Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш аҳволининг таҳлили - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш аҳволининг таҳлили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

206.5 KB

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш аҳволининг таҳлили Режа: 1. Таҳлилнинг аҳамияти , мақсади ва вазифалари . 2. Ўсимликчилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш режаси бажарилиши ва динамикасининг омилли таҳлили. 3. Экин майдони структураси ўзгаришининг ялпи ҳосил ўзгаришига таъсирининг таҳлили. 4. Ўртача ҳосилдорликнинг омилли таҳлили ва уни ошириш имкониятлари. 5. Чорвачилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш режаси бажарилиши ва динамикасининг таҳлили. 6. Чорва маҳсулоти миқдори ўзгаришига она моллар структураси ўзгаришининг таъсирини таҳлили. 7. Ўртача маҳсулдорликнинг омилли таҳлили ва уни ошириш имкониятлари.

Таҳлилнинг аҳамияти , мақсади ва вазифалари . Қишлоқ хўжалиги мамлакатимиз х алқ хўжалиги тармоқлари орасида энг муҳим ўринни эгаллайди. У мамлакат аҳолиси учун ҳеч бир нарса билан алмаштириб бўлмайдиган озиқ-овқат маҳсулотларини етиштиришнинг асосий манбаидир. Ўзбекистон миллий иқтисодиётининг ривожланиши ҳам кўп жиҳатдан қишлоқ хўжалигининг тараққиётига боғлиқдир. Шунинг учун мамлакатимиз Президенти ва ҳукумати қишлоқ хўжалигини ривожлантиришга алоҳида эътибор бериб келмоқда. Қишлоқ хўжалиги ўзида ўсимликчилик ва чорвачиликни мужассамлаштирган тармоқдир. Ўсимликчилик ва чорвачилик маҳсулотларини ишлаб чиқаришни кўпайтириш ва уларнинг самарадорлигини ошириш – халқнинг озиқ-овқат маҳсулотларига ва саноатнинг хом ашёга бўлган эҳтиёжларини қондиришда, ҳамда давлат захираларини ташкил қилишда муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Шунинг учун ўсимликчилик ва чорвачилик маҳсулотларини ишлаб чиқаришни кўпайтириш имкониятларини излаб топиш ва уларни ишлаб чиқариш фаолиятига жалб қилиш чораларини кўриш таҳлилнинг асосий мақсади бўлиб ҳисобланади. Таҳлил ўз мақсадига қуйидаги вазифаларни бажариш орқали эришади: 1. Ўсимликчилик ва чорвачилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш режасининг бажарилиши ва унинг ўзгаришига баҳо бериш; 2. Ўсимликчилик ва чорвачилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш динамикаси ўзгаришининг сабабларини омилли таҳлил қилиш; 3. Ҳосилдорлик ва маҳсулдорлик кўрсаткичлари даражаси ўзгаришининг сабабларини омилли таҳлил этиш; 4. Ишлаб чиқариш структураси ўзгаришининг ишлаб чиқариш миқдори (ҳажми)нинг ўзгаришига таъсирининг таҳлилини амалга ошириш;

5. Ўсимликчилик ва чорвачилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш ҳажмини кўпайтириш имкониятларини аниклаш ва ҳаётга тадбиқ этиш бўйича таклифлар бериш. Шунинг учун талаба таҳлил қилиш ва мавжуд имкониятларни аниқлаш йўлларини (усулларини) билиб олиши зарур. Шу нуқтаи назардан ушбу бўлимда ўсимликчилик ва чорвачилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш аҳволининг таҳлили баён қилинади. Ўсимликчилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш режаси бажарилиши ва динамикасининг омилли таҳлили. Қишлоқ хўжалигининг асосий тармоғи бўлиб, ўсимликчилик ҳисобланади. Ушбу тармоқнинг барча соҳаларида етиштириладиган натура маҳсулотларининг миқдори ялпи ҳосил деб аталади. Иқтисодий таҳлил ялпи ҳосилнинг ўзгаришини аниқлашдан бошланади. Ҳисобот йилида ишлаб чиқарилган ялпи ҳосил миқдорини базис йилидаги (ёки режадаги) ялпи ҳосил миқдорига солиштириб, ўзгариши (кўпайганлиги ёки камайганлиги) аниқланади. Сўнгра ушбу ўзгаришнинг сабаблари аниқланиб, ўсимликчилик маҳсулотларини етиштиришни кўпайтириш имкониятлари кўрсатилади. Ялпи ҳосил миқдорининг ўзгариши бевосита икки омил ҳисобига юзага келади: 1. Экин майдони ҳажмининг ўзгариши ҳисобига; 2. Экин ҳосилдорлиги даражасининг ўзгариши ҳисобига. Шу икки омил кўпайтмаларининг йиғиндиси ялпи ҳосил миқдорини беради. Буни қуйидагича ифодалаш мумкин: 00 ХМ - базис давридаги (ёки режадаги) ялпи ҳосил миқдори. 11 ХМ - ҳисобот йилидаги (ёки ҳақиқий) ялпи ҳосил миқдори. Бу ерда, М 1 , М 0 – мос ҳолда ҳисобот ва базис йилларидаги (ёки режадаги) экин майдонини билдиради;

