Қишлоқ хўжалик ялпи ва товар маҳсулотларини кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Қишлоқ хўжалик ялпи ва товар маҳсулотларини кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

137 KB

Қишлоқ хўжалик ялпи ва товар маҳсулотларини кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш Режа: 1. Ялпи маҳсулот тушунчаси, унинг таркиби, ҳисоблаш ва баҳолаш 2. Ялпи маҳсулотнинг тақсимланиши. 3. Товар маҳсулот тушунчаси, товарлилик даражаси ва уни ошириш имкониятлари. 4. Товар маҳсулотнинг сифати, уни яхшилаш ва рақобатбардошлигини ошириш имкониятлари

1. Ялпи маҳсулот тушунчаси, унинг таркиби, ҳисоблаш ва баҳолаш. Ялпи маҳсулотни такрор ишлаб чиқариш турлари ва омиллари Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг пировард натижаси ялпи маҳсулотдир. Қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулоти деганда, шу тармоқнинг маълум бирдавр ичида ишлаб чиқарилган маҳсулотлар миқдорининг йиғиндиси тушунилади. Унинг таркибига фақат деҳқончилик ва чорвачилик маҳсулотлари киради. Қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулоти натура ва қиймат кўрсаткичларда ҳисобга олинади. Натурал кўрсаткичлар қишлоқ хўжалигида яратилган истеъмол қийматларнинг таркиби ва миқдорини акс эттиради. Центнер, тонна ва бошқа ўлчовларда ҳисобланадиган ялпи маҳсулот кўрсаткичига, деҳқончиликда – алоҳида экинлар ёки бир хил типдаги қишлоқ хўжалиги экинлари асосий маҳсулотлари, ёш кўп йиллик дарахтларнинг ва деҳқкончиликдаги тугалланмаган ишлаб чиқаришнинг (кузги экинларнинг экиш ва келгуси йил ҳосили учун харажатлар) ўсишидаги ўзгаришлар, шунингдек тармоқнинг бошқа (қўшимча) маҳсулотлари (сомон, поҳол ва бошқалар); чорвачиликда – тайёр маҳсулотнинг алоҳида турлари бўйича (сут, жун, тухум ва бошқалар) ялпи тушум: бола, моллар ва парррандаларнинг тирик вазнининг ўсиши, шунингдек, тармоқнинг бошқа қолдиқ маҳсулотлари (гўнг ва бошқалар) киради. Тармоқлар бўйича қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотининг таркиби қуйидагича бўлади: Қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулоти: I. Деҳқончилик маҳсулотлари: а) қишлоқ хўжалик экинлари асосий маҳсулот ялпи ҳосили; б) кўп йиллик дарахтларни ўстириш; в) тугалланмаган ишлаб чиқариш қолдиғидаги ўзгариш (кузги экинлар харажати); г) қўшимча маҳсулот (сомон, похол ва бошқалар). II. Чорвачилик маҳсулотлари

а) қорамол ва паррандалардан хўжаликда фойдаланишдан олинган, маҳсулотлар (сут, жун, тухум, пилла, қоракўл тери ва бошқалар); б) қорамол ва паррандаларнинг ўсиши (тирик вазнда); в) бузоқлар, қўзи, улоқ ва бошқа олинган болалар; г) қолдиқ маҳсулотлар ( гўнг ва бошқалар ). Қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотини қишлоқ хўжалик корхоналари ялпи маҳсулоти билан алмаштирмаслик керак. Қишлоқ хўжалик корхоналарининг ялпи маҳсулоти анча кенг маънога эга бўлиб, у ўз ичига қишлоқ хўжалик маҳсулотидан ташқари ёрдамчи, саноат ва бошқа ишлаб чиқаришларни, иш ва хизматлари олади. Масалан: хўжаликда қайта ишланган ( ун, ўсимлик, мол ёғи ва ҳ.к) деҳқончилик ва чорвачилик маҳсулотлари ва бошқалар қишлоқ хўжалик маҳсулоти эмас, балки саноат маҳсулоти ҳисобланади. Улар ҳам қишлоқ хўжалик корхоналари ялпи маҳсулоти таркибига киради. Қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотини умумий ифодалаш учун таққослама ва жорий баҳоларда, шунингдек маҳсулот таннархи бўйича баҳоланади. Маҳсулотнинг умумий ҳажмини, унинг йилар бўйича. динамикасидаги ўзгаришларни, аниқлаш учун, шунингдек, йиллик ва соатлик меҳнат унумдорлик даражасини, фонд қайтимини ҳисоблаш ва бошқа мақсадлар учун ялпи маҳсулот таққослама баҳоларда баҳоланади. Ялпи маҳсулотни жорий баҳоларда баҳолаш соф даромадни ҳисоблаш учун фойдаланилади. Қишлоқ хœжалигининг ялпи маҳсулотлари қиймати унинг таннархи бœйича ҳисобланади. 2003 йилда Самарқанд вилояти қишлоқ ва сув хўжалиги бошқармасига қарашли хўжаликларда таққослама баҳоларда, яъни 1996 йилга таққослама баҳоларда қишлоқ хўжалик ялпи маҳсулоти 4355483 минг сўмни, шу жумладан ўсимчилик бўйича 4178128 минг сўмни, чорвачилик бўйича 177355 минг сўмни ташкил этган. Шунингдек таннарх бўйича баҳоланган ялпи маҳсулот жами 47231634 минг сўмни, шу жумладан ўсимчиликда 39736337 минг сўмни, чорвачиликда 1884052 минг сўмни ташкил этган.

