800 k.j gacha quvvatga ega. To’g’ri ovqatlanish uchun zarur oziq-ovqat miqdori insonlarning yoshi, jinsi, mehnat faoliyati va iqlim sharoitiga bog’liq. Ozuqaviy quvvati jihatidan non mahsulotlari yuqori o’rinda turadi. Ozuqalarning iste’mol qiymatida oqsil muhim rol o’ynaydi. Bir kecha-kunduzda inson oziq- ovqat mahsulotlari bilan birga 80 – 120 g oqsil iste’mol qiladi. Un-yorma mahsulotlari iste’mol qilinganda inson organizmining oqsilga bo’lgan talabining 30 – 40%, uglevodlarga bo’lgan ehtiyojining esa 50 – 60 % qondiriladi. Bu mahsulotlarda bulardan tashqari muhim biologik moddalardan almashtirib bo’lmaydigan aminokislotalar, yog’lar, vitaminlar va mineral moddalar mavjud. Donlarda almashtirib bo’lmaydigan aminokislotalar 25 – 28% ni tashkil qiladi. Un-yormalarda bu nisbat donlardan meva qobiqlari va murtakni olib tashlagandan so’ng aminokislotalarning kamayishi hisobiga pasayadi. Yuqori navli un tarkibida oqsil moddasining miqdori pasayishi sababli almashtirib bo’lmaydigan aminokislotalarning iste’mol darajasi ham kamayib boradi. Oliy navli undan tayyorlangan 500 g nonda oqsil moddasi 30 foizdan oshmaydi, I navli unda esa 35%, II navli unda 40%ga yaqin va jaydari unda 45–55%ni tashkil qiladi. Xuddi shunga o’xshash boshqa biologik faol aralashmalar, shu jumladan vitaminlar 15–60 %, mineral moddalar esa 15–80%ni tashkil qiladi. Un navlari ichida iste’mol qiymati bo’yicha javdari un yuqori hisoblanadi, unda inson organizmi uchun zarur barcha oziq moddalar mavjud. Yumshoq bug’doy donining ozuqaviy tarkibi yuqori quvvatga egaligi bilan un tayyorlash va non mahsulotlari ishlab chiqarishda eng arzon xomashyo hisoblanadi. Bundan tashqari, bug’doy donidan yorma olinib, yorma makaron va konditer sanoatida ishlatiladi. Bug’doy donlaridagi oqsil moddalar kleykovinani ko’p bo’lishiga yordam beradi va u nonning g’ovakligini ta’minlaydi, bu esa inson organizmida tez hazm bo’lishiga olib keladi. Bug’doyda gliadin va glutenin oqsillari mavjud. Bu oqsillar suvda bo’kib, o’z massasiga nisbatan 20–30% suvni yutadi va kleykovina deb ataluvchi bog’langan elastik massasini hosil qiladi. Kleykovinaning qayishqoq- elastik xossalari bug’doy unidan yuqori sifatli non va makaron mahsulotlari tayyorlash imkonini beradi. Bug’doy donining tarkibida uning naviga qarab 11–20%gacha oqsil moddasi bo’ladi. Nondagi oqsilning hazm bo’lishi 95%ni tashkil qiladi. Qattiq bug’doy donidan olingan unda oqsil (20–22%) moddasi yumshoq bug’doyga nisbatan ko’p bo’lib, kleykovinasi esa qayishqoqdir. Bunday unlar makaron mahsulotlari uchun asosiy xomashyo hisoblanadi. Bu donlardan manniy yormasi hamda kraxmal olinadi. Bug’doy kepagidan turli dorivorlar olinadi, shu bilan birgalikda chorvachilikda omixta-yem uchun xomashyo hisoblanadi. Bug’doy donining meva qobig’i ostida urug’ qobig’i joylashgan. U yupqa va mo’rt bo’lib, don massasini 2–2,5%ni tashkil etadi. Meva va urug’ qobiqlarning tarkibida oz miqdorda oqsil, qandlar va yog’lar bo’lib, asosiy qismini mineral moddalar va inson organizmida kam hazm bo’ladigan selluloza, gemitselluloza kabi moddlarni tashkil qiladi. Bundan tashqari, meva va urug’ qobiqlari unning rangini qoraytiradi. Shuning