Дала экинлари биологияси етиштириш технологиясининг назарий асоси - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Дала экинлари биологияси етиштириш технологиясининг назарий асоси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66 KB

Кириш. Дала экинлари биологияси етиштириш технологиясининг назарий асоси Режа: 1. Дала экинларининг ишлаб чиқаришдаги ўрни. 2. Дала экинлари биологиясининг шаклланиш шароити. 3. Маданий ўсимликларнинг келиб чиқиш марказилари. 4. Экинларни ўсиши, ривожланиши, ҳосили ва сифатини бошқариш. 5. Дала экинлари биологиясининг бошқа фанлар билан боғлиқлиги, шаклланиши, экин майдонлари ва ҳосилдорлиги.

Дала экинлари махсулотларини ишлаб чиқариш – қишлоқ хўжалигининг асосий тармоқларидан биридир. Ўсиб бораётган аҳолининг озиқ-овқат, енгил саноатнинг тармоқлари учун хомашё, чорвачилик учун озиқа етиштиришда дала экинларининг биологик хусусиятларига мос етиштириш технологияларни қўллаган ҳолда экологик тоза, мўл ва сифатли ҳосил етиштириш дала экинлари биологияси ҳамда етиштириш технологиясининг асосий вазифасидир. Фан – техника тараққиёти натижасида кейинги йилларда қишлоқ хўжалигининг янги, замонавий техникалар, интенсив типдаги навлар, дурагайлар, ўғитларнинг янги, самарадорлиги юқори шаклларини яратилиши, турли пестицидлар, биологик фаол моддалар билан таъминланиши, турли йўналишдаги илғор технологияларнинг кириб келиши, республикамизнинг бозор иқтисодиётига ўтишда тайёрланаётган мутахассисларни чуқур, серқирра, малакали билимга эга бўлишини талаб қилади. Дала экинлари биологиясининг асосий обьекти яшил ўсимликлардир. Ўсимликларни етиштириш мавсумий хусусиятга эга. Экинларни гуруҳларга бўлиб уларнинг экологик, биологик хусусиятларни ўрганишда селекция, уруғчилик, генетика, агрокимё, деҳқончилик, микробиология, биокимё, ўсимликлар физологияси, тупроқшунослик, агрометеорология, фитопатология, энтомология сингари фанларнинг ютуқларига таянади. Ҳозирда ер юзасида ўсимликларнинг 500 мингдан ортиқ тури маълум бўлиб, шулардан 300 минг тури гулли ўсимликлардир, уларнинг 20 минг тури одамлар томонидан ўстирилади. Маданий ўсимликларнинг сони 1500 тага етади, аммо ишлаб чиқариш аҳамиятга эга бўлганлари 640 ташкил этади ва шулардан 90 таси дала экинларига киритилади. Келажакда ёввойи ўсимликларни маданийлаштириш ва уларни турли махсулотлар олиш учун экиш ҳамда уларнинг биологик хусусиятларини ўрганиш жараёни давом этади. Ғалладошлар ва дуккакли дон экинларининг – 78, мойли ва толали

экинларнинг 53, илдиз ва туганакмевалар ва бошқа экинларнинг 60 дан ортиқ турлари энг кўп тарқалган. Дала экинларининг асосий қисми (500 дан кўпроғи) қадимги дунёдан, 100 га яқин турлари янги дунёдан келиб чиққан. Америкадан Овропа, Осиё, Африкага картошка, кунгабоқар, ловия, қовоқ, тамаки, маккажўхори, гўза ва бошқа экинлар келтирилган. Европа ва Осиёдан Америкага буғдой, жавдар, арпа, сули, шоли, кўк нўхат, нўхат, беда ва бошқа экинлар келтирилган. Дунёда ғалладош экинлар, техника экинлари энг кўп тарқалган. Ер юзасидан экин майдонларининг 89 % Осиё, Европа, Америкада жойлашган. Экинларнинг турлари, навлари, дурагайларини жойлаштиришда минтақанинг тупроқ иқлим шароити, ўсимликнинг биологик хусусиятлари ҳисобга олинади. Иссиқ, тропик ва субтропик минтақадан келиб чиққан ўсимликлар ҳароратга талабчан, қисқа кун ўсимликлари бўлиб паст ҳароратга чидамсиз, сувсизликка, қурғоқчиликка чидамли, кислотали тупроқларда ёмон, ишқорий ёки нейтрал мухитли тупроқларда яхши ўсадиган экинлар бўлади. Улар ўсув даврининг бошланишида секин, кейинги даврларда тез ўсади, илдизлари жадал ривожланади, узун кун шароитида (шимолда) ўсув даври узаяди. Нисбатан салқин шимолий минтақаларда совуққа бардошли, сувсизликка чидамсиз, ўсув даврининг бошланишида тез ўсадиган, фойдали ҳарорат йигиндисини нисбатан кам талаб қиладиган узун кунли ўсимликлар шаклланган. Экин турлари ўзларининг шаклланган об-ҳаво шароитига, тур, нав, генотипига мос фаол ҳарорат талаб қилади. Экинларни етиштиришда ижобий ҳарорат +1 0 С, фаол ҳарорат 10 0 С бошлаб ҳисобланади. Самарали ҳарорат ҳар бир экиннинг тури, ривожланиш

фазаси, навига боғлиқ бўлиб 5 0 С дан (кузги буғдой) 13-14 0 С (ингичка толали гўза) бошлаб ҳисобланади. Ҳар бир ўсимликнинг маълум ривожланиш даври ёки ўсув даври учун тегишли миқдордаги фаол ҳарорат талаб қилинади. Онтегенез (ўсув даври) даврини ўташ учун шолининг эртапишар нави учун 2200 0 С (Сантахезский) кечпишар нави (УзРОС 7-13 ) учун 3200 0 С ҳарорат талаб қилинади. Соянинг шоналашдан дуккакларни ҳосил бўлиш фазасигача 400 0 С фаол ҳарорат йиғиндиси талаб қилинади. Тегишли фойдали (фаол) ҳароратни олмаса навбатдаги фаза бошланмаслиги ёки экин пишиб етилмаслиги мумкин. Экинлар генотипининг шаклланишига атроф мухит, экология катта таъсир кўрсатади. Маданий ўсимликлар келиб чиқиши марказлари (8 та) хақидаги таълимотни машхур рус олими Н. И. Вавилов (1887-1943) ер юзидаги ўсимликларнинг нав бойликларини ўрганиш натижасида яратади. Яна бир таниқли рус олими П. М. Жуковский, Н. И. Вавилов таълимотини ривожлантириб маданий ўсимликларнинг келиб чиқиши ва шаклланишининг 4 марказини аниқлади. Ҳозирда маданий ўсимликларнинг келиб чиқиш ва шаклланишининг 12 марказлари мавжуд. 1. Хитой –Япон маркази. Бу марказда Хитой бирламчи, Япон маркази Хитой марказининг таъсирида ҳосил бўлган. Хитой, Корея, Япониянинг субтропик минтақасида жойлашган бу марказ маданий ўсимликларнинг турларига бойлиги билан ажралиб туради. Тарик, қуноқ, маржумак, соя, юмшоқ буғдой, наша, сабзавот, эфир мойли, бўёқ ва доривор экинларнинг кўпчилиги шу марказдан келиб чиққан. 2. Индонезия – Жанубий Хитой марказидан сули, шакар қамиш, саг ва кокос пальмаси, мева ва сабзавот экинлари келиб чиққан. 3. Австралия маркази – шоли, ғўза, себарга, тамаки, эвкалипт, акация ва цитрус ўсимликларининг кўп тури келиб чиққан.

4. Хиндистон маркази – шоли, ҳинд буғдойи, шакар қамиш, нўхат, кунжут, каноп, ҳинд нашаси, сабзавот, эфир мойли, бўёқ, доривор ўсимликлар келиб чиққан. 5. Марказий Осиёдан (Тожикистон, Ўзбекистон, Афғонистон) юмшоқ буғдой, пакана юмшок буғдой турлари, кўк нўхат, мош, ясмиқ, нўхат, толали наша, махсар, ҳашаки дуккаклар, афғон жавдари, қовун, ғўза турлари, зиғир, кариандр келиб чиққан. Жавдар, кунжут, махсарнинг иккиламчи ватанидир. 6. Олд Осиё маркази (Тоғли Туркманистон, Эрон, Кавказ орти, Кичик Осиё, Араб ярим ороли)дан – сули, арпа, буғдой турлари, жавдар зиғир, кўк нўхат, беда, сабзавот ва мева экинлари келиб чиққан. 7. Ўрта Ер денгизи маркази (Миср, Сурия, Фаластин, Греция, Италия, ва Ўрта Ер денгизи соҳилида жойлашган давлатлар) – сули, арпа, қаттиқ буғдой ва бошқа турлар, зиғир, карам, лавлаги, сабзи, шолғом турп, пиёз, саримсоқ, кўкнор, оқ хантал экинларининг ватанидир. 8. Африка марказига Абиссиния (Эфиопия) ген маркази киради. Бу марказдан жўхори турлари, тариқ, канакунжут, шоли, буғдой турлари, мойли пальма, дуккакли экинлар, кунжут, кофе, ғўза, тарвуз экинлари келиб чиққан. 9. Европа – Сибир маркази – толали зиғир, дурагай себарга, беданинг турлари, кандир, хмел, амур узуми, ёввойи олма, нок, сабзавот экинларининг ватанидир. 10. Марказий Америка (Мексика, Гватемала, Коста – Рика, Гондурас, Панама) маркази – маккажўхори, ловия, қовоқ, ингичка толали пахта, ширин картошка, махорка, кўп йиллик ўсимликлар ватанидир. 11. Жанубий Америка – картошка, тамаки, кунгабоқарнинг айрим турлари кўп йиллик арпа, чатнайдиган маккажўхори, помидор экинларининг келиб чиқиш марказидир.

12. Шимолий Америка – арпа турлари люпин, кунгабоқарнинг 50 га яқин турлари, сабзавот, резавор ўсимликлар, узумнинг ватанидир. Маданий ўсимликларнинг келиб чиқиши, шаклланиш марказлари бирламчи ва иккиламчиларга ажратилади. Бирламчи марказлар жуда қадимий иккиламчи марказлар кейинроқ пайдо бўлган. Маданий ўсимликларнинг кўпчилиги 5–8 минг йиллар мобайнида деҳқончиликда экиб келинмоқда. Уларниг кўпчилиги ватанидан узоқ бошқа ва мамлакатларга келтирилиб экилган ва янги тупроқ – иқлим шароити таъсирида марфологик, биологик белги ва хусусиятлари ўзгарган. Мураккаб шароитда келиб чиққан, шаклланган экилар ташқи мухит шароитларига талабчан бўлмайди. Маданий ўсимликларнинг келиб чиқиш марказлари хақидаги таълимот катта назарий ва амалий аҳамиятга эга. Экинларнинг келиб чиқиши, шакилланиши, биологиясини билиш уларни турли тупроқ – иқлим шароитларида жойлаштиришни ҳамда улардан мўл ва сифатли ҳосил олишнинг илмий, назарий асосларини яратишга имкон беради. Селекция, уруғчилик, генетика йўналишларида илмий- тадқиқот ишларини самарали бўлишига, маълум тупроқ – иқлим шароитида юқори ҳосил берадиган махсулдор навлар, дурагайларни яратишга ҳамда уларни етиштириш технологиясини ишлаб чиқишга имкон беради. Экинларни ўсиши, ривожланиши, ҳосил ва сифатини бошқариш. Экинларни биологияси уларни етиштириш технологиясини назарий асосидир. Дала экинлари ташқи мухит омиллари – ёруғлик, ҳарорат, тупроқ ва ҳаво намлиги, тупроқдаги озиқа элементлари таъсирида доимо суткалик, мавсумий ва йиллар бўйича ўзгариб туради. Экинларнинг биологиясини ўрганишда бир қатор амаллар қўлланилади. Ўсиш – ўсимлик органларининг (бўйи, ҳажми, вазни) миқдорий ўзгариши бўлиб қайтмайдиган жараёндир. Ривожланиш – ўсимликларда репродуктив органларининг шаклланиши, онтогенез жараёнинг бир давридан кейингисига ўтиши, ўсимликлардаги сифат ўзгаришлари.

Онтогенез – организмнинг шахсий ривожланиши бўлиб, ўсимликларда уруғ униб чиққанда табиий нобуд бўлишгача бўлган давр. Ўсув даври – бир йиллик экинларда экишдан пишишигача бўлган давр, кўп йиллик экинларда куртакларни ҳосил бўлишидан кузги ўсиш тухтагунча бўлган муддат усув даври дейилади. Ўсиш даври – бир йиллик экинларда униб чиқишдан шоналашгача, кўп йиллик экинларда баҳорда ўсиш бошланишдан шоналашгача булган даврга айтилади. Генератив даври – экинларда шоналашдан тўла пишиш фазасигача бўлган давр тушинилади. Органогенез – деб онтогенез даврида ривожланиш даврларининг кетма- кет ўзгаришига айтилади. Фитоценоз – (фито – ўсимлик, ценоз - жамоа) – ўсимликлар мажмуаси. Табиий фитоценоз – табиатдаги кўп турли ўсимликлар мажмуаси. Агроценоз – инсон томонидан яратилга бир ёки кўп турли маданий ўсимликлар мажмуаси. Ҳосил – қишлоқ хўжалик экинларини етиштириш жараёнида олинган махсулот. Ҳосилдорлик – бу маълум бир ўсимлик турини, навини, дурагайни ҳосил даражаси. Бир хил шароитда ҳар хил навларнинг, турларнинг ҳосили ҳар хил бўлади. Ҳосилдорлик имконияти – экилган навни талаби бўйича шароит яратилгандаги олинадиган энг юқори ҳосил. Бу кўрсаткич навнинг ёки дурагайнинг генотипига боғлиқ. Ҳосил таркиби – ҳосилни шакилланишига таъсир қиладиган таркибий қисмлар (туп сони, тупланиш даражаси, махсулдор – тупланиш, бошоқчалар сони, бошоқдаги донлар сони, бир бошоқдаги дон вазни, ҳосил индекси) доннинг ўсимликнинг вегетатив органларига нисбати.

Биологик ҳосилдорлик – маълум бир майдонда (гектар, квадрат метр) етиштирилган махсулот миқдори. Биологик ҳосилдорлик ҳосилга нисбатан юқори бўлади. Ўғитлаш меъёри – бир йилда бир гектарга солинадиган таъсир қилувчи модда ҳисобида ўғитнинг миқдори. Ўғитнинг ўлчовли миқдори – йиллик ўғитлаш меъёри ҳисобидан бир ўғитлашда солинадиган ўғит миқдори (доза). Табиий шароитда ҳосилнинг шакилланишига ташқи мухит омиллари таъсир қилиб боради. Ташқи муҳит омиллари (ёруғлик, сув, ҳаво, озиқа моддалар) тенг қимматга эга ва уларни бирини иккинчиси билан алмаштириб бўлмайди. Табиий омиллар физиологик таъсирига кўра бир хил,. Улар ўсимликлар ҳаёти учун бир хил қимматга эга. Ҳаётий омиллар фақатгина турли ўсимликлар учун эмас балки уларннг ҳаётий жараёнлари даврлари учун ҳам ҳар хил таъсир кўрсатади. Ўсимликлар ҳаётида уларнинг фосфорга бўлган энг талабчан даври, озиқа моддаларнинг қайтиши, алмашлаб экиш, ҳаётий омилларнинг минимум, оптимум, максимум таъсири, ҳаётий омилларнинг биргаликдаги таъсири конунлари амал қилади. Айрим ҳолларда омиллар мавжуд бўлсада уларнинг кўплиги ёки камлиги чекловчи омил сифатида таъсир кўрсатади. Бунда етишмаётган омил ҳосилни миқдорини белгилайди. Масалан, ёруғлик, ҳарорат, ҳаво, озиқа моддалар етарли бўлгани билан, намликни етмаслиги ҳосилни ортишини чеклаши мумкин. Бунда намлик чекловчи омил сифатида таъсир кўрсатади. Ҳамма омиллар муқобил миқдорда ва нисбатларда бўлгандагина энг юқори ҳосил шаклланади. Ташқи муҳит омилларни айримларини инсон бошқара олмаса, бошқаларини бошқариши мумкин. Ҳосилни шакилланишига таъсир кўрсатувчи омиллар уч гуруҳга бўлинади:

1. Бошқарилмайдиган омиллар – ҳарорат, қуёш ёруғлиги, фойдали ҳарорат йиғиндиси, шамол тезлиги, ҳавонинг нисбий намлиги, ёғингарчиликнинг миқдори ва унинг йил давомида тақсимланиши, ёғингарчилик тезлиги, дўл, қор қалинлиги, рельеф. 2. Қисман бошқариш мумкин бўлган омиллар – қорни тортиш, тупроқ намлиги, фитоценоздаги ҳавонинг намлиги, сув ва шамол эрозияси, тупроқдаги чиринди миқдори, тупроқ мухити, тупроқнинг микробиологик фаоллиги, тупроқнинг озиқа элементлари ва сув билан тўйинганлиги комплекси. 3. Бошқариладиган омиллар – экин тури, нав, дурагай, бегона ўтлар билан ифлосланиш даражаси, ўсимликларни касалликлар ва зараркунандалар билан зарарланиши, тупроқни озиқа, сув, ҳаво режими. Ўсимлик махсулотларини етиштиришда ер юзасида ёруғлик (қуёш радиацияси), ёғингарчиликнинг йиллик миқдори, фойдали ҳарорат йиғиндиси мухим рол ўйнайди. Шу кўрсаткичларга асосланиб деҳқончилик учун жуда қулай, қулай ва ноқулай минтақалар фарқ қилинади. Мисол учун, Европа ва АҚШда деҳқончилик учун жуда қулай шароит мавжуд, Марказий Осиёда ёгингарчилик кам, шимолда ҳарорат етишмайди. Ўзбекистон дала экинлари биологияси ва етиштириш технологияси фанларининг ривожланиши. Дала экинлари биологияси ва етиштириш технологияси фанларини ўрганиш қишлоқ хўжалигидаги муҳим, долзарб муаммоларни ҳал қилишга имкон беради. Бу фанларнинг ривожланиши жамият тараққиётига кўп жиҳатдан боғлиқ. Фан сифатида ўзининг тадқиқот методларига эга. Дала, вегетацион, дала-лаборатория, лаборатория тадқиқот услубларига эга. Тажрибалар натижасида ўсимликларнинг янги навлари, дурагайлари, уларнинг биологияси, етиштириш технологияси ўрганилади. Ўсимликларнинг ташқи

омилларга бўлган талаби, уларни ўсиши, ривожланиши, сув, озиқланиш режимини бошқариш қонуниятлари ўрганилади ва оптимал вариантлар амалиётга жорий этилади. Дала экинларини гуруҳларга бўлиниши. Ўсимликларнинг гуруҳлари: дон экинлари, ем-хашак экинлари, туганакмева ва илдизмевалилар, мойли экинлар, толали экинлар, наркотик экинлари. Ўзбекистонда дала экинлари биологиясига асосланган ҳолда етиштириш технологиясини такомиллаштириш, аҳолини озиқ-овқат, чорвачиликни ем-хашак, саноатнинг айрим тармоқларини хомашё билан таъминлаш мақсадида экинлардан мўл, сифатли ҳосил олиш мухим аҳамиятга эга. Бозор иқтисодиёти шароитида, ишлаб чиқариш муносабатларини ўзгариши, деҳқон, фермер, ширкат хўжаликларини юза келиши ташкилий-иқтисодий чора-тадбирларни амалга ошириш, ишлаб чиқаришни моддий техника базасини мустаҳкамлаш, тупроқ унумдорлигини ошириш, ерларни мелиоратив ҳолатини яхшилаш, янги интенсив типдаги навлар, дурагайларни яратиш, махсулот етиштиришда экологик муаммоларни ҳисобга олиш ишлари энг долзарб муаммоалардир. Ўзбекистонда қишлоқ хўжалигининг мухим тармоғи ўсимликшуносликда дала экинларини етиштиришнинг илғор, интенсив технологиялари ишлаб чиқилмоқда, янги навлар, дурагайлар яратилиб, уруғчилик, уруғшунослик соҳасида ишлар такомиллаштирилмоқда.

Похожие

Кузги галла экинлари (биологияси)

Арпа - биологияси ва етиштириш технологияси

Жавдар - биологияси ва етиштириш технологияси

Соя -биологияси ва етиштириш технологияси

Шоли - биологияси ва етиштириш технологияси