Қишлоқ хўжалик экинларининг аҳамияти ва гуруҳларга бўлиниши. Ўсимликларнинг келиб чиқиш марказлари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Қишлоқ хўжалик экинларининг аҳамияти ва гуруҳларга бўлиниши. Ўсимликларнинг келиб чиқиш марказлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.5 KB

Қишлоқ хўжалик экинларининг аҳамияти ва гуруҳларга бўлиниши. Ўсимликларнинг келиб чиқиш марказлари Режа: 1.Ўсимликшунослик фанининг аҳамияти, мақсади ва вазифаси 2.Ў симликлар биологиясининг шаклланиш шароити 3. Дала экинларининг гуруҳларга бўлиниши.

Ўсимликшунослик - халқ хўжалигининг асосий тармоқларидан бири бўлиб, ахолини озиқ-овқат махсулотлари, чорва чилик учун ем-хашак ва енгил саноат кўпгина тармоқлари учун талаб хом ашё етиштириш мақсадида экиб ўстириш ва табиатда ёввои холда ўсадиган ўсимликлардан фойдаланиш масалалари билан шуғуланувчи фандир Бу тармоқнинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Энг аввола қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришнинг мавсумийлиги,муаян агротехника тадбирларини маълум муддатларда ўтказиш шароитни хар доим ўзгариб туришидир. Қишлоқ хўжалигида доимо янги навлар, янги технологияларнинг кириб келиши у саходаги мутаххасслардан чуқур ва хар тамонлама пухта билимга эга бўлиши талаб қилинади. Ўсимликшунослик чорвачилик билан чамбарчас боғлиқ чорвага талаб қилинадиган кўкат, пичан, дағал ва ширали озуқалар ўсимликлардан тайёрланади. Ўсимликларга талаб қилинадаган арганик ўғитлар чорвачиликнинг чиқиндиларидан олинади. Ўсимликшунослик қадимдан яни замондан, маданий ўсимликлар пайдо бўлиши билан келиб чиққан ва деҳқончилик билан чамбарчас боғликдир. Дастлаб деҳқончилик Ироқ, Ҳиндистонда, Хитой, Сурия, Миср, Мексика ва Боливияда марказий Осиёда ривожлана бошланган. Ўсимликшунослик фани хозирги даврда, асосан дала экинларини дадқиқ этади. Ўсимликшунослик агрономиянинг бир бқлимидир Бу фан маданий экинларни гуруҳларга бўлиб, уларниг биологик ва экологик хусусиятларини ўрганади, экинлар ва навлардан мутасил мўл хосил олишни таъминлайдиган янги технологияларни ишлаб чиқади.Ўсимликшунослик, агрокимё, дехқончилик, селекция ва уруғчилик, биёкимё, ўсимликлар физологияси каби қатор фанлар билан чамбарчас боғланган. Демак ўсимликшунослик- бу қишолқ хўжалигининг асосий тармоғи бўлиб дала экинлари ва ўруғларнинг биологик ва экологик хусусиятларини ўрганиш, маълум тупроқ ва и қл им шароити га мос бўлган илғор

трехнологияларни ишлаб чиқаришга жорий этиш натижасида мў ва сифатла хосил олишни илмий ва амалий асослаб берадиган фандир. Дала ўсимликларини экиб мўл ва сифатли ҳосил етиштиришда илғор технологиялар ишлаб чиқилмоқда ва жорий этилмоқда. Экиладиган ўсимликларнинг тур ва нав хили кўпайтирилмоқда, ҳар йили янги-янги навлар туманлаштирилмоқда, уруғшунослик ва уруғчилик ишлари ташкил этилмоқда. Ўсимликшунослик илмий фан сифатида. Ўсимликшунослик қишлоқ хўжалигидаги мавжуд муаммоларни ҳал қилишда муҳим рол ўйнайди. Ўсимликшуносликнинг ривожланиши, умуман жамиятнинг тараққиётига боғлиқ бўлиб, фаннинг ривожланишига кўп олимлар ўз ҳиссасини қўшишган. Уларнинг орасида фотосинтез жараёнини ёритиб берган К.А.Тимирязев (1843-!920),. ўсимлкларнинг келиб чиқиш марказларини аниқлаган Н.И.Вавилов (1887-1943), дала экинларини янги навларини яратган. П.П.Лукьяненко, В.С.Пустовойт, Е.Н.Ремесло, Н.В.Цицин, М.Н.Ходжинов ва бошқаларни санаб ўтиш мумкин . Ўсимликшунослик фанини ривожлантиришида ўзбек олимларидан академик А.И.Имомалиев, М.В.Муҳаммаджонов, селекционер С.М.Мираҳмедов, М.А Каримов, 3.3окиров, Н.Н.Назировлар ҳам ўз ҳиссаларини қўшишган.Ўсимликшуносликда илмий иш олиб бориш физика, кимё, ботаника, тупроқшунос лик метеорология Фанлари билан боғланган ва бундан ташқари махсус қишлоқ хўжалик фанларига асосланиш лозимлигини тақозо этади. Ўсимликшунослик фан сифатида ўз услубига эга. Илмий ишлар дала вегетацион ва лаборатория усулида олиб борилади. Дала услубида илмий ишлар илмгоҳларда, олийгоҳларда, тажриба расадхоналарида, махсус ажратилган пайкалларда олиб борилади. Бу усулда ҳамма агротехник тадбирлар ва ўсимликларнинг биологик хусусиятлари текширилади. Вегетацион усулда ўсимликлар идишларда (махсус идишлар, челаклар ва бошка идишларда) ўстирилади. Бу тажрибаларда ўсимликнинг морфологик

белгилари ва биологик хусусиятлари кузатилади ва биометрик, физиологик текширувлар ўтказилади. Лабора тория усулида илмий иш махсус лабораторияда олиб борилади. Ўзбекистонда -.ўсимликшунослик бўйича илмий ишлар барча қишлоқ хўжалик илмий тадқиқот ннститутларида, вилоят тажриба расадхоналарида ва.олий ўқув юртларида олиб борилади. Ўзбекистон далаларида маҳаллий олимлар яратган навлар кўплаб экилмокда. Бу —ғўза, маккажўхори, шоли, беда, жўхори, буғдой, арпа, картошка ва бошқа экинлардир. Ҳозирги вақтда ер юзида жуда кўп ўсимликлар экилмоқда.Маданий ўсимликларнинг сони 1500 тага етди, аммо энг керакли хўжалик аҳамиятига эга бўлган турларнинг сони 250 та. Ишлаб чиқаришда экилаётган ўсимликларнинг тури ҳар доим ортиб боради, ёввои турлари маданийлаштирилади. Жаҳон бўйича экиладиган экинларнинг асосоий қисмини (70%)-дон экинлари ташкил қилади(буғдой,шоли, маккажўхори, арпа,сули, жавдар).Техник экинларидан ғўза, соя, картошка кўп экилади.Ер юзида экин майдонлар қуйидагича тақсимланган:Осиёда-37%,Овропада-26%,Америкада- 26% Ўсимлик тури ва унинг нави (нав сифати) маълум бир ташқи муҳит шароитида шаклланади ҳамда шу шароитда биологик хусусияти вужудга келади.Демак, ўсимликнинг ташқи муҳитга бўлган талабини аниқлаш учун қайси шароитда шаклланганини билиш зарур. Тропик ва субтропик минтақада ўсган ўсимлик турлари шу минтақа шароитига талабчан бўлади.Бу минтақада фойдали харорат йиғиндиси юқори бўлади, кун ва кеча деярли бир хил бўлганлиги учун ўсимликлар қисқа кунли бўлади. қисқа кун ўсимликлар совуққа чидамсиз, сувсизликка чидамли, нордон тупроқларга чидамсиз, чунки бу минтақанинг тупроғи нейтрал ёки ишқорий бўлади.Ўсув даврининг бошланишида секин ўсади, илдизи эса авж олади, шимолий туманларда экилса ўсув даври узаяди.

Шимолий минтақаларда узун кунли турлар шаклланган. Талаб қилинадиган фойдали харорат йиғиндиси камроқ, совуққа чидамли, сувсизликка чидамсиз. Ўсув даврининг бошланишида тез ўсади, шимолий минтақада ўсув даври қи c қаради. Қ исқа кун ўсимликлар шимолий минтақага кўчирилса ўсув даври узаяди, чунки онтогенез даврида ҳар бир даврини ўтишига маълум фойдали ҳарорат йиғиндиси талаб қилинади.Ҳар бир экин турига ва навига фақат ўзининг генотипига мос фойдали ҳарорат йиғиндиси талаб қилинади..Фойдали ёки фаол ҳарорат 10° дан бошлаб ҳисобланади, чунки бу ҳароратда физиологик жараён ўсимликда нормал ўтади.Экинларга талаб қилинадиган фойдали харорат аниқланса, ривожланиш даврларини бошланишини аниқ белгилаб бориш мумкин.Мисол учун, соя ўсимлиги майсаланиш давридан шоналаш давригача 1500° фаол ҳарорат талаб қилади. Шу хароратга эга бўлмагунча ўсимлик ривожланмайди, фақат ўсадит ва вегетатив масса кўпаяди. Шоналаш давридан дуккак шаклланишгача 400° фойдали ҳарорат талаб қилинади. Онтогенез даврини ўтиши учун сояга 3500° талаб қилинади. Демак, ҳар бир генотип ўзи шаклланган минтақанинг эколгик шароитининг кўзгуси бўлади. Мураккаб шароитда шаклланган генотип ташқи шароитга талабчан бўлмайди. Ўсимлик биологиясини аниқлаш учун шу турнинг (генотипнинг) шаклланишига таъсир қилган экологик шароитни ўрганиш зарурдир. Ўсимликнинг келиб чиқиш марказлари 1935 йили илк бор улуғ рус олими Н.И.Вавилов томонидан аниқланган. Бу маълумот кейинчалик бошқа олимлар томонидан тўлдирилиб ҳозир 12-та ген маркази аниқланган. 1.Хитой-Япония маркази - Хитой, Корея, ва Япониянинг субтропик минтақаси киритилган. Бу минтақадан соя, буғдой, тариқ, чумиза, маржумак келиб чиққан. 2.Индонезия - Жанубий Хитой - сули, шакар қамиш, мева ва сабзавот экинлари келиб чиққан.

3.Австралия маркази - шоли, ғўза, себарга, тамаки, эвкалипт, тропик дарахтлар келиб чиққан. 4.Ҳиндистон маркази - шоли, ҳинд буғдойи, шакарқамиш, ғўза турлари, сабзавот ва мева экинлари келиб чиққан. 5.Марказий Осиё маркази (Тожикистон, Ўзбекистон, Афғонистон - бу минтақа кўк нўхат, мош, ясмиқ, нўхат, толали наша, махсар, хашаки дуккаклар, афғон жавдари, қовун, ғўза турлари, кўп йиллик ўсимликлар ватанидир. 6.Олд Осиё маркази (Тоғли Туркманистон, Эрон, Кавказ орти, Кичик Осиё, Араб Ярим ороли) - бу марказдан буғдой турлари, арпа, сули, жавдар, кўк нўхат, беда, зиғир, сабзавот ва мевали экинлар келиб чиққан. 7.Ўрта Ер денгизи маркази (Миср, Сурия, Паластин, Греция, Италия ва Ўрта Ер денгизи соҳилида жойлашган давлатлар) - бу сули, арпа, буғдой турлари, зиғир, карам, лавлаги, сабзи, шолғом, туруп, пиёз, саримсоқ, кўкнори, оқ хантал каби экинлар ватанадир. 8.Африка маркази - жўхори турлари, тариқ, канакунжут, шоли, буғдой турлари, мойли пальма, дуккакли экинлар, кунжут, кофе, ғўза турлари ватанадир. 9.Овропа-Сибир маркази - толали зиғир, дурагай себарга, беда турлари, кандир, хмел, мева ва сабзавот экинларининг ватанидир. 10.Марказий Америка - (Мексика, Гватемала, Гондурас, Панама) - бу марказ маккажўхори, ловия, қовоқ, ингичка толали пахта, ширин картошка, махорка, қалампир, кўп йиллик ўсимликлар ватанидир. 11.Жанубий Америка - маданий картошка, тамаки, помидор, кўп йиллик арпа, чатнайдиган маккажўхори ватанидир. 12.Шимолий Америка - арпа турлари, люпин, кунгабоқар, сабзавот ва резавор ўсимликлар ватанидир. Бу экинларнинг аксарияти деҳқончиликда 508 минг йилдан бери экилмоқда ва ўз ватанидан узоқ бошқа тупроқ-иқлим шароитга мослашиб

кетган эволюция даврида кўп ўсимликларнинг морфологик ва биологик белгилари ўзгарган. Ўсимликларнинг келиб чиқиши, тарқалиши катта илмий ва амалий аҳамиятга эга. Ўсимликшунослик фани ўсимликларнинг дастлабки экила бошланиши, тарқалиши, қўлланиши бўйича маълумотларга эга бўлиши керак. Ўсимликларнинг келиб чиқиш марказларини билиш асосида биологиясини, генетикасини ва селекциясини тадқиқот қилиш, шу экинлардан юқори ҳосил етиштиришни бошқаришда ёрдам беради ва янги навларни яратишда самарадорликни оширади. Ўсимликни ўсиши, ривожланиши ва ҳосилнинг сифати ҳамда миқдорига ташқи муҳит омиллари биргаликда таъсир қилади, аммо бири бирининг ўрнини боса олмайди. Масалан, сув кўп бўлгани билан ёруғлик етишмаса, ўсимликда генератив органлар шаклланмайди ёки азот миқдори етарли бўлгани билан фосфор етарли бўлмаса, ўсимлик яхши ривожланмайди. Ҳар бир шароитда ҳосилнинг шаклланиши, унинг миқдори, сифати, етишмайдиган омилга боғланиб қолади. Маълум бир шароитда ташқи омил кўрсаткичлари муқобил даражада бўлганида ўсимлик яхши ўсиб ривожланади ва юқори ҳосил шаклланади. Ташқи омилларнинг бир қисмини инсон бошқара олмайди, бир қисмини қисман бошқаради ва айримларини бошқара олади. Ҳосилга таъсир қиладиган омилларни уч гуруҳга бўлиш мумкин: 1.Бошқарилмайдиган омиллар - иссиқ ҳароратнинг давом этиши, кечки совуқнинг тушиши, қуёш нурининг таъсири, фойдали ҳарорат йиғиндиси, шамол тезлиги, ҳавонинг нисбий намлиги, ёғингарчилик миқдори, ёғингарчиликнинг ойма-ой тақсимланиши, ёғингарчиликнинг тезлиги, дўл, қишки харорат, қор қалинлиги, тупроқ рельефи. 2. Қ исман бошқариш мумкин бўлган омиллар - ер юзида қорни текислаш, тақсимлаш, тупроқ намлиги, фитоценоздаги ҳавонинг намлиги, сув ва шамолнинг тупроқни емириши, тупроқ чириндисининг миқдори, тупроқ

муҳити, тупроқнинг микробиологик фаоллиги, тупроқнинг озуқа элементлари билан тўйинганлиги, тупроқнинг сув билан тўйиниш комплекси. 3.Бошқара оладиган омиллар - экин тури, нав. Бегона ўтлар билан ифлосланиш даражаси, ўсимликни касаллик ва зараркунандалар билан зарарланганлиги, тупроқни азот, фосфор, калий ва кальций ҳамда микроэлементлар билан таъминланиши, тупроқ муҳитини ўзгартириш, тупроқнинг ҳаво ўтказишини яхшилаш ( тупроққа асосий, экишдан олдин ва парваришлаш жараёнида ишлов бериш) Ўсимлкнинг ривожланиши учун ёғингарчилик миқдори тақсимланиши, фойдали ҳарорат йиғиндиси, қуёш радиацияси ҳосилга таъсир қилади, бошқариш имконияти йўқ, бу географик минтақаларга боғлиқ. Дала экинларининг гуруҳларга бўлиниши. Дала экинлари орасида инсонга зарур бўлган махсулотни етиштириш учун ҳар хил экинлар экилмоқда. Бу ўсимликларнинг тузилиши, биологик хусусияти ва етиштириш технологияси ҳам ҳар хил. Бу ўсимликларни ўрганиш осон бўлиши учун гуруҳларга бўлинади. Ўсимликларни гуруҳларга бўлишда ҳар хил усулдан фойдаланиш мумкин. Ҳозирда қабул қилинган ўсимликлар таснифи дала экинларидан олинадиагн маҳсулотга қараб қилинган. 1. Ўсимликлар таснифи. Гуруҳлар Биологик гуруҳлар Ўсимлик номи 1. Дон экинлари I. Ҳақиқий дон экинлари Буғдой, арпа, жавдар, сули, тритикале 2 Тариқсимон дон экинлари Маккажўхори, жўхори, шоли тариқ, маржумак 3. Дуккакли-дон экинлари Кўк нўхат, маҳаллий нўхат ловия, ясмиқ, бурчоқ, соя,люпин, хашаки 2. Ем-хашак экин-лари 1. Кўп йиллик дуккакли ўтлар Беда, қизил себарга, қашқарбеда, баргак 2. Кўп йиллик қўн ғ ирбош ўтлар Кўп ўримли мастак, бўйчан мастак, яйлов мастаги, оқсўхта, буғдойиқ, эркак ўт,

3. Бир йиллик дуккакли ўтлар Шабдар, берсим, вика 4. Бир йиллик қўн ғ ирбош ўтлар Судан ўти, қўноқ, бир йиллик мастак 3.Туганакмева ва илдизмевалилар 1. Туганак мевалилар Картошка, ер ноки, батат 2- илдизмевалилар қанд лавлаги, хашаки лавлаги, хашаки шолғом 4.Мойли экиннлар 1. Сер ё ғ мойли экинлар Кунгабоқар, махсар, кунжут, канакунжут. Ер ёнғоқ, мойли зиғир, рапс, соя. 2. Эфир мойли экинлар Оқ зира. қоразира, кашнич, арпабодиён 5.Толали экинлар 1. Толаси уру ғ да ривожланади ғ ўза 3. Толаси поя пўстло ғ ида ривожланади Толали зиғир, каноп, толали наша, кандир, рами, 3. Толаси баргда риво- вожланади Толали банан, Янги Зеландия зиғири, агава 6.Наркотик экинлар Тамаки, махорка

Похожие

Дала экинларининг ахамияти, гурухлари, келиб чикиш марказлари

Ўсимликшунослик - қишлоқ хўжалигининг етакчи тармоғи эканлиги

Дала экинлари биологияси етиштириш технологиясининг назарий асоси

Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш режими, ўсимликларнинг сувга бўлган талаби

Сабзавотчиликнинг биологик асослари