Х 1 , Х 0 – мос ҳолда ҳисобот ва базис йилларидаги (ёки режадаги) ҳосилдорлик даражасини билдиради. Ушбу омилларнинг ялпи ҳосилнинг ўзгаришига таъсирини «Занжирли боғланиш», «Кўрсаткичлар фарқи», «Индекс» усулларидан фойдаланиб, аниқлаш мумкин. Биз бу ерда «Кўрсаткичлар фарқи» усули орқали омиллар таъсирини аниқлаш ва таҳлил қилиш тартибига қуйида тўхталдик. Ҳисобот йилидаги ялпи ҳосилдан базис йилидаги (ёки режадаги) ялпи ҳосилни чегириш орқали унинг умумий ўзгариши аниқланади: МХХМХМ  0011 Ялпи ҳосилнинг ўзгаришига экин майдони миқдори ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун ҳисобот йилидаги (ёки ҳақиқий) экин майдони билан базис йилидаги (ёки режадаги) экин майдони орасидаги фарқни ( М 1 - М 0 ) базис йилидаги (ёки режадаги) ҳосилдорлик даражасига кўпайтирмоқ керак: МХ М М   001 ) ( Ялпи ҳосилнинг ўзгаришига ҳосилдорлик даражаси ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун ҳисобот йилидаги (ёки ҳақиқий) ҳосилдорлик билан базис йилидаги (ёки режадаги) ҳосилдорлик орасидаги фарқни ( Х 1 -Х 0 ) ҳисобот йилидаги (ҳақиқий) экин майдонига кўпайтирмоқ керак. ХМХХ  101 )( Шу икки омил таъсирларининг йиғиндиси ялпи ҳосилнинг умумий ўзгаришига тенг келиши шарт: МХХМ  Энди, ўсимликчиликда етиштирилган маҳсулотлар миқдори ўзгаришининг таҳлилини юқорида келтирилган усул қоидаларига суянган ҳолда фермер хўжалигида етиштирилган пахта ялпи ҳосили мисолида кўриб чиқамиз. Таҳлилни 3-жадвалдаги маълумотлар асосида амалга оширамиз. жадвал Фермер хўжалиги бўйича етиштирилган пахта тўғрисидаги маълумотлар

Т.р Кўрсаткичлар Режа бўйича Ҳақиқатда Ўзгариши (+,-) 1. Экин майдони, га 160 158 -2 2. Пахта ҳосилдорлиги, ц/га 22,5 23,94 +1,44 3. Пахта ялпи ҳосили, ц 3600 3783 + 183 Пахта ялпи ҳосили ҳисобот йилида режага нисбатан 183 ц. га ошган:ц Х М Х М 183 3600 3783 )5, 22 160( ) 94, 23 158( 0 0 1 1         Ушбу ўзгариш пахта майдони билан ҳосилдорлигининг ўзгариши ҳисобига юзага келган. Пахта майдони 2 гектарга камайган. Бу эса ялпи ҳосилнинг камайишига сабабчи бўлган. Пахта майдонининг камайиши туфайли ялпи ҳосил қанчага камайган? Буни аниқлаш учун ҳақиқатда мавжуд бўлган майдон (М 1 ) билан режалаштирилган майдон (М 0 ) орасидаги фарқни режадаги ҳосилдорликка (Ҳ 0 ) кўпайтириш керак: ц Х М М 45 50, 22 2 5, 22 ) 160 158( ) ( 0 0 1         Демак, пахта майдонининг 2 гектарга камайиши натижасида пахта ялпи ҳосили 45 ц.га камайган. Нима сабабдан пахта майдони камайган? Бунинг сабабини фермер мустақил ўзи аниқлаши ва келажакда камайтирмаслик чораларини кўриши зарур. Пахта ҳосилдорлиги режага нисбатан 1,44 центнерга кўпайган. Бу ялпи ҳосилнинг ошишига сабабчи бўлган. Аниқроғи, ялпи ҳосил миқдорини қанча центнерга оширган? Буни аниқлаш учун ҳақиқий ҳосилдорлик (Ҳ 1 ) билан режадаги ҳосилдорлик (Ҳ 0 ) орасидаги фарқни ҳақиқий пахта майдонига (М 1 ) кўпайтирмоқ керак: ц М Х Х 228 158 44,1 158)5, 22 94, 23( ) ( 1 0 1        Демак, пахта ҳосилдорлигининг 1,44 ц.га ошиши натижасида пахта ялпи ҳосили режага нисбатан 228 ц.га кўпайган.

Хуллас, бир омилнинг салбий, иккинчи омилнинг ижобий таъсири остида пахта ялпи ҳосили режага нисбатан 183 ц.га ошган. Агар пахта майдони 2 гектарга камаймаганда, пахта ялпи ҳосили ҳақиқатда 3783 ц ўрнига 3830 ц.ни ташкил қилган бўлар эди. Агар ҳақиқий ҳосилдорлик даражаси илғор фермер хўжаликлари даражасида (яъни, камида 30 ц. миқдорида) бўлганида эди, ялпи ҳосил кескин ошган бўлар эди, яъни ҳақиқий ялпи ҳосил 3783 ц. ўрнига 4740 ц.ни ташкил қилган бўлар эди. (158х30=4740 ц). Биз бу бўлимда пахта ялпи ҳосилини таҳлил қилиш усулини келтирдик. Ушбу усул ёрдамида ўсимликчилик маҳсулотларининг барча турлари бўйича ялпи ҳосили режасининг бажарилишини таҳлил қилиш мумкин. Таҳлил қилиш усулини яхши ўзлаштиргандан кейин масала ечимини аналитик жадвал орқали амалга ошириш самарали бўлади. Жадвалда натижа ва унга таъсир қилувчи омиллар ҳам, уларнинг натижага таъсир қилган даражалари ҳам аниқ кўриниб туради. Буни қуйидаги 4-жадвалдан кўриш мумкин. жадвал Ўсимликчилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш режаси бажарилишининг таҳлили Экин- ларни нг турлар и Режа бўйича Ҳақиқий бажарилиши Ялпи ҳосил ўзгариши (+,-) Эки н май- дон и, га Ҳоси л- дор- лиги, Ц/га Ялпи ҳоси л, Ц/га Эки н май- дон и, га Ҳоси л- дор- лиги, Ц/га Ялпи ҳоси л, Ц/га Жами бўйич а Шу жумладан Майдо н ҳисо- бига Ҳоси л- дорли к ҳисо- бига Буғдо й 257 45,0 1156 5 250 57,0 1425 0 +2685 -315 +3000 Арпа 50 45,0 2250 50 53,0 2650 +400 - +400 Пахта 160 22,5 3600 158 23,94 3783 +183 -45 +228

Ушбу жадвал маълумотларини таҳлил қилиш асосида маҳсулотларни ишлаб чиқаришни кўпайтириш имкониятларини аниқлаш мумкин. Имкониятларни аниқлаш йўллари юқорида пахта ялпи ҳосилининг таҳлили қисмида баён қилинди, шунинг учун ўшалардан бемалол фойдаланиш мумкин. Ўсимликчилик маҳсулотларини кўпайтириш имкониятлари бўлиб, юқори ҳосилли экин тури, нави майдонларини кўпайтириш, экинлар ҳосилдорлигини ошириш ҳамда экин майдони структурасини (таркибий қисмини) яхшилаш ҳисобланади. Ялпи ҳосилнинг ўзгаришига экин майдони ва ҳосилдорлик ўзгаришининг таъсири билан бир қаторда экин майдони структураси (таркибий т у з и лиши)нинг ўзгариши ҳам таъсир қилади. Экин майдони структураси ўзгаришининг ялпи ҳосил ўзгаришига таъсирининг таҳлили. Экин майдони структураси (таркибий тузилиши)нинг ўзгариши деганда экин майдони тўпламидаги айрим экинлар ёки экин навлари майдони салмоғининг ошиши ва бошқа бир экин майдони ёки экин нави салмоғининг камайиши натижасида юзага келадиган ўзгариш тушунилади, яъни ҳисобот йилида базис йилига (ёки режага) нисбатан экин майдонлари тўплами ичида содир бўлган ҳиссавий нисбий ўзгариш тушунилади. Таҳлил жараёнида экин майдони структураси ўзгаришини аниқлаш ва унинг ишлаб чиқарилган ялпи ҳосил миқдорининг ўзгаришига таъсирини ҳисоблаш орқали хулоса чиқариш керак. Буни пахта мисолида кўриб чиқамиз. Агар пахта майдонига фақат бир селекцион нав эқилган бўлса, унда ялпи ҳосил ўзгаришига экин майдони структураси ўзгаришининг таъсири бўлмайди. Агар пахта майдонига икки ва ундан кўп селекцион пахта нави эқилган бўлса, ялпи ҳосилнинг ўзгаришига бошқа омиллар билан бир қаторда

пахта экин майдони структурасининг ўзгариши ҳам албатта таъсир қилади. Ушбу қоида нафақат пахтага, барча экин турларига ҳам тегишлидир. Жами пахта майдонига нисбатан юқори ҳосилли селекцион нав майдони салмоғи ошган бўлса ижобий, агар камайган бўлса салбий таъсир қилади. Пахта майдони структурасининг ўзгариши ўртача ҳосилдорлик даражасининг ўзгаришига ҳам ялпи ҳосил миқдорининг ўзгаришига ҳам таъсир қилади. Ушбу омилнинг таъсирини «Занжирли боғланиш» усулидан фойдаланиб, аниқлаш зарур. Ушбу омил таъсирини аниқлашдан олдин қуйидаги икки шартли ялпи ҳосил кўрсаткичи аниқлаб олиниши керак: 1. Ҳисобот йилидаги (ёки ҳақиқий) жами экин майдони, базис йилидаги (ёки режадаги) ҳар бир экин майдони салмоғи ва базис йилидаги (ёки режадаги) ҳар бир экин ҳосилдорлиги асосида ҳисобланиб аниқланган ялпи ҳосил ( I -шартли ялпи ҳосил):) ( 0 0 1 Х ХЭС ЖМ     2. Ҳисобот йилидаги (ёки ҳақиқий) жами экин майдони, ҳисобот йилидаги (ёки ҳақиқий) ҳар бир экин майдони салмоғи ва базис йилидаги (ёки режадаги)ҳар бир экин ҳосилдорлиги асосида ҳисобланиб аниқланган ялпи ҳосил (2-шартли ялпи ҳосил): ) ( 0 1 1 Х ХЭС ЖМ     бу ерда, 1 ЖМ - ҳисобот йилидаги жами экин майдони (жами пахта майдони, жами бошоқли экинлар майдони ва ҳ.зо); 0ХЭС - базис йилида экин майдон тўпламига кирувчи ҳар бир экин майдонининг салмоғи (коэффициент ҳисобида); 1ХЭС - ҳисобот йилида (ҳақиқий) экин майдони тўпламига кирувчи ҳар бир экин майдонининг салмоғи. 0Х - базис йилидаги ҳар бир экиннинг ҳосилдорлиги. Ушбу шартли ялпи ҳосил кўрсаткичларини солиштириш орқали ушбу омилнинг ялпи ҳосилнинг ўзгаришига таъсири аниқланади. Бунинг учун 2-

шартли ялпи ҳосил кўрсаткичидан 1-шартли ялпи ҳосил кўрсаткичини чегириб ташлаш керак:    С Х ХЭС ЖМ Х ХЭС ЖМ           ) ( ) ( 0 0 1 0 1 1 Энди, экин майдони структураси ўзгаришининг пахта ялпи ҳосилининг ўзгаришига таъсирининг таҳлилини амалда кўриб чиқамиз. Бунинг учун жадвал маълумотларидан фойдаланамиз. жадвал Экин майдони структураси ўзгаришининг пахта ялпи ҳосилининг ўзгаришига таъсирининг таҳлили. Пахтани нг селекцио н навлари Экин майдони, га Экин майдони структурас и, % Ҳақиқи й майдон жами ва режадаг и структу ра бўйича Режа- даги ҳосил- дорли к, ц/га 1-шартли ялпи ҳосил ) ( 0 0 1Х ХЭС ЖМ     2- шартли ялпи ҳосил ) ( 0 1 1Х ХЭС ЖМ    Реж а бўйи -ча Ҳақи - қийс и Реж а бўйи -ча Ҳақи - қийс и Омад 60 40 37,5 25,3 59 21,2 1250 848 Оқдарё-6 100 118 62,5 74,7 99 23,3 2305 2749 Жами: 160 158 100 100 158 22,5 3555 3597 Ҳисобланган шартли ялпи ҳосил кўрсаткичларининг иккаласида ҳам пахта майдони ҳақиқий даражада, ҳосилдорлик эса – режадаги даражада кўрсатилган, майдон структураси (таркибий тузилиши) билан бир-биридан фарқ қилади. Биринчи ҳолатда ялпи ҳосил ҳақиқий жами экин майдони ва режадаги ҳар бир экин майдонининг ҳиссаси, икки ҳолатда ҳақиқий жами экин майдони ва ҳақиқий ҳар бир экин майдони ҳиссаси бўйича ифодаланган. Шунинг учун шу иккала ялпи ҳосил орасидаги фарқ, экин майдони структураси ўзгаришининг таъсирини беради. 5-жадвалдан кўриниб турибдики, юқори ҳосилли Оқдарё-6 селекцион навининг жами майдондаги салмоғи 62,5 фоиздан 74,7 фоизгача кўтарилган,

Омад навининг салмоғи 37,5 фоиздан 25,3 фоизгача пасайган, ушбу ўзгариш ижобий ўзгариш бўлиб ҳисобланади. Натижада шу омил ҳисобига пахта ялпи ҳосили ҳисобот йилида амалда режага нисбатан 42 ц.га кўпайган.    ц Х ХЭС ЖМ Х ХЭС ЖМ 42 3555 3597 ) ( ) ( 0 0 1 0 1 1             Демак, пахта майдони структурасининг яхшиланиши ҳисобига пахта ялпи ҳосили ҳисобот йилида 42 ц. га ошган. Ўртача ҳосилдорликнинг омилли таҳлили ва уни ошириш имкониятлари. Қишлоқ хўжалик экинларининг ҳосилдорлиги сифат ва комплекс кўрсаткич бўлиб ҳисобланади. Ҳосилдорлик ошган сайин ялпи ҳосил кўпайиб, оқибатда хўжаликнинг иқтисодиёти мустаҳкамланиб боради. Шунинг учун ҳам ҳосилдорлик даражасини таҳлил қилиш катта аҳамиятга эгадир. Ўртача ҳосилдорликнинг ўзгаришига бевосита иккки омил таъсир қилади: 1. Экин майдони структурасининг ўзгариши; 2. Ҳар бир экин тури (ёки нави) бўйича ҳосилдорлик даражасининг ўзгариши. Ушбу омиллар таъсирини «Занжирли боғланиш» усули ёрдамида аниқлаш тартибига тўхталдик. Ўртача ҳосилдорликнинг умумий ўзгаришини аниқлаш учун ҳисобот йилидаги ҳосилдорликдан базис йилидаги ҳосилдорликни чегириб ташлаш керак: ц ЖМ Х ХЭС ЖМ ЖМ Х ХЭС ЖМ 44,1 5, 22 94, 23 160 3600 158 3783 160 2330 1270 158 2939 844 160 )3, 23 5, 62 160( )2, 21 5, 37 160( 158 )9, 24 7, 74 158( )1, 21 3, 25 158( ) ( ) ( 0 0 0 0 1 1 1 1                                   