uchun meva va urug’ qobiqlari un ishlab chiqarish jarayonida ajratib olinadi. Donning asos tomonida joylashgan murtak tashqi tomonidan meva yoki urug’ qavati bilan qoplangan. Murtakning massasi don massasining 2–3%ni tashkil qiladi. Murtak tarkibida: 33 – 39% oqsil, 25% qand, 12 – 15% yog’ 2,2 – 2,6% selluloza va mineral moddalar mavjud. Murtak qismi esa vitaminlarga boy bo’ladi. Donda suvning miqdori 14% atrofida, oqsillar – 11,6 – 12,5%, uglevodlar-67,5 – 68,7% shu jumladan, kraxmal – 53,7 –54,9%, sellyuloza – 2,3 – 3,4% yog’lar 1,6 – 1,9%, mineral moddalar 1,7 – 1,8% dir. Aleyron qatlami endospermning tashqi qatlami bo’lib, bir qator qalin devorli hujayralardan tuzilgan. Aleyron qatlamining tarkibida oqsillar, yog’lar, qandlar, selluloza va mineral moddalar bo’ladi. Aleyron qatlami don massasining 6 – 8%ni tashkil etadi. Bug’doy donining ichki qismining to’liq endosperm egallaydi. Endosperm kraxmal va oqsil zarrachalari bilan to’lgan katta hujayralardan iborat. Endospermning rangi oq yoki biroz sariqroq bo’ladi. Endosperm shaffof, unsimon yoki qisman shaffof bo’lishi mumkin. Endospermning kimyoviy tarkibi donning qolgan barcha qismlarning tarkibidan farq qiladi. Uning tarkibi 78 – 82% kraxmal, 2% atrofida qand, 13 – 15% oqsillar, 0,3 – 0,5% mineral moddalar, 0,5 – 0,6% yog’, 0,1 – 0,15% sellulozadan iborat. Endosperm bug’doy doni massasining 80 – 84% ni tashkil etadi. Bu qayta ishlash jarayonida bug’doy donidan ko’p miqdorda sifatli un olish imkonini beradi. Bug’doy donining oqsil, uglevod va ferment kompleksi xossalari ham yuqori darajali ahamiyatga ega. Donning eng qimmatbaho qismi – endospermidir, donda endosperm qismi qancha ko’p bo’lsa, undan shuncha ko’p un olinadi. Valli stanoklarda maydalangan don qobiqlarida tolasimon moddalar bo’lib, ular ovqat hazm qilish jarayonida ichaklardagi turli toshqol (shlak)larni chiqarib yuborishga, ichaklarning fiziologik faoliyatini yaxshilashga yordam beradi. Bugungi kunda chet el texnologlari turli navli unlar tarkibidagi oqsil, kraxmal, mineral moddalar va vitaminlar miqdorini iste’molchilarning talabiga binoan ko’paytirish imkoniyatlarini qidirmoqdalar. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Трисвятский Л . А . « Хранения зерна » М - Москва K олос . 1975. 2. Трисвятский Л.А. «Хранения зерна» М-1986. 3. Трисвятский Л.А., Шатилов И.С. “Товароведение зерна и продуктов его переработки” М –“Kолос”, 1992. 4.Боуманс Г.«Еффективност обработки и хранения зерна М.: Kолос, 1983. 5.М.А Телемгатор. «Обработка и хранение зерна» М.: Kолос, 1984. 6.М. Абдуллаев., Г. Закладной «Дон захиралари зараркунандалари ва уларга карши кураш профилактик чоралари» Т. «Шарк» 2001й. 7.Бутковский В.А. Мукомолное производство. М. “Kолос”, 1993 8.Вредители и болезни зерна и зернопродуктов при хранении.

Похожие

Don zararkunandalari va ularga qarshi kurash
Makkajo’xori urug’larini 1000 don og’irligi va namligini aniqlash
Boshoqli don ekinlari kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari
Beda va dukkakli don ekinlari kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari
Boshoqli don ekinlarining zang kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari