Хўжалик молиявий ҳолатининг таҳлили - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Хўжалик молиявий ҳолатининг таҳлили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

267.5 KB

Хўжалик молиявий ҳ олатининг таҳлили Режа: 1. Молиявий холатни ўрганишнинг аҳамияти, таҳлилнинг мақсади, вазифалари ва ахборот манбалари. 2. Бухгалтерия баланси асосида хўжалик маблағлари ва манбалари таркиби ва таркибий тузилишининг таҳлили. 3. Корхона молиявий барқарорлигининг таҳлили. 4. Корхона тўлов қобилиятининг таҳлили. 5. Таҳлилнинг аҳамияти, мақсади ва вазифалари. 6. Бухгалтерия баланси бўйича тўлов маблағлари ва тўлов мажбуриятларининг махсус гуруҳлари. 7. Тўловга қодирлик кўрсаткичлари ва уларни ҳисоблаш усуллари. 8. Тўловга қодирлик коэффициентларининг омилли таҳлили 9. К орхона нинг айланма маблағлар и дан фойдаланиш самарадорлигини нг таҳлили.

Молиявий холатни ўрганишнинг аҳамияти, таҳлилнинг мақсади, вазифалари ва ахборот манбалари. Республикамизда иқтисодиётнинг бозор муносабатлари асосида ташкил топиши корхоналар фаолияти таҳлилининг аҳамиятини янада оширади, чунки у ушбу шароитда фаолиятга жорий этилмаган ишлаб чиқариш ва молиявий ресурсларни ўз вақтида аниқлаш ҳамда улардан самарали фойдаланиш учун мавжуд имкониятларни аниқлашда муҳим рол ўйнайди. Фойдаланилмаган ресурсларни аниқлаб, улардан самарали фойдаланиш корхоналар иқтисодиётини, қолаверса миллий иқтисодиётни мустаҳкамлашда асосий омил бўлиб хизмат қилади. Шунинг учун ҳар бир талаба ишлаб чиқариш фаолиятининг таҳлили билан бир қаторда молиявий фаолиятнинг таҳлилини ҳам амалга ошириш йўлларини чуқур ўзлаштириб олиши зарур, чунки улар келажакда қишлоқ хўжалик корхоналари ва ташкилотлари ҳамда мамлакат иқтисодиёти равнақи йўлида мутахассис бўлиб хизмат қиладилар. Юқорида келтирилган бобларда ишлаб чиқариш фаолиятининг таҳлили кўриб чиқилди, энди молиявий фаолиятнинг таҳлили қуйида келтирилган бобларда баён қилинади. Молиявий фаолият таҳлили (ёки молиявий таҳлил) деб нимага айтилади? Корхонанинг молиявий ҳолати ва молиявий натижаларини молиявий ҳисоботлар, бухгалтерия ҳисоби ва бошқа ахборотларнинг маълумотлари асосида ўрганиб, мавжуд молиявий имкониятларни аниқлаш ва молиявий ҳолатни яхшилашга қаратилган тадбирларни ишлаб чиқиш усули молиявий таҳлил деб аталади. Молиявий таҳлилнинг асосий қисми бўлиб корхоналар молиявий холатининг таҳлили ҳисобланади. Корхонанинг молиявий холати унинг молиявий барқарорлиги, молиявий мустақиллиги, тўловга қодирлиги, ўз маблағлари билан таъминланганлиги, дебиторлик ва кредиторлик қарзлари

холати каби жиҳатларини ифодаловчи кўрсаткичлар тизими билан тавсифланади. Ушбу кўрсаткичлар даражасини ўрганиш ва таҳлил этиш ҳамда уларнинг натижаларини умумлаштириш орқали корхонанинг молиявий ҳолатига баҳо берилади. Шунинг учун ҳам ушбу кўрсаткичларни ўз вақтида таҳлил қилиб туриш – корхонанинг молиявий ахволини яхшилаш ҳамда иқтисодиётни мустахкамлаш учун шарт шароит яратади. Шу нуқтаи назардан таҳлилнинг аҳамияти нихоятда катта ва беқиёсдир. Таҳлил - корхонанинг молиявий ахволини яхшилаш гаровидир. Молиявий таҳлилнинг асосий мақсади бўлиб , корхона активлари, капитали ва мажбуриятларини, молиявий барқарорлик даражасини, тўловга қодирлик аҳволини, ўз ва қарз маблағлари билан таъминланиш даражасини, молиявий мустақиллик аҳволини, дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг муайян даврга бўлган ҳолатини ўрганиш асосида корхона молиявий ҳолатига баҳо бериш ва уни яхшилаш имкониятларини кўрсатиш ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан молиявий ҳолат таҳлилининг асосий вазифалари бўлиб, қуйидагилар ҳисобланади: 1. Корхонанинг актив лари, капитали, мажбуриятлари ҳолатини аниқлаш ва ўзгаришига баҳо бериш; 2. Молиявий аҳволнинг барқарорлигини аниқлаш ва унинг ўзгаришига баҳо бериш; 3. Баланс ликвидлиги кўрсаткичларини аниқлаш ва уларнинг ўзгаришини таҳлил қилиш; 4. Корхонанинг тўлов лаёқати коэффициентини аниқлаш ва унинг ўзгаришига баҳо бериш; 5. Молиявий коэффициентларни аниқлаш ва уларнинг ўзгаришига ба ҳ о бериш. 6. Айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлигини ўрганиш 7. Дебиторлик ва кредиторлик қарзлари аҳволини ўрганиш.

8. Фойдаланилмаган имкониятларни сафарбар этиш бўйича тавсиялар, таклифлар бериш. Молиявий ҳолатни таҳлил қилишнинг асосий манбалари бўлиб, қуйидаги ахборотлар ҳисобланади: 1. Бухгалтерия баланси (1-шакл); 2. Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот (2-шакл); 3. Асосий воситалар тўғрисидаги ҳисобот (3-шакл); 4. Пул оқимлари тўғрисидаги ҳисобот (4-шакл); 5. Хусусий капитал тўғрисидаги ҳисобот (5-шакл); 6. Дебиторлик ва кредиторлик қарзлар ҳақидаги маълумотнома (2а-шакл). Бухгалтерия баланси асосида хўжалик маблағлари ва манбалари таркиби ва таркибий тузилишининг таҳлили. Бухгалтерия баланси корхона мулки, капитали ва мажбуриятлари хажмини маълум санага акс эттирувчи махсус жадвалдир. У икки қисмдан иборат бўлиб, унинг актив қисмида корхонанинг асосий ва айланма маблағлари (мулки), пассив қисмида капитали ва мажбуриятлари акс эттирилади. Баланс актив ва пассив томонлари ўзаро тенг бўлади. Бухгалтерия баланси ўз навбатида баланс-брутто ва баланс-нетто туларига бўлинади. Хўжалик маблағларини бошланғич қиймати бўйича ўзида акс эттирувчи баланс, баланс брутто деб аталади. Хўжалик маблағлар и ни ҳақиқий (қолдиқ) қиймати бўйича акс эттирувчи баланс, баланс - нетто дейилади. Хўжалик маблағларининг бошланғич қийматидан уларнинг эскириш суммасини чегириб ташлаш орқали ҳақиқий қиймати аниқланади. Корхонанинг молиявий ҳолатини ифодаловчи барча кўрсаткичлар бухгалтерия баланси – нетто моддалари асосида аниқланади ва таҳлил қилинади. Бухгалтерия баланси активидаги моддаларни «Маблағларни пул шаклига айланиш тезлиги (ликвидлик даражаси)» белгиси бўйича, пассивидаги моддаларни эса «Мажбуриятларнинг тўлов муддати даражаси»

белгиси бўйича махсус гурухларга бўлиб ўрганилади. Буни қуй и даги баланс шаклидан к ў риш мумкин. Бухгалтерия баланси Бухгалтерия баланси асосида , биринчи навбатда , корхонанинг умумий молиявий холатига бахо берилади. Бунинг учун корхонанинг мулки(активлари), капитали ва мажбуриятлари (пассивлари)ни таркиби ва таркибий тузилиш и ҳамда уларнинг ўзгариши таҳлил қилинади. Таҳлилда горизонтал ва вертикал усулларидан фойдаланилади. Таҳлилда корхона активлари ва пассивлари, улардаги умумий ва таркибий ўзгаришлар баланснинг хар қайси томони бўйича алохида ўрганилади. Горизонтал таҳлил усули ёрдамида активнинг хар бир бўлими ва хар бир моддаси бўйича Актив мулкнинг гурухлари Йил бошиг а Йил охи - рига Пассив Мулк манбалари- нинг гурухлари Йил бошиг а Йил охи - рига 1.Узоқ муддатли активлар (У) 1. Ўз маблағларининг манбалари (Х) 2. Жорий актив лар 2.Мажбуриятлар: 2.1. Товар моддий захиралар (З) 2.1 Узоқ муддатли мажбуриятлар(М ) 2.2.Дебиторлик қарзлар (Д) 2.2.Қисқа муддатли қарзлар ва кредит-лар (Б) 2.3.Пул маблағлари (П) 2.3. Кредиторлик қарзлари (К)

йил охиридаги суммасини йил бошидаги суммасига, пассивнинг ҳам хар бир бўлими ва ҳар бир моддаси бўйича йил охиридаги суммасини йил бошидаги суммасига солиштириб, мутлақ ва нисбий ўзгариши (кўпайганлиги ёки камайганлиги) аниқланади. Баланс активи ва пассиви бўйича молиявий холатнинг таркибини таҳлил қилиш билан биргаликда уларнинг таркибий тузилиши хам ўрганилади. Бунинг учун аввало хар бир бўлим ва моддаларнинг баланс жамига нисбатан салмоғи аниқланади. Сўнгра йил охиридаги салмоғини йил бошидаги салмоғига қиёслаб, таркибий тузилишининг ўзгариши аниқланади ва таҳлил қилинади. Энди, хўжаликнинг умумий молиявий холатининг таҳлилини кўриб чиқамиз (35-жадвал): жадвал Корхона мулки, капитали ва мажбуриятлари динамикасининг таҳлили. Корхона активлари (мулки) Йил боши Йил охири Фарқи (+ ; -) Корхона пассивлари (капитал, мажбуриятлар и) Йил боши Йил охири Фарқи (+ ; -) 1.Узоқ муддатли активлар 43912 44526 +614 1.Ўз маблағлари манбалари 35625 38141 +2516 2. Жорий актив лар жами 72466 65061 -7405 2.Мажбуриятл ар жами 80753 71446 -9307 2.1. Товар – моддий захиралар 30672 32149 +1477 2.1.Узоқ муддатли мажбуриятлар 10128 - -10128 2.2.Дебитор - лик қарзлари 41000 32000 -9000 2.2.Қисқа муд - датли қарзлар ва 12161 22939 +10778

кредитлар 2.3. Пул маблағлари 794 612 -182 2.3.Кредиторл ик қарзлари 58464 48507 -9957 Баланс 11637 8 10958 7 -6791 Баланс 116378 109587 -6791 35-жадвалдан кўриниб турибдики, корхона мулки йил охирида йил бошига нисбатан 6791 минг сўмга ёки 5.08%га камайган. Шу жумладан узоқ муддатли активлар 614 минг сўмга (1,4% га) ошган, аммо жорий активлар 7405 минг сўмга (10,12% га) камайган. Жами жорий активлар таркибида захираларнинг ҳажми 1477 минг сўмга (4,8% га) ошган, аммо қолганлари камайган. Шундан дебитор қарзлари 9000 минг сўмга(22% га) , пул маблағлари 182 минг сўмга (2 , 29% га) камайган. Мулкнинг ташкил топиш манбаида ҳам камайиш содир бўлган. Ўз маблағлари манбаи 2516 минг сўмга (7,1%га) ошган, аммо мажбуриятлар ҳажми 9307 минг сўмга (11,5% га) камайган. Кредитор қарзлари 9957 минг сўмга ёки 17% га камайган, қисқ муддатли мажбуриятлар 10778 минг сўмга ёки 88 % га ошган. Ушбу маълумотлар хўжалик молиявий аҳволининг яхшиланганлигидан далолат беради. Корхонанинг молиявий ҳолатига баҳо беришда баланс маълумотлари асосида нисбий кўрсатгичларини аниқлаш ва таҳлил қилиш катта аҳамиятга эга бўлади, чунки улар асосида молиявий ҳолатни яхшилаш имкониятлари аниқланади. Корхонанинг молиявий ҳолатига баҳо беришда мутлақ кўрсаткичларга қараганда нисбий кўрсаткичлар кенг қўлланилади. Нисбий кўрсаткичлар амалиётда молиявий коэффицентлар деб аталади. Молиявий коэффицентларни ҳисоблашда мутлақ кўрсаткичлардан фойдаланилади. Корхона молиявий аҳволига баҳо беришда қуйидаги молиявий коэффицентлар кўпроқ ишлатилади. 1. Молиявий барқарорлик коэффиценти 2. Молиявий мустақиллик коэффиценти.

3. Тўловга қодирлик коэффиценти . 4. Ўз ва қарз маблағларининг ўзаро нисбати коэффиценти . 5. Ўз айланма маблағлари билан таъминланиш коэффиценти . 6. Моддий айланма маблағлар ҳиссаси коэффиценти . 7. Жами айланма маблағларнинг жами мулк қийматидаги ҳиссаси коэффиценти . Ушбу коэффицентларнинг таҳлили асосан қуйидаги параграфларда акс эттирилган. Корхона молиявий барқарорлигининг таҳлили. Қишлоқ хўжалик корхоналарининг молиявий ҳолатига баҳо беришдаги асосий кўрсаткичлардан бири бўлиб, молиявий барқарорлик коэффициенти ҳисобланади. Хўжаликнинг молиявий барқарорлиги мутлақ ва нисбий кўрсаткичлар ёрдамида ифодаланади ва улар орқали таҳлил этилади, хулосалар чиқарилади. Корхонани қай вақтда молиявий барқарор хўжалик деб аташ мумкин? Корхонанинг моддий оборот мабалғлари ташкил қилувчи манбалари билан тўлиқ қопланган тақдирда, уни молиявий барқарор хўжалик деб аташ мумкин. Демак, молиявий барқарорлик деганда моддий айланма маблағларни ташкил қилувчи манбалари билан мавжуд товар – моддий заҳиралар ҳажмининг қопланиш даражасини тушунмоқ керак. Молиявий барқарорлик аҳволини ўрганиш ва таҳлил этишнинг асосий манбаи бўлиб, бухгалтерия баланси - нетто ҳисобланади. Бухгалтерия

баланси-неттонинг қуйидаги модели асосида молиявий барқарорликни аниқлаш ва таҳлил этиш йўлларини кўриб чиқамиз: У+З+П+Д=Ў+Қ+Б+К Бунда: У – у зоқ муддатли активлар; З – товар- моддий заҳиралар (моддий айланма маблағлар); П – пул маблағлари ва қимматли қоғозлар; Д - дебиторлик қарзлар; Ў – ўз маблағларининг манбалари; Қ – у зоқ муддатли қарзлар ва кредитлар; Б – қисқа муддатли кредитлар ва қарзлар; К – кредиторлик қарзлар. Ушбу моделдаги З+П+Д белгилари жорий активларни, Қ+Б+К белгилари мажбуриятларни билдиради. Бухгалтерия баланси-нетто моделидан кўриниб турибдики, активлар (хўжалик маблағлари) икки манба ҳисобига, яъни ўз ва қарз маблағлари ҳисобига ташкил бўлади. Қарз маблағлари ўз навбатида иккига бўлинади: 1) узоқ муддатли мажбуриятлар; 2) қисқа муддатли мажбуриятлар. Узоқ муддатли мажбуриятлар асосий воситаларни ташкил этиш манбаларидан бири бўлиб ҳисобланади. Қисқа муддатли мажбуриятлар жорий активларни таш к ил қилиш манбаларидан биридир. Демак, жорий активлар икки манба ҳисобига таш к ил бўлади. Буни юқорида келтирилган бухгалтерия баланси-нетто моделидан фойдаланиб, аниқлаш мумкин:

З+П+Д=(Ў+Қ-У)+Б+К Ушбу форм у ладан хўжаликнинг жорий активлари икки манба ҳисобига, яъни ўз жорий активлари манбал а ри (Ў+Қ-У) билан қисқа муддатли қ арз маблағлари (Б+К) ҳисобига таш к ил бўлишлиги кўриниб турибди. Молиявий барқарорлик мезонига кўра моддий айланма маблағлари ҳажми ўз айланма маблағлари манбалари билан тўла қопланса, молиявий барқарор корхона бўлиб, у қисқа муддатли қарзларини тўлаш имкониятига эга бўлади, яъни тўлов қобилиятига эга бўлган корхона ҳисобланади. Бошқача айтганда корхонада молиявий бар қ арорлик мавжуд эканлигини ёки унда унинг мустаҳкам эканлигини кўрсатади. Моддий айланма маблағлари ҳажми корхонанинг ўз айланма маблағларини таш к ил қилиш манбалари билан тўла қопланса ёки ошса, корхона молиявий барқарор хўжалик бўлиб ҳисобланади, яъни у қисқа муддатли мажбуриятларни узиш имкониятига эга бўлади. Бундай корхона тўлов қобилиятига эга бўлган корхона дейилади. Бу ҳолатни қуйидагича ифодалаш мумкин: З  Ў+Қ-У. Агар ўз айланма маблағларини таш к ил этувчи манбалар суммаси товар - моддий заҳиралар суммасига тенг бўлса (З=Ў+Қ-У), пул маблағлари, қимматли қоғозлар ва дебиторлик қарзларининг биргаликдаги жами суммаси (П+Д) қисқа муддатли кредитлар ва қарзлар билан кредиторлик қарзларнинг жами суммасига (Б+К) тенг бўлади: П+Д=Б+К Агар ўз айланма маблағларини ташкил қилувчи манбалар суммаси товар - моддий заҳиралар суммасидан ошса (З<Ў+Қ-У), пул маблағлари, қимматли қоғозлар ва дебиторлик қарзларининг жами суммаси (П+Д) қисқа муддатли мажбуриятлар жами суммасидан (Б+К) катта бўлади: П+Д>Б+К

П+Д ҳажми Б+К ҳажмидан катта ёки унга тенг бўлса, корхона қисқа муддатли мажбуриятларини у зиш (тўлаш) қурбига етарли даражада эга бўлади. Шундай қилиб, моддий айланма маблағларни ташкил қилиш манбалари ҳажми билан товар - моддий заҳиралар орасидаги ўзаро боғлиқлик нисбати коэффициенти молиявий барқарорлик даражаси аҳволини белгилайди. Моддий айланма маблағларни ташкил этувчи манбалар ўз навбатида икки турга бўлинади: 1) ўз айланма маблағларининг манбалари; 2) моддий айланма маблағларни ташкил қилувчи асосий манбалар. Корхонанинг ўз айланма маблағларини аниқлаш учун ўз маблағларининг манбларига (Ў) узоқ муддатли қарзлар ва кредитларни (Қ) қўшиб, уларнинг жами суммасидан у зоқ муддатли активлар суммасини (У) чегириб ташлаш керак: З ў =Ў+Қ-У Бунда: З ў – ўз айланма маблағлари манбалари суммасини (Ў+Қ-У) билдиради. Сўнгра ушбу кўрсаткични мавжуд товар –моддий заҳиралар ҳажмига солиштириш орқали молиявий барқарорлик даражаси таҳлил этилади. Бунинг учун манбалар суммасидан мавжуд заҳиралар суммасини чегириб, ўзгариши (кам ёки кўплиги) аниқланади, хулоса қилинади. Корхонанинг моддий айланма маблағларининг ташкил бўлишида ўз айланма маблағлари билан бир қаторда қарз маблағлари, биринчи навбатда қисқа муддатли банк кредитлари иштирок этади. Шу манбалар йиғиндиси асосий манбалар деган тушунчани беради. Буни қуйидагича ифодалаш мумкин: З ў +Б=(Ў+Қ-У)+Б Бунда: Б-банклар ва бошқа ташкилотларнинг қисқа муддатли кредитлари ва қарзлари.

Асосий манбаларни жами суммасини мавжуд айланма маблағлар суммасига (З) солиштириб, ўзгариши (кўп ёки камлиги) аниқланади, натижада ушбу кўрсаткичлар орқали хўжаликнинг молиявий барқарорлиги аҳволига баҳо берилади. Таҳлил горизонтал ва вертикал усуллар ёрдамида амалга оширилади. Таҳлил ҳам давр боши, ҳам давр охиридаги кўрсаткичларни, ҳам давр охирини давр бошидаги кўрсаткичларга қиёслаш орқали амалга оширилади. Бошқача айтганда, айланма маблағларнинг ҳам давр бошида, ҳам давр охирида манбалар билан таъминланиш даражаси, ҳамда уларнинг давр охирида давр бошига нисбатан ўзгаришларининг аҳволи батафсил таҳлил этилиши керак. Молиявий барқарорлик таҳлилини юқорида баён қилинган қоидаларга асосланиб қуйидаги жадвалдан фойдаланиб амалга ошириш мумкин. жадвал. Фермер хўжалиги бўйича молиявий барқарорлик даражасини таҳлили. Кўрсаткичлар Йил боши, минг сўм Йил охири, минг сўм Ўзгариш, (+,-) 1. Ўз маблағларининг манбалари (Ў) 35625 38141 +2516 2. Узоқ муддатли қарзлар ва банк кредитлари (Қ) - - - 3. Узоқ муддатли активлар (У) 43912 44526 +6 14 4. Ўз айланма маблағлари (З ў =Ў+Қ- У) -8287 -6385 +1902 5. Қисқа муддатли банк кредитларива қарзлар (Б) 12161 22939 +10778 6. Товар – моддий заҳираларни ташкил қилувчи асосий манбалар жами (З ў +Б) 3874 16554 +12680 7. Баланс бўйича мавжуд бўлган товар-моддий заҳиралар жами суммаси (З) 30672 32149 +1477

8. Ўз оборот мабл а ғлари манбаларининг товар-моддий заҳира л арга нисбатан кўп(+), камлиги (-) (З ў -З) -38959 -38534 +425 9. Асосий манбалар суммасининг заҳиралар ҳажмига нисбатан кўп(+), камлиги (-) (З ў +Б-З) -26798 -15595 -11203 36-жадвалдан кўриниб турибдики, фермер хўжалигида моддий айланма маблағлар ўз маблағларининг манбалари билан умуман қопланган эмас, банк кредити ҳисобига ҳам тўлиқ қопланган эмас. Масалан, йил оҳирида фақат 51,5 % қопланган, холос 15595 минг сўм лик (48,5%) моддий айланма маблағлар қопланиш манбаига эга эмас. Шунинг учун фермер хўжалиги бу қийин ҳолатдан чиқиши учун ўз маблағларининг манбаларини ошириши ва қисқа муддатли кредитлардан тўлиқ фойдаланиши зарур. Бунинг учун қуйидаги чораларни амалга ошириши керак:  Ортиқча бўлган асосий воситаларни сотиши зарур. Буни амалга ошириш учун «Асосий воситалар ҳ аракати тўғрисида»ги ҳисоботдаги асосий воситаларни чуқур ўрганиб (инветаризация қилиб) чиқиши ва кераксизларини аниқлаб сотиши зарур.  Товар моддий зархиралар таркибидаги тайёр маҳсулот ва товарларни юқори даромадли каналлар орқали тезликда сотиши зарур.  Ишлаб чиқариш зархираларини таркибини ҳам инветаризация қилиб кераксизларни тезликда сотиши зарур.  Тугалланмаган ишлаб чиқариш хажми йил охирида 27313 минг сўмни ташкил қилган, шу мақсад учун олинган қисқа муддатли кредит 22939 минг сўмни ташкил қилган. Қопланмаган қисмига ҳам қисқа муддатли кредит олиш чораларини кўриши зарур.  Энг асосийси тугалланмаган ишлаб чиқаришдан олинадиган тайёр маҳсулотни кам харажатлар билан кескин кўпайтириш чораларини кўриши

зарур. Бунинг учун тезликда чора тадбирлар ишлаб чиқиб, ҳаётга тадбиқ этиш зарур. Ана шу тавсиялар амалга оширилса ўз маблағлари манбалари кескин ошиб, корхона молиявий жиҳатдан барқарорлашади. Корхона тўлов қобилиятининг таҳлили. Таҳлилнинг аҳамияти, мақсади ва вазифалари. Барча маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналар каби қишлоқ хўжалиги корхонаси ҳам турли хил корхоналар, ташкилот ва муассасалар билан иқтисодий алоқа бўлади, яъни мол етказиб берувчилар, сотиб олувчилар ва шу жумладан тайёрлов таш к илоти, соли қ , банк, суғурта таш к илотлари ва бошқа кредиторлар билан иқтисодий муносабатда бўлади. Ушбу иқтисодий ало қ алар молиявий интизом чегарасида содир бўлиши, яъни белгиланган муддатларда амалга ошиши катта аҳамиятга эга. Мол етказиб берувчиларга, қарзини ўз вахтида тўлаш, тижорат банкларидан олинган кредитларни белгиланган муддатда у зиш, давлат бюджетига соликларни ўз вақтида тўлаш ва ҳоказо тўловларни амалга ошириш, сотиб олувчилардан ва шу жумладан тайёрлов ташкилотларидан қарзини ўз вақтида ўндириб олиш каби жараёнларни ҳисоб-китоби иқтисодий таҳлил бўйича чу қ ур билимни талаб қилади. Ушбу жараёнларнинг натижалари хўжаликнинг тўлов қобилятини ифодаловчи кўрсаткичларда намаён бўлади, шунинг учун тўловга қодирлик даражасини ўрганиш ва уни ошириш имконятларини аниқлаш таҳлилнинг асосий ма қ сади бўлиб ҳисобланади. Ушбу ма қ садга эришиш учун таҳлилнинг олдида қуйидаги асосий вазифалар туради. 1) тўлов маблағлари ва тўлов мажбуриятларини ҳажмини аниқлаш, ҳисоблаш; 2) тўловга қодирлик кўрсаткичларини унинг барча турлари бўйича аниқлаш;

3) тўлов қобилиятига таъсир қилувчи омилларни аниқлаш ва таъсирини ҳисоблаш ҳамда баҳо бериш; 4) тўлов га қо дирлик кўрсаткичи даражасини ошириш имкониятларини кўрсатиш. Ушбу вазифаларни самарали ҳал этиш учун тўлов қобилиятини ифодаловчи барча кўрсаткичларни у злуксиз равишда таҳлил қилиб туриш зарур. Ҳисоблаш ва таҳлил этиш тартиби ушбу бобда қуйида ёритил а ди. Бухгалтерия баланси бўйича тўлов маблағлари ва тўлов мажбуриятларининг махсус гуруҳлари. Корхонанинг молиявий холатига баҳо беришдаги асосий кўрсаткичлардан бири бўлиб, тўлов қобилиятини ифодаловчи коэффициент ҳисобланади. Баланс бўйича хўжаликнинг тўлов қобилиятига айланма активларнинг ликвидлик кўрсаткичлари орқали баҳо берилади. Баланс ликвидлик кўрсаткичларини таҳлил этишдаги асосий манбадир. Бухгалтерия балансида хўжалик маблағлари ва уларнинг ташкил бўлиш манбалари тўлиқ акс эттирилган бўлади. Хўжалик маблағлари баланснинг активида ва уларнинг манбалари эса пассивида кўрсатилади. Хўжалик маблағлари ҳозирги пайтда «Узоқ муддатли активлар» ва «жорий активлар» тариқасида, уларнинг манбалари эса «Ўз маблағлари манбалари» ва «мажбуриятлар» номлари билан балансда акс эттирилган. Баланс ликвидлиги деб нимага айтилади? Хўжаликнинг ўз жорий активлари билан қисқа муддатли мажбуриятларини қоплай олиш қуввати баланс ликвидлиги дейилади. Бошқача айтганда баланс ликвидлиги қарзларни тўлашга бўлган қурбининг даражасини ифодалайди. Корхонанинг жорий активларини қисқа муддатли мажбуриятларига бўлиш орқали баланснинг ликвидлик даражаси аниқланади, яъни тўловга

қодирлик кўрсаткичи аниқланади. Тўловга қодирлик мажбуриятларини ўз вақтида қоплай олиш қобилиятини англатади. Активлар ликвидлиги деб нимага айтилади? Активлар ликвидлиги деб активларнинг вақт бўйича нақт пул шаклига айланишига (ўтишига) айтилади. Активларнинг нақт пулга айланиши учун кетадиган вақт уларнинг тезлигини ифодалайди. Активларнинг ҳар бир тури пул шаклини олганга қадар ўтган вақт қанча кам бўлса, унинг ликвидлиги шунча юқори бўлади. Баланс бўйича тўлов қобилиятини таҳлил этишга киришишдан олдин баланс активи ва пассивидаги моддаларни махсус белгилари бўйича гуруҳлаш мақсадга мувофиқ бўлади. Баланснинг активидаги хўжалик маблағлари «ликвидлик даражаси (яъни пулга айланиш тезлиги)» бўйича ва баланснинг пассивидаги хўжалик маблағларининг манбалари «тўлов муддатлари даражаси» бўйича махсус гуруҳларга бўлинади. Баланс активларини пулга айланиш тезлиги бўйича қуйидаги 4-та гуруҳга бўлиб, таҳлил этилади. А1 – энг юкори ликвидли активлар. Булар доимий ҳаракатдаги активлар деб ҳам юритилади. Бу гуруҳга корхонанинг барча пул маблағлари ва қисқа муддатли инвестициялар (қимматли қоғозлар) киради. А2 – тез реализация этиладиган активлар. Ушбу гуруҳга барча дебиторлик қарзлари киритилиб келинмокда. Бу гуруҳга тайёр маҳсулот, товарлар, ўстириш ва боқувдаги молларнинг қийматларини киритиш зарур деб ҳисоблаймиз, аммо ўстириш ва боқувдаги молларнинг қиймати балансда ажратиб кўрсатилмаганлиги учун биз ушбу гуруҳни ҳажмини дебиторлик қарзлари, тайёр маҳсулот ва товарлар қиймати тариқасида олдик ва таҳлил қилдик. А3 – Секинлик билан реализация этиладиган активлар.

Бу гуруҳга моддий ишлаб чиқариш захиралари тўлиқ киритилиб келинмокда. Бизнинг фикримизча бу гуруҳга ишлаб чиқариш захиралари (ўстириш ва боқувдаги моллар қийматидан ташқариси), тугалланмаган ишлаб чиқариш ва узоқ муддатли инвестицияни киритиб, келгуси давр харажатларини чегириб ташлаш керак. А4 – қийинчилик билан реализация этиладиган активлар. Бу гуруҳга «Узоқ муддатли активлар» киритилиб келинмокда. Бизнинг фикримизча бу гуруҳга узоқ муддатли инвестициядан ташқари қолган жами кисмини киритиш максадга мувофик бўлади. Баланс пассивларини «Тўлов муддати даражаси» бўйича қуйидаги 4-та гуруҳга бўлиб, таҳлил этилади. П1 – Тезликда тўланадиган мажбуриятлар. Бу гуруҳга жорий кредиторлик қарзлари билан ўз вақтида қайтарилмаган банк ссудалари киради. Жорий кредиторлик қарзлари жами кредиторлик қарзларидан Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари билан тўлов муддати у зайтирилган кредиторлик қарзларини чегириб ташлаш орқали аниқланади. П2 – Қисқа муддатли пассивлар. Ушбу гуруҳга муддатида қайтарилмаган ссудалардан ташқари қисқа муддатли кредитлар ва қисқа муддатли қарзлар киради. Буларнинг ҳажмини аниқлаш учун қисқа муддатли кредитлар ва қарзлар суммасидан Вазирлар Маҳкамасининг Қарорлари билан тўлов муддати ўзайтирилган ссуда қарзлари суммасини чегириб ташлаш керак. Буларни мўътадил қисқа муддатли кредитлар ва қарзлар деб аташ зарур. П3 – Узоқ муддатли пассивлар. Ушбу гуруҳга узоқ муддатли кредитлар ва узоқ муддатли қарзлар киради. П4 – Доимий пассивлар. Бу гуруҳга баланс пассивининг 1-бўлимидаги барча моддалар киритилади, яъни «Ўз маблағларининг манбалари» нинг жами доимий пассивлар бўлиб ҳисобланади.

Баланснинг ҳам активи, ҳам пассивини махсус гуруҳларга бўлиб олгандан кейин ликвидлик (тўловга қодирлик) кўрсаткичлари аниқланади ва шулар асосида тўлов қобилияти кўрсаткичи таҳлил қилинади. Тўловга қодирлик кўрсаткичлари ва уларни ҳисоблаш усуллари. Баланс-нетто маълумотлари бўйича махсус гуруҳларга бўлинган активлар ва пассивлар таркибидаги моддалар асосида қишлоқ хўжалиги корхонасининг тўлов қобилиятига баҳо бериш учун амалиётда баланс ликвидлигининг қуйидаги нисбий кўрсаткичлари қўлланилади. 1. Мутлақ ликвидлик коэффициенти (мутлақ тўловга қодирлик коэффициенти). 2. Тезкор ликвидлик коэффициенти (оралиқ тўловга қодирлик коэффициенти). 3. Жорий ликвидлик коэффициенти (жорий тўловга қодирлик коэффициенти). Ушбу коэффициентлар бир-биридан формуланинг суратидаги тўлов маблағларининг таркиби бўйича фарқ қилади, яъни қисқа муддатли мажбуриятларни қоплашда (тўлашда) иштирок этувчи ликвидли активлар таркиби билан бир-биридан фарқ қилади. Энди, ушбу коэффициентларни ҳисоблаш усулларига тўхталамиз. 1. Мутлақ ликвидлик коэффициенти . Бу коэффициентни аниқлаш учун юқори ликвидли активларни (А1) қисқа муддатли мажбуриятларга (тезликда тўланадиган мажбуриятлар (П1) билан мўътадил қисқа муддатли пассивлар (П2) суммаларининг йиғиндисига) бўлиш керак. А1 Кмл = ---------- П1+П2 «Энг юқори ликвидли активлар» юқорида қайд қилинганидек пул маблағлари билан қисқа муддатли инвестициялардан ташкил топади. Бу

коэффициент хўжаликнинг мутлақ тўловга қодирлиги даражасини ифодалайди. Бошқача айтганда пул маблағлари ва қисқа муддатли инвестициялар (қимматли қоғозлар) билан қисқа муддатли қарзларини қанча қисмини қайтара олиши (ёки тўлай олиши) мумкинлигини билдиради. Ушбу коэффициент 0.2 дан 0.5 гача бўлса , мўътадил кўрсаткич бўлиши мумкин. Кмл = 0.2 - 0.5 2.Тезкор ликвидлик коэффициенти. Бу коэффициентни оралиқ тўловга қодирлик коэффициенти деб ҳам аташади. Буни ликвидлик коэффициенти формуласининг суратига (А1) дебиторлик қарзлари, тайёр ва товар маҳсулотлари қийматини қўшиб (А2) йиғиндисини жорий кредиторлик қарзлари билан мўътадил қисқа муддатли пассивлар жамига бўлиш керак. Демак, бошқача айтганда, ушбу коэффициентни аниқлаш учун «энг юқори ликвидли активлар» га «тез реализация этиладиган активлар (А2) суммасини қўшиб, йиғиндисини мўътадил қисқа муддатли мажбуриятлар» суммасига бўлмоқ керак, яъни қуйидаги формула ёрдамида аниқлаш мумкин. А1 + А2 КТл = ------------ П1 + П2 Агар ушбу коэффициент «1» ёки ундан катта бўлса, мўътадил кўрсаткич бўлиши мумкин. КТл  1 Демак, ушбу коэффициент шундай бўлган тақдирда корхона мавжуд пул маблағлари, қисқа муддатли инвестициялар, дебиторлик қарзлари, тайёр маҳсулот ва товарлар билан мўътадил қисқа муддатли мажбуриятларни қоплаш қурбига (қобилиятига) эга бўла олади, агар дебиторлик қарзларни тезликда ўндираолса, тайёр маҳсулот ва товарларни ўз вақтида сотиб, пулга айлантира олса, шунда тўлов лаёқатига эга бўлади. 2. Жорий ликвидлик коэффициенти. Бу коэффициентни аниқлаш учун «энг юқори ликвидли активлар» билан «Тез реализация этиладиган активлар»

таркибига «секинлик билан реализация этиладиган активлар»ни қўшиб, жами суммасини мўътадил қисқа муддатли мажбуриятларга бўлиш керак, яъни қуйидаги формуладан фойдаланиб аниқланади. 2 1 3 2 1 П П А А А Кжл     Формуланинг суратидаги кўрсаткичлар келгуси давр харажатларини чегириб ташлангандан кейин, қолган жами жорий активлар ҳажмини ифодалайди. Демак, жорий активлар суммасини мўътадил қисқа муддатли мажбуриятларга бўлиш орқали жорий ликвидлик коэффициенти аниқланади. Бошқача айтганда, жорий тўловга қодирлик коэффициенти аниқланади. Жорий ликвидлик (тўловга қодирлик) коэффициенти нимани билдиради? Бу коэффициент хўжалик дебиторлик қарзларини ўз вақтида ўндира олса, тайёр ва товар маҳсулотларини мўътадил ҳолатда реализация қила олса, ҳамда ишлаб чиқариш захираларини айрим турларини зарурат туғилганда сота олса ҳамда тугалланмаган ишлаб чиқаришни пул шаклига айлантира олган тақдирда корхона айланма активлари билан мўътадил қисқа муддатли мажбурияларни қоплай (тўлай) олиш имкониятига эга бўлишлигини яъни тўловга қодир бўлишлигини билдиради. Ушбу коэффициент 2 ва ундан ортиқ бўлса, уни мўтадил кўрсаткич деб аташ мумкин. Кк  2 Юқорида баён қилинган тўловга қодирлик (яъни ликвидлик) коэффициентларини ҳисоблаш тартибини қуйидаги шаклда келтирдик. шакл. Тўловга қодирлик коэффициентларини ҳисоблаш тартиби Коэффициентлар номи Коэффициентларни ҳисоблаш усули Коэффициентларни ҳисоблашда қўлланиладиган

кўрсаткичларнинг номи 1.Мутлақ ликвидлик (тўловга қодирлик) коэффициенти А1 Кмл = -------------- П1 + П2 А1-Пул маблағлари ва қисқа муддатли инвестициялар (қимматли қогозлар). П1- Жорий кредиторлик қарзлари. П2-Мўътадил қисқа муддатли пассивлар (кредитлар ва қарзлар) 2.Тезкор ликвидлик (оралик тўловга қодирлик)коэффициенти А1 + А2 Ктл = -------------- П1 + П2 А2-Дебиторлик қарзлари, тайёр маҳсулот ва товарлар ҳажми (тез реализация этиладиган товарлар) 3.Жорий ликвидлик (тўловга қодирлик) коэффициенти А1+А2+А3 Кжл = ------------- П1 + П2 А3-Секинлик билан реализация этиладиган активлар (ишлаб чиқариш захиралари, тугалланмаган ишлаб чиқариш, келгуси давр харажатларисиз). Тўловга қодирлик коэффициентларининг омилли таҳлили. Хўжалик юритувчи субъект нинг баланси -нетто асосида маълум санага тўловга қодирлик қобилиятини ифодаловчи коэффициентлар аниқланади ва таҳлил қилинади. Тўловга қодирлик коэффициентларини аниқлаш тартиби услубий жихатдан ю қ орида ёритилди. Энди , таҳлил қилиш усулига тухтаймиз. Бунинг учун тўлов маблағлари ва тўлов мажбуриятларини ифодаловчи кўрсаткичлардан фойдаланамиз. Ушбу кўрсаткичлар 37-жадвалда келтирилган.

37-жадвал Фермер хўжалиги бўйича тўловга қодирлик коэффициентларини ҳисоблаш ва таҳлил қилиш учун зарур бўлган маълумотлар Тўлов маблағлари Тўлов мажбуриятлари Маблағларнинг номи Суммаси, минг сўм Қисқа муддатли қарзларнинг номи Суммаси, минг сўм Йил боши Йил охири Йил боши Йил охири 1.Пул маблағлари 200 350 1. Жорий кредиторлик қарзларининг жами Шу жумладан: -Мол етказиб берувчилар қарзи -ш ў ъба ва тоъбе хўжалик жамиятлари қарзи - бюджетга тўловлар бўйича қарз -мақсадли давлат жамғармаларига тўлов бўйича қарзлар -иш ҳақи бўйича қарзлар 58421 15491 1824 22428 11916 6762 41412 28826 578 8518 - 3490 2.Қисқа муддатли инвестициялар (кимматли когозлар) 250 280 2. Қисқа муддатли банк кредитлари 12161 22938 3.Дебиторлар 41344 32282 3. Қисқа муддатли заёмлар - - 4.Тайёр маҳсулот 1335 1935

5.Товарлар - 1503 6.Ишлаб чиқариш захиралари 2241 1398 7.Тугалланмаган ишлаб чиқариш 27096 27313 Тўлов маблағлари-нинг жами 72466 65061 Тўлов мажбуриятларининг жами 70582 64350 жадвал маълумотлари асосида ликвидлик (тўловга қодирлик) коэффициентларининг таҳлилини кўриб чиқамиз. Ликвидлик кўрсаткичларини таҳлил этишда иқтисодий таҳлилнинг солиштириш ва занжирли боғланиш усулларидан фойдаланилади. Солиштириш усулидан фойдаланиб, ликвидлик (тўловга қодирлик) кўрсаткичларининг ўзгариши аниқланади. Ҳисобот даврининг охиридаги ликвидлик коэффициентининг у ёки бу кўрсаткичини шу даврнинг бошидаги коэффициентига (ёки белгиланган меъёр коэффициентига) солиштириб, унинг ўзгариши (ошган ёки камайганлиги) аниқланади. Сўнгра ўзгаришнинг сабаблари топилади. Ўзгаришнинг сабабларини «Занжирли богланиш» усули ёрдамида аниқланади. Энди, тўловга қодирликни ифодаловчи кўрсаткичларни таҳлилини навбати билан кўриб чиқамиз. Мутлақ тўловга қодирлик коэффициентининг таҳлили. Ушбу коэффициент ўзгаришига юкорида келтирилган формуладан кўриниб турибди, уч гуруҳ омил таъсир қилади. 1. Жорий кредиторлик қарзлари ҳажмининг ўзгариши (П1) 2. Қисқа муддатли кредитлар ва қарзлар суммасининг ўзгариши (П2) 3. Энг юкори ликвидли активлар суммасининг ўзгариши (А1) Ушбу омилларнинг таъсирини аниқлашдан олдин қуйидаги 4-та занжирли богланиш кўрсаткичлари аниқланиб олинади. А1 о А1 о

I . Кмл О = --------- II. Кмл ш 1 = ------- П1 о +П2 о П1 1 + П2 о А1 о А1 1 III. Кмл ш 2 = ---------- IV. Кмл 1 = ----------- П1 1 + П2 1 П1 1 + П2 1 Ушбу к ўрсаткич лардан фойдаланиб, мутлақ тўловга қодирлик коэффициентининг ўзгаришига омилларнинг таъсири аниқланади. Иккинчи боғланиш кўрсаткичидан (1- шартли боғланиш коэффициентидан) базис давридаги мутлақ ликвидлик кўрсаткичини айириш орқали коэффициентнинг ўзгаришига жорий кредиторлик қарзлари ҳажми ўзгаришининг таъсири аниқланади. Коэффициентнинг ўзгаришига қисқа муддатли пассивлар суммаси ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун учинчи богланиш кўрсаткичидан 2- нчи боғланиш кўрсаткичини айириб ташлаш керак. Коэффициентнинг ўзгаришига энг юқори ликвидли активлар суммаси ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун 4-боғланиш кўрсаткичидан (йил охиридаги тўловга қодирлик коэффициентидан) 3-боғланиш кўрсаткичини айириб ташлаш керак. Омиллар таъсирларининг йиғиндиси мутлақ тўловга қодирлик коэффициентининг умумий ўзгаришига тенг келиши шарт. Шундан кейин омилларнинг ҳар бирини таъсирига баҳо берилиб , уни ошириш и м кониятлари кўрсатил ади . Энди, юқорида келтирилган усул қ оидалари асосида 37 -жадвал маълумотларидан фойдаланиб, мутл ақ тўловга қодирлик коэффициентининг таҳлилини кўриб чиқамиз. Йил охиридаги мутлақ тўловга қодирлик коэффициентидан йил бошидаги коэффициентини чегириш орқали унинг умумий ўзгариши аниқланади:

А1 1 А1 о 350+280 200+250 I V-I = ----------- - ------------ = ---------------- - ---------------- П1 1 + П2 1 П1 о+ П2 о 41412+22938 58421+12161 630 450 = --------- - ---------- = 0.01-0,006 = + 0.004 ёки + 0.4 % 64350 70582 Демак, мутлақ тўловга қодирлик коэффициенти йил охирида йил бошига нисбатан 0,4 фоизга ошган, аммо бу меъёрга нисбатан ниҳоятда паст. Ушбу ўзгариш қуйидаги 3-та гуруҳ омил ҳисобига содир бўлган: 1-омил. Жорий кредиторлик қарзлари ҳажмининг ўзгариши ҳисобига: А1 о А1 о 450 450 450 II-I --------- - -------- = ------------------ - ---------------- = ---------- П1 1 + П2 0 П1 о+ П2 о 41412 + 12161 58421+12161 53573 450 - -------- = 0,0084 – 0,0064 = + 0,002 ёки 0,2 % 70582 Демак, жорий кредиторлик қарзлари суммасининг 17009 минг сўмга камайиши туфайли тўловга қодирлик коэффийиенти 0,2 фоизга ошган. 2-омил. Қисқа муддатли кредит ва қарзлар ҳажми ўзгаришининг таъсири: А1 о А1 о 450 450

III - II ----------- - ----------- = ----------------- - ---------------- = П 1 1 + П2 1 П1 1 + П2 0 41412+22938 41412+12161 450 450 = -------- - -------- = 0,007 – 0,008 = - 0,001 ёки 0,1 % 64350 53573 Демак, қисқа муддатли банк кредитлари суммасининг йил охирида йил бошига нисбатан 10777 минг сўмга ошиши тўловга қодирлик коэффициентини 0,1 фоизга пасайишга олиб кел ган . 3- омил. Энг юқори ликвидли активлар ҳажми ўзгаришининг таъсири : А1 1 А1 о 350+280 450 IV - III ----------- - ------------ = ----------------- - ----------------- П1 1 + П2 1 П1 1 + П2 1 41412+22938 41412+22938 630 450 = --------- - ---------- = 0,01 – 0,007 = +0,003 ёки 0,3 % 64350 64350 Демак, пул маблағлари билан қисқа муддатли инвестициялар ҳажмининг йил охирида йил бошига нисбатан 180 минг сўмга ошиши тўловга қодирлик коэффициентининг 0,3 фоизга ошишига сабабчи бўлган. Бу нимани билдиради? Бу юқори ликвидли активлар билан қисқа муддатли мажбуриятларни тўлай олиш қурбининг 0,3 фоизга ошганлигини билдиради. Бу белгиланган минимум меъёрга нисбатан бир неча мартага пастдир. Демак, пул маблағлари ва қимматли қоғозлар ҳажмини ошириш чораларини кўриш зарур.

Тўловга қодирликни ифодаловчи кўрсаткичлардан бири бўлиб, оралиқ тўловга қодирлик коэффициенти ҳисобланади. Ушбу коэффициентнинг ўзгаришига унинг формуласидан кўриниб турибдики, 4- та омил таъсир қилади: 1. Тезликда тўланадиган мажбуриятлар ҳажмининг ўзгариши (П1) 2. Қисқа муддатли пассивлар суммасининг ўзгариши (П2) 3. Энг юқори ликвидли активлар суммасининг ўзгариши (А1) 4. Тез реализация этиладиган активлар суммасининг ўзгариши (А2) Келтирилган формуладан фойдаланиб, «Занжирли боғланиш» усулини қўллаб ушбу коэффициентнинг ўзгаришига юқоридаги омилларнинг таъсири аниқланади. Таҳлил этиш усули мутлақ тўловга қодирлик коэффициентининг ўзгаришини таҳлил этиш йўлининг ўзгинасидир. Шунинг учун ушбу коэффициент таҳлилини ҳ урматли талаба ўзингиз мустақил бажарининг . Бунинг учун қуйидаги бо ғ ланиш кўрсаткичларидан фойдаланиб, таҳлил қилинг. А1 о + А2 о А1 1 + А2 о I. -------------- IV . -------------- П1 о + П2 о П1 1 + П2 1 А1 о + А2 о II. -------------- П1 1 + П2 о А1 1 + А2 1 V . ---------------- П1 1 +П2 1 А1 0 + А2 0 III . -------------- П1 1 + П2 1 Ушбу кўрсаткичлардан ҳар бир омил таъсирини аниқлаш йўлини баён қилинг ва мазмунини ўзлаштириб оли н г.

Тўловга қодирликнинг асосий кўрсаткичларидан яна бири бўлиб, жорий ликвидлик (тўловга қодирлик) коэффициенти ҳисобланади. Жорий ликвидлик (тўловга қодирлик) коэффициенти мўътадил жорий активларнинг жамини мўътадил қисқа муддатли мужбуриятларнинг жамига нисбати тариқасида аниқланади: А1 + А2 + А3 Кжл = ---------------------- П1 + П2 Ушбу коэффициент 2000-йил сентябрда Ўзбекистон Республикаси Макроиқтисодиёт ва статистика вазирлиги, Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ва И қтисодий ночор корхоналар ишлари Қўмитаси томонидан биргаликда тасдиқланган «Санация қилинган иқтисодий ночор қишлоқ хўжалик корхонасининг тўловчанлик қобилиятини тиклаш ва молиявий соғломлаштириш режасини тузиш бўйича услубий тавсиянома»да келтирилган тўловга қодирлик коэффициентига мос келади. Фақат ушбу тавсияномада келгуси давр сарфларини чегириб ташлаш бўйича маълумот берилган эмас. Тавсияномада коэффициент қуйидаги формула билан аниқланган: А2 Ктк = ----------------------- . П2 – УҚК – МУМ Бунда, А2 – жорий активлар жами П2 – мажбуриятлар жами МУМ – Вазирлар Ма ҳ камасининг қ арорлари билан тўлов муддати узайтирилган мажбуриятлар. УҚК – узоқ муддатли қарзлар ва кредитлар Бу ерда биз омилларнинг таъсирини ҳисобга олган ҳолда ўзимиз томонимиздан юқорида келтирилган тўловга қодирлик коэффициентини

ифодаловчи формула ёрдамида «Занжирли боғланиш» усули орқали омилли таҳлил қилиш тартибини келтирдик. Ҳисобот даврининг охиридаги жорий тўловга қодирлик коэффициентини давр бошидаги коэффициентига солиштириб, унинг ошган ёки пасайганлиги аниқланади, сўнгра ўзгаришига омиллар таъсири топилади. Тўловга қодирлик коэффициентининг ўзгаришига юқорида келтирилган формуладан кўриниб турибдики, 5-та омил таъсир қилади, шулардан 4-таси «Оралиқ тўловга қодирлик» коэффицентининг таҳлили қисмида кўрсатилган. Бешинчи омил бўлиб «Секинлик билан реализация этиладиган активлар (А3)» ҳисобланади. Ушбу омилларнинг таъсири «Занжирли бо ғ ланиш» усули ёрдамида аниқланади. Омилларнинг таъсирини аниқлашдан олдин қуйидаги “ Занжирли бо ғ ланиш ” кўрсаткичларини аниқлаб олиш ма қ садга мувофи қ бўлади: А1 о+ А2 о+ А3 о А1 о+ А2 о+ А3 о I . КЖЛ О = ------------------- II . КЖЛ Ш1 = --------------------- П1 о + П2 о П1 1 + А2 о А1 о+ А2 о+ А3 о А1 1 + А2 о+ А3 о III . КЖЛ Ш2 = -------------------- IV . К ЖЛ Ш3 = -------------------- П1 1 + П2 1 П1 1 + П2 1 А1 1 + А2 1 + А3 о А1 1 + А2 1 + А3 1 V . К ЖЛ Ш4 = -------------------- VI. КЖЛ 1 = --------------------- П1 1 + П2 1 П1 1 + П2 1 Ушбу кўрсаткичлар асосида жорий ликвидлик (тўловларга қодирлик) коэффициенти ўзгаришига омилларнинг таъсири аниқланади ва хулосалар чиқарилади.

Тезликда тўланадиган мажбуриятлар ҳажми ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун иккинчи кўрсаткичдан (1-шартли коэффициентдан) биринчи кўрсаткич (ҳисобот даврининг бошидаги коэффициент) айрилади. Иккинчи шартли тўловга қодирлик коэффициентидан 1-шартли коэффициентини айириш оркали «Қисқа муддатли пассивлар» суммаси ўзгаришини нг таъсири аниқланади. Учинчи шартли тўловга қодирлик коэффициентидан иккинчи шартли коэффициентини айириш орқали жорий тўловга қодирлик коэффициентининг ўзгаришига энг юқори ликвидли активлар суммаси ўзгаришининг таъсири аниқланади. Тўртинчи шартли тўловга қодирлик коэффициентидан учинчи шартли коэффициентни айириш оркали «Тез реализация қилинадиган активлар»суммаси ўзгаришининг таъсири аниқланади. Давр охиридаги тўловга қодирлик коэффициентидан (6- кўрсаткичдан) 4- шартли коэффициентни (5-кўрсаткични) айириш орқали «Секинлик билан реализация этиладиган активлар» суммаси ўзгаришининг таъсири аниқланади. Юқоридаги омиллар таъсирларининг йиғиндиси, жорий тўловга қодирлик коэффициентининг умумий ўзгаришига тенг келиши шарт. Шундан сўнг омилларнинг таъсирига (ижобий ёки салбий) баҳо берилиб, хулоса чиқарилиши керак. Энди, жадвалда келтирилган маълумотлар асосида жорий тўловга қодирлик коэффициенти ўзгаришининг омилли таҳлилини кўриб чиқамиз. Биринчи навбатда жорий тўловга қодирлик коэффициентининг умумий ўзгариши аниқланади. А1 1 +А2 1 +А3 1 А1о+А2о+А3о 630+35720+28711 450+42679+29337 ------------------ - -------------------- = ----------------------- - --------------------- = П1 1 + П2 1 П1о + П2о 41412 + 22938 58421 + 12161