Ўртача пахта ҳосилдорлиги хўжалик бўйича 1,44 ц.га ёки 6,4 % га ошган. Ушбу ўзгариш юқорида кўрсатилган икки омил хисобига содир бўлган. Ўртача ҳосилдорликнинг ўзгаришига бир инчи омил, яъни экин майдони структураси ўзгаришининг таъсири қуйидагича аниқланади.ц ЖМ Х ХЭС ЖМ ЖМ Х ХЭС ЖМ 26,0 50, 22 76, 22 158 3555 158 3597 158 2305 1250 158 2749 844 158 )3, 23 5, 62 158( )2, 21 5, 37 158( 158 )3, 23 7, 74 158( )2, 21 3, 25 158( ) ( ) ( 1 0 0 1 1 0 1 1                                    Юқори ҳосилли Оқдарё навининг салмоғи режадаги 62,5 фоиз ўрнига амалда 74,7 фоизни ташкил қилиб, у 12,2 % ошган. Омад навининг с алмоғи эса шу фоизга камайган. Демак, пахта майдони структураси яхшиланган. Структуранинг яхшиланиши, яъни юқори ҳосилли Оқдарё навининг жами майдондаги ҳиссасининг ошиши ўртача пахта ҳосилдорлигини 0,26 ц.га ёки 1,2 % га оширган. Ўртача пахта ҳосилдорлигининг ўзгаришига иккинчи омилнинг, яъни навлар бўйича ҳосилдорлик даражаси ўзгаришининг таъсири қуйидагича аниқланади: ц ЖМ Х ХЭС ЖМ ЖМ Х ХЭС ЖМ 18,1 76, 22 94, 23 158 3597 158 3783 158 2750 847 158 2939 844 158 )3, 23 7, 74 158( )2, 21 3, 25 158( 158 )9, 24 7, 74 158( )1, 21 3, 25 158( ) ( ) ( 1 0 1 1 1 1 1 1                                    Оқдарё нави ҳосилдорлиги режадаги 23,3 ц. ўрнига амалда 24,9 ц. ни ташкил қилиб, у 1,6 ц. ошган, натижада шу омил ҳисобига пахтанинг ўртача ҳосилдорлиги режага нисбатан 1,18 ц. ёки 5,2 % га ошган. Демак, ўртача ҳосилдорликнинг ошишига икки омил ҳам ижобий таъсир қилган, натижада ўртача ҳосилдорлик 1,44 ц.га ошган. Ҳосилдорликни ошириш имкониятлари бўлиб, ушбу маълумотлардан кўриниб турибдики, юқори ҳосилли пахта навини нг ҳиссасини ошиши ҳамда ҳар бир нав бўйича ҳосилдорлигини нг ошиши ҳисобланади. Бунинг учун илғор хўжаликлар ва илмий-тадқиқот ишлари натижаларига асосланиб,

ҳосилдорликнинг кўпайишига сабабчи бўлувчи асосий омилларни аниқлаш ва таъсир қилиш даражасини ўрганиш зарур. Шу нуқтаи назардан минерал ўғит (масалан азот) билан ҳосилдорлик, органик ўғит билан ҳосилдорлик, минерал ва органик ўғитларнинг тегишли нисбатдаги миқдори билан ҳосилдорлик, моддий рағбатлантириш билан ҳосилдорлик каби кўрсаткичлар орасидаги боғликликни ўрганиб, таҳлил қилиш зарур. Маълумки, минерал ўғит, органик ўғит, моддий манфаатдорлик ҳосилдорликка таъсир қилувчи асосий омиллардир. Уларнинг таъсирини тажриба ўтказиш, маржинал таҳлил, таҳлилий гуруҳлаш, корреляция усуллари орқали амалга ошириш мумкин. Минерал ўғит билан буғдой ҳосилдорлиги орасидаги боғлиқлик М.Бакеттнинг «Фермер хўжалигини ташкил қилиш ва бошқариш» китобида маржинал таҳлил тариқасида яхши баён қилинган ( 2 1, 49-50 бетида), минерал ва органик ўғитларнинг тегишли нисбатдаги миқдори билан буғдой ҳосилдорлиги орасидаги боғлиқлик А.Хоразмий, Ш.Шодмонқуловнинг «Ўғит меъёри, шароит ва ҳосилдорлик» мақоласида яхши ёритилган. Буларнинг мазмунини талаба яхши ўзлаштириб олиши учун уларни албатта ўқиб чиқиши керак. Шунда ҳосилдорликни ошириш имкониятлари тўғрисидаги тасаввурга етарли даражада эга бўлади.

Чорвачилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш режаси бажарилиши ва динамикасининг таҳлили. Чорвачилик қишлоқ хўжалигининг асосий ишлаб чиқариш тармоқларидан биридир. Аҳолининг турмуш даражасининг ўсиши билан чорвачилик маҳсулотларига бўлган талаб ортиб боради. Шуннг учун ушбу тармоқда мавжуд бўлган ҳолатни таҳлил этиш ва уни ривожлантириш имкониятларини аниқлаш ижтимоий-иқтисодий тараққиёт нуқтаи назаридан катта аҳамиятга эга. Чорвачилик маҳсулотларини ишлаб ишлаб чиқариш аҳволининг омилли таҳлили қуйидаги тартиб бўйича амалга оширилади. Биринчи навбатда, таққослаш усули орқали етиштирилган маҳсулот миқдорининг умумий ўзгариши, сўнгра занжирли боғланиш, кўрсаткичлар фарқи ёки индекс усули орқали ўзгаришига омилларнинг таъсири аниқланади. Чорвачилик маҳсулотлари бўлиб, гўшт, сут, жун, қоракўл тери, тухум ва бошқалар ҳисобланади. Биз ишлаб чиқарилган чорвачилик маҳсулотлари динамикасининг (ёки режаси бажарилишининг) таҳлилига мисол қилиб сутни олдик, бошқаларининг ҳам таҳлили шунга ўхшаш, фарқи уларнинг номида, таҳлил усули бир хилдир. Ҳисобот йилида етиштирилган ҳақиқий ялпи сут миқдорини базис йилида етиштирилган (ёки режадаги) сут миқдорига солиштириш орқали умумий ўзгариши аниқланади: SPPSPS  0011 бу ерда, S 1 , S 0 - мос ҳолда ҳисобот ва базис йилларидаги (ёки ҳақиқий ва режадаги) сигирларнинг ўртача сони; P 1 , P 0 - мос ҳолда ҳисобот ва базис йилларидаги (ёки ҳақиқий ва режадаги) сут маҳсулдорлиги. Ушбу ўзгариш қуйидаги икки омил ҳисобига содир бўлади: 1. Сигирларнинг ўртача йиллик сонининг ўзгариши ҳисобига ( 01 SS  );