65061 72466 = --------- - --------- = 1,011 – 1,027 = - 0,016 ёки - 1,6 % 64350 70582 Демак, жорий тўловга қодирлик коэффициенти йил бошида 1,027 микдорни, йил охирида 1,011 микдорни ташкил қилган, яъни йил охирида тўловга қодирлик даражаси 1,6 фоизга пасайган. Ушбу коэффициентлар умуман олганда меъёрга нисбатан 2 баробарга камдир. Демак, тўлов қобилияти ниҳоятда паст. Жорий тўловга қодирлик коэффициентининг ўзгаришига 5-та омил таъсир қилган, ҳар бирининг таъсири қуйида келтирилди. 1- омил. «Тезликда тўланадиган мажбуриятлар» ҳажми ўзгаришининг таъсири: А1 о+ А2 о= А3 о А1 о= А2 о+ А3 о 450+42679+29337 450+42679+29337 II – I = ----------------- - ----------------- = -------------------- - ---------------------- = П1 1 + П2 о П1 о + П2 о 41412 + 12161 58421 + 12161 72466 72466 = -------- - --------- = 1,353 – 1,027 = + 0,326 ёки +32,6 % 53573 70582 Демак, тезликда тўланадиган мажбуриятлар (жорий кредиторлик қарзлари) ҳажми йил охирида йил бошига нисбатан 17009 минг сўмга камайган, натижада шу омил ҳисобига жорий тўловга қодирлик коэффициенти 32,6 % га ошган. 2-омил. «Қисқа муддатли пассивлар (қисқа муддатли кредитлар)» бўйича мажбуриятлар ҳажми ўзгаришининг таъсири:

А1 о+ А2 о+ А3 о А1 о+ А2 о+ А3 о 450+42679+29337 450+42679+29337 III – II = ----------------- - ----------------- = --------------------- - ----------------------- = П1 1 + П2 1 П1 1 + П2 о 41412 + 22938 41412 + 12161 72466 72466 = -------- - --------- = 1,126 – 1,353 = - 0,227 ёки - 22,7 % 64350 53573 Демак, қисқа муддатли пассивлар (қисқа муддатли кредитлар) ҳажми йил охирида йил бошига нисбатан 10777 минг сўмга ошган, натижада жорий тўловга қодирлик коэффициенти йил охирида 22,7 % га пасайган. 3-омил. «Энг юкори ликвидли активлар» бўйича тўлов маблағлари ҳажми ўзгаришининг таъсири: А1 1 + А2 о+ А3 о А1 о+ А2 о+ А3 о 630+42679+29337 450+42679+29337 IV – III =---------------- - ------------------ = ------------------------ - - --------------------- = П1 1 + П2 1 П1 1 + П2 1 41412 + 22938 41412 + 22938 72646 72466 = -------- - -------- = 1,129 - 1,126 = + 0,003 ёки + 0,3 % 64350 64350 Демак, пул маблағлари ва қисқа муддатли инвестициялар ҳажми йил охирида йил бошига нисбатан 180 минг сўмга ошган, натижада шу омил ҳисобига жорий тўловга қодирлик коэффициенти 0,3 % га ошган, холос. Бу жуда паст кўрсаткич. Асосан тўловга қодирликни шу маблағларни кўпайтириш ҳисобига ошириш зарур.

4-омил. «Тез реализация этиладиган активлар» бўйича тўлов маблағлари ҳажми ўзгаришининг таъсири : А1 1 + А2 1 + А3 о А1 1 + А2 о+ А3 о 630+35720+29337 630+42679+29337 V – IV = ---------------- - ----------------- = --------------------- - ------------------- = П1 1 + П2 1 П1 1 + П2 1 41412 + 22938 41412 + 22938 65687 72646 = -------- - -------- = 1, 021 – 1,129 = - 0,108 ёки – 10,8 % 64350 64350 Демак, тез реализация этиладиган активлар (дебитор қарзлари, тайёр маҳсулотлар ва товарлар қиймати) бўйича тўлов маблағлари ҳажми йил охирида йил бошига нисбатан 6959 минг сўмга камайган, натижада шу омил ҳисобига жорий тўловга қодирлик коэффициенти 10,8 % га пасайган. 5-омил. «Секинлик билан реализация этиладиган активлар» бўйича тўлов маблағлари ҳажми ўзгаришининг таъсири: А1 1+ А2 1+ А3 1 А1 1+ А2 1+ А3 о 630+35720+28711 630+35720+29337 VI – V = ---------------- - ------------------ = -------------------- - ------------------- ------ = П1 1 + П2 1 П 1 + П2 1 41412 + 22938 41412 + 22938 65061 65687 = -------- - -------- = 1,011 – 1,021 = -0,01 ёки - 1,0 %. 64350 64350

Демак, секинлик билан реализация қилинадиган активлар ҳажми ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 626 минг сўмга камайган, натижада шу омил ҳисобига коэффициент 1 % га пасайган. Омилли таҳлил маълумотларидан кўриниб турибдики, фермер хўжалиги тўлов қобилиятининг йил охирида йил бошига нисбатан ўзгариши уч омилнинг салбий ва икки омилнинг ижобий таъсири остида юзага келган. Тўловга қодирлик коэффициентини ошириш учун маҳсулотларни сотишдан олинадиган соф пул тушуми ҳажмини ишлаб чиқариш кўламини ривожлантириш ҳисобига ошириш зарур. К орхона нинг айланма маблағлар и дан фойдаланиш самарадорлигини нг таҳлили. Молиявий ҳолатга баҳо беришда қўлланиладиган асосий иқтисодий кўрсаткичлардан бири бўлиб, айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлиги ҳисобланади. Айланма маблағлар самарадорлиги деганда жорий активлардан фойдалнишдаги иқтисодий самара тушунилади. Иқтисодий самара кўрсаткичлари тизими айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлигини ифодалайди. Айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлиги қуйидаги кўрсаткичлар орқали ифодаланади , таърифланади ва таҳлил қилинади: 1) Бир сўмлик айланма маблағлар ҳисобига тўгри келадиган соф пул тушими ва соф фойда ҳажми; 2) Айланма маблағларнинг айланиш коэффициенти ; 3) Айланма маблағларнинг айланиш даври (кун ҳисобида) ; 4) Айланма маблағларнинг бириктирилиш коэффициенти ; 5) Айланма маблағлар айланишининг тезлашиши ёки секинлашиши ҳисобига оборотдан бўшатилган ёки қўшимча жалб қилинган маблағлар ҳажми кўрсаткичлари .

1 сўмлик айланма маблағлар ҳисобига олинган иқтисодий самарадорлик кўрсаткичлари қуйидаги тартибда аниқланади : 1) 1 сўмлик айланма маблағ ҳисобига тўғри келадиган соф фойда ҳажми (К Ф ) жами соф фойда суммасини (СФ) айланма маблағларнинг ўртача қийматига (АМҚ) бўлиш орқали аниқланади: АМК СФ Кф 2) 1 сўмлик айланма маблағлар ҳисобига тўғри келадиган соф пул тушуми ҳажмини (К ст ) аниқлаш учун жами соф пул тушуми ҳажмини (СТ) айланма маблағларнинг ўртача йиллик қийматига бўлиш керак: АМК СТ Кст  2. Айланма маблағларнинг айланиш коэффициентини (КА) ҳисоблаш учун қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сотишдан олинган соф пул тушумини (СТ) айланма маблағлар ўртача йиллик қийматига булиш керак: АМК СТ Ка 3. Айланма маблағларнинг айланиш даври (К д ) ни аниқлаш учун айланма маблағларнинг ўртача йиллик қийматини (АМҚ) сотишдан олинган соф тушум (СТ) га бўлиб, натижасини 360 кунга кўпайтириш керак : 360  СТ АМК КД ёки 360 кунни айланма маблағларнинг айланиш коэффициентига бўлиш орқали аниқланади: 360 : К а . 4. Айланма маблағларни бириктириш коэффициентини (Кб) аниқлаш учун айланма маблағларнинг ўртача йиллик қолдиғини соф пул тушими ҳажмига бўлиш керак: СТ АМК Кб  Энди, айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлик кўрсаткичларини ҳисоблаш ва таққослама таҳлилини ҳисобот маълумотлари асосида кўриб чиқамиз: 38-жадвал.

Айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлиги кўрсаткичларининг қиёслама таҳлили. Кўрсаткичлар Базис йили Ҳисобот йили Фарқ (+,-) 1. Айланма маблағларнинг ўртача йиллик қиймати, минг сўм 68763 65500 -3263 2. Маҳсулотларни сотишдан олинган соф тушум, минг сўм 167929 142767 - 25162 3. Соф фойда, минг сўм 14348 13110 -1238 4. 1 сўмлик айланма маблағ ҳисобига олинган: -соф тушум (2:1), сўм -соф фойда (4:1),сўм 2,44 0,21 2,18 0,20 -0,26 -00,1 5. Айланма маблағларнинг айланиш коэффициенти (2:1), марта 2,4 2,2 -0,2 6. Айланма маблағларнинг айланиш даври, кун ҳисобида (1/2∙360) 147 165 +18 жадвалдан кўриниб турибдики, айланма маблағлардан фойдаланиш самараси ҳисобот йилида базис йилига нисбтан пасайган. 1сўмлик айланма маблағ ҳисобига олинган соф тушум суммаси 0,26 сўмга (ёки 10,16 % га) камайган, айланма маблағларнинг айланиши 18 кунга секинлашган, айланиш коэффиценти 8,3 % га камайган, 1 сўмлик айланма маблағ ҳисобига олинган фойда ҳам камайган. Ушбу маълумотлар айланма маблағлардан фойдаланиш самараси ҳисобот йилида базис йилига нисбатан кескин камайганлигидан далолат беради. Энди, айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлиги ўзгаришига омиллар таъсири ўзгаришининг таҳлилини 1 сўмлик айланма маблағлар ҳисобига олинган соф фойда ва айланма маблағларнинг айланиш коэффицентининг ўзгариши мисолида қўриб чиқамиз. 1сўмлик айланма маблағ ҳисобига олинган соф фойда ҳажми ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 00,1 сўмга ёки 4,8 % га камайган:

СФ 1 СФ 0 = (13110:65500)-(14348:68763)=0,20-0,21=-0,01сўм. АМҚ 1 АМҚ 0 Бу ўзгариш формуладан кўриниб турибдики икки омил ҳисобига содир бўлган: 1. Айланма маблағлар қийматининг ўзгариши ҳисобига; 2. Соф фойда ҳажмининг ўзгариши ҳисобига. Ушбу омилларнинг таъсири «Занжирли боғланиш» усули орқали аниқланади. Омиллар таъсирини аниқлашдан олдин «Шартли самарадорлик» кўрсаткичи аниқлаб олиниши керак. Буни аниқлаш учун базис давридаги (ёки режадаги) соф фойда суммасини ҳисобот йилидаги айланма маблағларнинг ўртача йиллик қийматига бўлиш керак: СФ 0 АМҚ 1 Шундан кейин омиллар таъсирини аниқлаш мумкин. 1) Айланма маблағлар ўртача қиймати ўзгаришининг айланма маблағлар самарадорлиги даражасининг ўзгаришга таъсири: СФ 0 СФ 0 - =(14348:65500)-(14348:68763)=0,22-0,21= +0,01 сўм. АМҚ 1 АМҚ 0 Демак, айланма маблағларнинг ўртача йиллик ҳажми 3263 минг сўмга кўпайган, натижада 1 сўмлик айланма маблағ ҳисобига етиштирилган соф фойда ҳажми 0,01 сўмга ёки 4,8 % га ошган. Бошқача айтганда айланма маблағлардан фойдаланиш даражаси 4,8 % га ошган. 2) Соф фойда ҳажми ўзгаришининг айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлигининг ўзгаришига таъсири: СФ 1 СФ 0 =(13110:65500)-(14387:65500)=0,20-0,22=-0,02 сўм. АМҚ 1 АМҚ 1

Демак, соф фойда ҳажмининг 1238 минг сўмга камайиши айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлигига салбий таъсир қилган, натижада 1 сўмлик айланма маблағ ҳисобига олинган соф фойда ҳажми 0,20 сўмга ёки 9,1 % га камайган. Ушбу таҳлил натижаларидан кўриниб турибдики, айланма маблағлар самарадорлигини ошириш учун соф фойда ҳажмини кескин кўпайтириш чораларини кўриш керак. Айланма маблағларнинг самарадорлигини ифодаловчи асосий кўрсаткичлардан бири бўлиб, айланиш коэффициенти ҳисобланади. Айланма маблағларнинг айланиши сони ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 0,2 коэффициентга камайган: СТ 1 СТ 0 - =(142767:65500)-(167929:68763)=2,2-2,4=-0,2. АМҚ 1 АМҚ 0 Демак, айланма маблағларнинг айланиш сони ўтган йилга нисбатан 0,2 коффицентга камайган. Бошқача айтганда 1 сўмлик айланма маблағ ҳисобига олинган соф тушуми ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 0,2 сўмга камайган. Бу эса айланма маблағларнинг айланиш даврини 18 кунга секинлашишига сабабчи бўлган. Айланма маблағларнинг айланиш коэффициентининг ўзгаришига ушбу формуладан кўриниб турибдики, икки омил таъсир қилган: 1. Айланма маблағларнинг ўртача йилик қиймати ҳажмининг ўзгариши; 2. Маҳсулотларни сотишдан олинган соф пул тушуми суммасининг ўзгариши. Ушбу омилларнинг таъсири «Занжирли боғланиш» усули орқали аниқланади. Бунинг учун аввало қуйидаги боғланиш кўрсаткичларини ҳисолаб олиш зарур:

I. 0 0 АМК СТ - базис давридаги айланма маблағларнинг айланиш коэффициенти; II. 1 0 АМК СТ - айланма маблағларнинг шартли айланиш коэффициенти; III. 1 1 АМК СТ -ҳисобот давридаги айланма маблағларнинг айланиш коэффиценти. Шу кўрсаткичлар асосида айланма маблағларнинг айланиш коэффциентининг ўзгариши омилли таҳлил қилинади. Биринчи навбатда, умумий ўзгариши аниқланади. Бунинг учун III - боғланишдан I -боғланишни чигириб ташлаш керак: СТ АМК АМК СТ АМК СТ , 0 0 1 1    Ушбу ўзгаришга омилларнинг таъсири қуйидагича аниқланади. Айланиш коэффициентининг ўзгаришига айланма маблағлар ўртача йиллик ҳажми ўзгаришининг таъсирини аниқлаш: II-I = СТ 0 СТ 0 =(167929:65500)-(167929:68763)=2,6-2,4=+0,2 АМҚ 1 АМҚ 0 ёки 20 % Демак, айланма маблағларнинг ўртача қолдиғини камайиши ҳисобига айланиш коэффициенти 20 % га ошган. Маҳсулотларни сотишдан олинган соф тушум ҳажми ўзгаришининг айланма маблағлар айланиш коэффициентининг ўзгаришига таъсирини аниқлаш: III - II = СТ 1 СТ 0 =(142767:65500)-(167929:65500)=2,2-2,6 =-0,4 АМҚ 1 АМҚ 1 ёки 40 % га камайган.

Демак, маҳсулотларни сотишдан олинган соф тушум ҳажми камайиши натижасида айланма маблағларнинг айланиш коэффициенти 0,4 миқдорга камайган (40 % га камайган). Хуллас, айланма маблағларнинг айланиш коэффициентининг пасайиши пул тушумининг кескин камайиши натижасида юзага келган. Ушбу коэффициентни янада ошириш учун айланма маблағларнинг ўртача йиллик қийматининг камайишига ва пул тушумининг кескин ошишига эришмоқ керак.

Хулосалар Ушбу бобда молиявий ҳолат таҳлилининг аҳамияти, мақсади ва вазифалари, бухгалтерия баланси асосида мулк ва манбалари таркиби ва таркибий тузилишининг таҳлили, молиявий барқарорлигининг таҳлили, корхона тўлов қобилиятининг таҳлили, айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлигининг таҳлили масалалари ёритилган. Ушбу масалаларнинг мазмун-моҳиятини ва ўрганиш усулларини қўллаш тартибини талаба яхши ўзлаштириб олиши учун, унга ушбу мавзуни дарслик бўйича ўқиб, ўзлаштиришини ҳамда назарий саволларга етарли даражада жавоб қайтаришни ва машқларни мустақил бажариб, ўзлаштириб олишни тавсия этамиз.

Адабиётлар рўйхати : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси . Тошкент- «Ўзбекистон», 1992 2. Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасида корхоналар тўғрисида»ги қонуни. Т.: «Ўзбекистон», 1992 3. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонуни. - Қишлоқ хўжалигида ислоҳатларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий ҳужжатлар тўплами (2-кисм). Тошкент-1998й. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги Қонуни. 5. Ўзбекистон Республикасининг «Фермер хўжалиги тўғрисида» ги Қонуни (янги таҳрири). – Халқ сўзи газетаси, 2004 й. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Фермер хўжаликларини ривожлантириш Консепцияси тўғрисида» ги 2003 йил 27-октябрдаги ПФ– 3342–сонли Фармони. 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «2005-2007 йилларда фермер хўжаликларини жадал ривожлантиришга қаратилган таклифлар тайёрлаш бўйича махсус камиссия тўзиш тўғрисида» ги Фармойиши. – Халқ сўзи, 2004йил 5 ноябр. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 4 – апрелдаги «Аудиторлик фаолиятини янада такомиллаштириш ҳамда улар кўрсатаётган хизматлар сифати учун жавобгарликни ошириш тўғрисида»ги қарори. 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим йўналишлари тўғрисида» ги 2003 йил 24 мартдаги фармони. «Ҳалк сўзи» 2003 йил март. 10. Каримов И.А. – Янгиланиш ва барқарор тараққиёт йўлидан янада изчил ҳаракат қилиш, халқимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш – асосий вазифамиздир . “Халқ сўзи”, 2007 йил 14 фе в рал.

Похожие

Молиявий натижалар ва рентабеллик кўрсаткичларининг таҳлили

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш аҳволининг таҳлили

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш таннархининг таҳлили

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларига бўлган талаб ва таклифнинг таҳлили

Хусусий капитал таҳлили