2. Сут маҳсулдорлиги даражасининг ўзгариши ҳисобига ( 01 PP  ). Ушбу омилларнинг ялпи сут миқдорининг ўзгаришига таъсирини «Занжирли боғланиш» усули орқали аниқлаш тартибини баён қиламиз. Омиллар таъсирини аниқлашдан олдин «шартли сут миқдори» кўрсаткичини аниқлаб олиш керак. Бу кўрсаткични аниқлаш учун ҳисобот йилидаги ҳақиқий сигирларнинг ўртача йиллик сонини ( S 1 ) базис йилидаги (ёки режадаги) сут маҳсулдорлигига (Р 0 ) кўпайтирмоқ керак: S 1 Р 0 . Ушбу шартли сут миқдори кўрсаткичи аниқлангандан кейин ялпи сут миқдорининг ўзгаришига омиллар таъсири қуйидаги тартибда аниқланади: Ялпи сут миқдорининг ўзгаришига сигирлар сони бўйича ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун шартли сут миқдоридан базис йилидаги (ёки режадаги) сут миқдорини чегириб ташлаш керак: SPSPS  0001 Ялпи сут миқдорининг ўзгаришига сут маҳсулдорлиги ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун ҳисобот йилидаги ҳақиқий ялпи сут миқдоридан шартли сут миқдорини чегириб ташлаш керак: PPSPS  0111 Ушбу омиллар таъсирларининг йиғиндиси етиштирилган ялпи сут миқдорининг умумий ўзгаришига тенг келиши керак. Энди , юқорида келтирилган усул ёрдамида етиштирилган ялпи сут динамикасининг таҳлилини 6-жадвал маълумотлари асосида кўриб чиқамиз. Режанинг бажарилишини таҳлил қилиш динамикасининг таҳлилидан фарқ қилмайди, таҳлил қилиш усули бирхилдир. Шунинг учун унга алоҳида тўхталмадик. жадвал Фермер хўжалиги бўйича сигирлар сони ва ишлаб чиқарилган ялпи сут микдори тўғрисидаги маълумотлар. Т.р Кўрсаткичлар Базис йили Ҳисобот йили Ўзгариши (+,-) 1. Сигирларнинг ўртача сони, бош 50 70 +20

2. Ўртача бир сигирдан соғиб олинган сут, ц/б 22,0 24,2 + 2,2 3. Ялпи ишлаб чиқарилган сут, ц 1100 1694 + 594 6-жадвалдан кўриниб турибдики, етиштирилган сут ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 594 ц.га кўпайган.ц P S P S 594 1100 1694 )0, 22 50( )2, 24 70( 0 0 11         Бу ўзгариш икки омил ҳисобига содир бўлган. Энди, ҳар бирининг таъсирини аниқлаймиз. Сигирларнинг ўртача йиллик сони ўзгаришининг ялпи сут миқдорининг ўзгаришига таъсирини аниқлаш учун шартли ялпи сут миқдоридан базис йилидаги ялпи сут миқдорини айириб ташлаш керак: ц P S P S 440 1100 1540 )0, 22 50( )0, 22 70( 0 0 0 1         Демак, сигирлар сонининг 20 бошга кўпайиши натижасида ялпи сут миқдори ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 440 ц.га кўпайган. Энди, сут маҳсулдорлигининг ялпи сут миқдорининг ўзгаришига таъсирини аниқлаймиз. Бунинг учун ҳисобот йилидаги ялпи сут миқдоридан шартли ялпи сут миқдорини айириб ташлаш керак: ц P S P S 154 1540 1694 )0, 22 70( )2, 24 70( 0 1 11         Демак, сут маҳсулдорлигининг 2,2 ц.га ошиши натижасида ялпи сут миқдори 154 ц.га кўпайган. Я лпи сут миқдорининг ўзгариши икки омилнинг ҳам ижобий таъсири остида юзага келган. Натижада етиштирилган сут миқдори базис йилига нисбатан 594 ц.га ёки 54 % га кўпайган. Бу яхши ижобий ҳолат, аммо ушбу кўрсаткични янада ошириш мумкин эди, агар она моллар бош сони таркибидаги сигирларнинг салмоғини пасайтирмасдан оширганда ёки базис давридаги ҳиссасини сақлаб қолганда. Сигирлар салмоғи базис йилида 80 % ни, ҳисобот йилида 74 % ни ташкил қилиб, 6 фоизга пасайган. Бундай ўзгариш ўз навбатида етиштирилган ялпи сут миқдорининг камайишига сабабчи бўлган. Бунинг аниқ таъсирининг миқдорини аниқлаш учун она

моллар структураси ўзгариши таъсирининг таҳлилини «Занжирли боғланиш» усули орқали қуйида кўриб чиқамиз. Чорва м аҳсулот и миқдори ўзгаришига она моллар структураси ўзгаришининг таъсирини таҳлили. Она моллар сони бўйича структураси ўзгаришининг етиштирилган маҳсулот миқдорининг ўзгаришига таъсирининг таҳлилини ялпи сут мисолида «Занжирли боғланиш» усули ёрдамида кўриб чиқамиз. Ушбу омилнинг ялпи сут миқдорининг ўзгаришига таъсирини аниқлашдан олдин ялпи сут миқдорини ифодаловчи қуйидаги икки шартли кўрсаткич ҳисоблаб олиниши керак: 1-шартли ялпи сут кўрсаткичи. Бу кўрсаткич ҳисобот йилидаги жами она моллар сонини (  S 1 ) базис йилидаги ҳар бир гуруҳдаги она молларнинг салмоғига (С 0 ) ва базис йилидаги ҳар бир гуруҳдаги она молларнинг маҳсулдорлигига (Р 0 ) кўпайтириб, олинган натижаларни жамлаш орқали аниқланади: ) ( 0 0 1 Р С S     2-шартли ялпи сут кўрсаткичи. Ҳисобот йилидаги жами она моллар сонини (  S 1 ) ҳисобот йилидаги ҳар бир гуруҳдаги она молларнинг салмоғига (С 1 ) ва базис йилидаги ҳар бир гуруҳдаги она молларнинг маҳсулдорлигига (Р 0 ) кўпайтириб, олинган натижасини жамлаш орқали ушбу кўрсаткич аниқланади: ) ( 0 1 1 Р С S     Иккинчи «Шартли ялпи сут» кўрсаткичидан биринчисини айириш орқали етиштирилган ялпи сут миқдорининг ўзгаришига она моллар структураси ўзгаришининг таъсири аниқланади. 2-шартли сут миқдори биринчига нисбатан кўп бўлса, оралиқдаги фарқ она моллар структурасининг яхшиланиши ҳисобига ялпи сут миқдорининг кўпайганлигини билдиради, агар аксинча бўлса – структура ёмонлашганлиги (яъни маҳсулдорлиги юқори

бўлган сигирлар салмоғининг пасайиши) натижасида ялпи сут миқдорининг камайганлигини кўрсатади. Энди, фермер хўжалиги мисолида ялпи сут билан она моллар структураси орасидаги боғлиқликнинг таҳлилини кўриб чиқамиз. жадвал Етиштирилган сут миқдори ўзгаришига она моллар структураси ўзгариши нинг таъсирини таҳлили Она молла р-нинг гуруҳ- лари Она моллар сони, бош Моллар структураси, % Ҳисобот йилидаги жами она моллар сони ва базис йилидаги ҳар бир гуруҳдаги она молнинг ҳиссаси бўйича аниқланган моллар сони Базис йилида -ги сут маҳсул - дорли- ги, ц/б 1- шартли ялпи сут) ( 0 0 1 Р С S    2- шартли ялпи сут ) ( 0 1 1 Р С S   Ба- зис йили Ҳисо -бот йили Базис йили Ҳисо -бот йили Сигир- лар 40 52 80 74 56 22,5 1260 1170 Ғуна- жинла р 10 18 20 26 14 20,0 280 360 Жами: 50 70 100 100 70 22,0 1540 1530 7-жадвалдан кўриниб турибдики, сут маҳсулдорлиги юқори бўлган сигирларнинг жами она моллар таркибидаги ҳиссаси 6 % га пасайган, натижада структуранинг ёмонлашиши ҳисобига 10 ц.га ялпи етиштирилган сут камайган: 0 1 1 Р С S    - ц Р С S 10 1540 1530 0 0 1      

Она моллар структурасидаги ўзгариш ўртача маҳсулдорлик даражасининг ўзгаришига ҳам таъсир қилади. Бунинг таъсирини сут маҳсулдорлигининг омилли таҳлили қисмида кўриб чиқамиз. Ўртача маҳсулдорликнинг омилли таҳлили ва уни ошириш имкониятлари. Маҳсулдорлик чорвачиликнинг энг асосий сифат кўрсаткичи бўлиб ҳисобланади. У қанча юқори бўлса, ишлаб чиқариш ҳажми ва унинг самарадорлиги шунча юқори бўлади, яъни у ошган сайин сут, гўшт, жун каби маҳсулотларнинг миқдори кўпайиб, таннархи пасайиб, фойдаси ва рентабеллиги ошиб боради, оқибатда фермер хўжалиги иқтисодий жиҳатдан мустаҳкам хўжаликка айланади. Шунинг учун чорва моллари маҳсулдорлиги даражасини узлуксиз равишда таҳлил қилиб, мавжуд имкониятларни аниқлаб, уларни ҳаётга жалб этиш зарур. Маҳсулдорлик кўп омиллар таъсири остида шаклланади ва ўзгаради. Чорва молларининг ўртача маҳсулдорлигига таъсир қилувчи омиллар икки гуруҳга бўлиниб ўрганилади. Булар қуйидагилардир: 1. Чорва моллари сони бўйича структурасининг ўзгариши; 2. Ўртача кўрсаткични шакллантирувчи миқдорларнинг ўзгариши. Биз сут маҳсулдорлиги мисолида ўртача маҳсулдорликнинг таҳлилига тўхталамиз. Юқорида қайд қилинганидек ўртача сут маҳсулдорлиги ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 2,2 ц.га ошган. Бу ўзгариш икки гуруҳ омиллар таъсирида пайдо бўлган : 1. Подадаги она моллар таркибий тузилишининг (структурасининг) ўзгариши; 2. Ҳар бир гуруҳдаги она моллар (сигир, ғунажинлар) маҳсулдорлигининг ўзгариши. Ушбу омилларнинг ўртача сут маҳсулдорлигининг ўзгаришига таъсирини «Занжирли боғланиш» усулидан фойдаланиб аниқлаймиз. Бунинг

учун аввало, қуйидаги ўртача маҳсулдорлик кўрсаткичларини аниқлаб олиш зарур: I . ц S Р С S 22 50 1100 50 )0, 20 2,0 50( )5, 22 8,0 50( ) ( 0 0 0 0              II . ц S Р С S 22 70 1540 70 )0, 20 2,0 70( )5, 22 8,0 70( ) ( 1 0 0 1              III . ц S Р С S 86, 21 70 1530 70 )0, 20 26,0 70( )5, 22 74,0 70( ) ( 1 0 1 1              IV . ц S Р С S 2, 24 70 1694 70 )0, 21 26,0 70( )3, 25 74,0 70( ) ( 1 1 1 1              Ушбу боғланиш кўрсаткичларини солиштириш орқали омиллар таъсири аниқланади. Маълумки, маҳсулдорлик даражасининг ўзгаришига моллар сонининг ўзгариши таъсир қилмайди, уларнинг ўзгариши фақат маҳсулот миқдорининг ўзгаришига таъсир қилади. Бу фикрни II ва I - боғланиш кўрсаткичлари орасидаги нулевой фарқ ҳам исботлаб турибди. Демак, ўртача маҳсулдорликнинг ўзгаришига юқорида кўрсатилган икки гуруҳ омилларининг таъсири II , III ва IV боғланиш кўрсаткичларини бир-бирига қиёслаш орқали аниқланади. III -боғланиш кўрсаткичидан II -боғланиш кўрсаткчини чегириб ташлаш орқали, ўртача сут маҳсулдорлигининг ўзгаришига она моллар структураси ўзгаришининг таъсири аниқланади: ц S Р С S S Р С S 14,0 22 86, 21 70 1540 70 1530 ) ( ) ( 1 0 0 1 1 0 1 1                Демак, она моллар таркибидаги сигирлар сони салмоғининг 6 % камайиши натижасида сут маҳсулдорлиги 0,14 ц.га камайган, натижада ялпи сут миқдори шу омил ҳисобига 10 ц. камайган (-0,14 х 70 бош). IV -боғланиш кўрсаткичидан III -боғланиш кўрсаткичини чегириб ташлаш орқали, ўртача сут маҳсулдорлигининг ўзгаришига ҳар бир гуруҳга кирувчи она моллар маҳсулдорлиги ўзгаришининг таъсири аниқланади: ц S Р С S S Р С S 34,2 86, 21 2, 24 70 1530 70 1694 ) ( ) ( 1 0 1 1 1 1 1 1               

Демак, ҳар бир гуруҳдаги она моллар маҳсулдорлиги даражасининг ўзгариши натижасида ўртача сут маҳсулдорлиги даражаси 2,34 ц.га ошган. Шу жумладан сигирлар маҳсулдорлиги 22,5 ц.дан 25,3 ц.га, ғунажинлар маҳсулдорлиги 20 ц.дан 21 ц.га етган, натижада шу икки турдаги маҳсулдорлик таъсири остида ўртача маҳсулдорлик 2, 2 ц.га ошган.

Хулосалар Намунавий ўқув дастурига мос ҳолда режалаштирилган саволлар: таҳлилнинг аҳамияти, мақсади ва вазифалари, ўсимликчилик ва чорвачилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш, ўртача ҳосилдорлик ва ўртача маҳсулдорлик даражаси, ишлаб чиқариш структураси ўзгаришининг маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига таъсири каби масалаларнинг таҳлили етарли даражада ушбу бобда ёритилди. Ушбу масалаларни ҳам назарий, ҳам услубий жиҳатдан яхши ўзлаштириш учун, талабага дарслик бўйича мавзуни ўқиб, ўзлаштиришини ва унда келтирилган назарий саволларга жавоб тайёрлашини ва машқни мустақил бажаришини тавсия қиламиз.

Адабиётлар рўйхати : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси . Тошкент- «Ўзбекистон», 1992 2. Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасида корхоналар тўғрисида»ги қонуни. Т.: «Ўзбекистон», 1992 3. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонуни. - Қишлоқ хўжалигида ислоҳатларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий ҳужжатлар тўплами (2-кисм). Тошкент-1998й. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги Қонуни. 5. Ўзбекистон Республикасининг «Фермер хўжалиги тўғрисида» ги Қонуни (янги таҳрири). – Халқ сўзи газетаси, 2004 й. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Фермер хўжаликларини ривожлантириш Консепцияси тўғрисида» ги 2003 йил 27-октябрдаги ПФ– 3342–сонли Фармони. 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «2005-2007 йилларда фермер хўжаликларини жадал ривожлантиришга қаратилган таклифлар тайёрлаш бўйича махсус камиссия тўзиш тўғрисида» ги Фармойиши. – Халқ сўзи, 2004йил 5 ноябр. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 4 – апрелдаги «Аудиторлик фаолиятини янада такомиллаштириш ҳамда улар кўрсатаётган хизматлар сифати учун жавобгарликни ошириш тўғрисида»ги қарори. 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим йўналишлари тўғрисида» ги 2003 йил 24 мартдаги фармони. «Ҳалк сўзи» 2003 йил март. 10. Каримов И.А. – Янгиланиш ва барқарор тараққиёт йўлидан янада изчил ҳаракат қилиш, халқимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш – асосий вазифамиздир . “Халқ сўзи”, 2007 йил 14 фе в рал.

Похожие

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш таннархининг таҳлили

Қишлоқ хўжалик ялпи ва товар маҳсулотларини кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлашнинг асосий усуллари

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини консервалаш ва уларни сақлаш технологияси

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш технологиясида қўлланиладиган идиш турлари