Республика бўйича ялпи ички маҳсулотнинг йиллар давомида ўзгариши қишлоқ хўжалигида айрим қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг ўсиш суръатларида намоён бўлади. Қишлоқ хўжалик ялпи ички маҳсулоти 1996 йилда (олдинги йилга нисбатан солиштирма баҳоларда) – 6,5%, 1997 йилда – 5,8%, 1998 йилда – 4%, 1999 йилда – 5,9%, 2000 йилда об-ҳавонинг, айниқса сув ресурсларининг танқислигига қарамасда – 3,2% кўпайди. Пулда ифодаланган деҳқончилик ялпи маҳсулоти кўрсаткичи(ДЯМ) қишлоқ хўжалиги экинлари ялпи ҳосили қиймати (ЭЯХК), кўп йиллик дарахтларни ўстириш харажатлари қиймати (КЙДЎҚ), тугалланмаган ишлаб чиқариш қийматидаги ўзгаришлар ва бошқа маҳсулотлар қиймати (Т ишлаб чиқариш ва БМК)дан ташкил топади. ДЯМ = ЭЯХК + КЙДУҚ + Т и/ч ва БМК Чорвачилик ялпи маҳсулоти (ЧЯМ) эса, моллар ва паррандалардан хўжаликда фойдаланиш натижасида олинган маҳсулотлар қиймати(МПМҚ); мол ва паррандалар тирик вазни ўсишининг қиймати (ТВЎҚ), олинган бола қиймати(ОБҚ) ва бошқа маҳсулот қиймати (БМҚ)дан ташкил топади. ЧЯМ = МПМҚ + ТВЎҚ + ОБҚ +БМҚ Пулда ифодаланган қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулоти тармоқда барча яратилган моддий бойликларга умумлашган тавсиф беради. У қишлоқ хўжалигининг жами ижтимоий маҳсулотдаги салмоғини, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши тармоқ структурасининг даражаси ва динамикасини, алоҳида категориядаги корхоналарнинг маҳсулот ишлаб чиқаришдаги ролини, ишлаб чиқариш иқтисодий самарадорлик кўрсаткичларини ҳисоблаш учун зарур, умум иқтисодий кўрсаткич сифатида ҳаракат қилади. Қишлоқ хўжаликда - пулда ифодаланадиган ялпи маҳсулот кўрсаткичларининг бир қатор камчиликлари мавжуд бўлиб, улар қуйидагилардир: 1.Ялпи маҳсулот фақат жонли меҳнат эмас, балки буюмлашган меҳнатнинг ҳам натижасидир. Шунинг учун ялпи маҳсулот бўйича

ҳисобланган кўрсаткичлар, жонли меҳнатни тежаш ҳисобига юқори бўлмасдан, балки моддий ресурсларни кўп сарфлаш ҳисобига амалга ошади; 2.Ялпи маҳсулотни ҳисоблашнинг ҳозирги - яъни деҳқончилик ва чорвачилик маҳсулотлари суммасини қўшиб ҳисоблаш методикаси такрорий ҳисоблашга йўл қўяди. Масалан: ем деҳқончиликда ҳам, чорвачиликда ҳам маҳсулотлар таннархи моддасида икки марта ҳисобга олинади; 3.Ялпи маҳсулотни жорий харид баҳоларида баҳолаш, унинг ҳақиқий қийматини пасайтиради, яъни ялпи маҳсулотнинг товар бўлмаган қисми таннарх бўйича баҳоланади. У харид баҳосидан соф даромаднинг миқдорича кам бўлади, яъни ялпи маҳсулотнинг қиймати қишлоқ хўжалик ялпи маҳсулотининг товар бўлмаган қисмини ишлаб чиқаришга кетган, қўшимча меҳнатни ҳисобга олмайди; 4.Ялпи маҳсулот кўрсаткичи ҳар доим ҳам маълум корхона коллективининг реал меҳнат ҳиссасини акс эттирмайди, чунки унинг миқдори бошқа тармоқлардан келадиган материал ресурсларнинг ҳажмига ҳам боғлиқ; 5.Таққослама баҳоларда ҳисобланган ялпи маҳсулот кўрсаткичи, унинг сифатини тўлиқ акс эттирмайди. Қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулоти фойдаланишига қараб, икки қисмга бўлинади. Бир қисми (уруғ, ем, бузоқлар учун ажратилган сут, инкубатор учун тухум ва бошқалар) бевосита қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш мақсадлари учун истеъмол қилинади. Бошқа қисми эса пировард маҳсулот дейилади ва сотиш учун фойдаланилади. Шу сабабли қишлоқ хўжалигида «ялпи оборот» тушунчаси ҳам ишлатилади. Ялпи маҳсулотдан фарқ қилиб, ялпи оборот ўз ичига ҳамма ялпи маҳсулотни олади, яъни ички ишлаб чиқариш эҳтиёжларига сарфланадиганини ҳам, сотиладиганини ҳам. Ялпи оборот ялпи маҳсулотдан ички ишлаб чиқариш оборотининг миқдорига кўпдир. Қишлоқ хўжалигида, бошқа тармоқлардан фарқ қилиб, ялпи оборот ва ялпи маҳсулот бир-бирига тенг. Чунки, ялпи маҳсулот ялпи оборот усули бўйича ҳисобланади, яъни унга ички хўжалик обороти ҳам киради. Шунинг

учун қишлоқ хўжалигида ялпи оборот кўрсаткичи ҳисобланилмайди. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг тўхтовсиз ва ўсиб бораётган истеъмоли уни ишлаб чиқариш жараёнини такрорланиб ва янгиланиб туришини, яъни такрор ишлаб чиқаришни зарур қилиб қўяди. Такрор ишлаб чиқариш икки хил: оддий ва кенгайтирилган бўлади. Оддий такрор ишлаб чиқаришда жамғариш бўлмаганлиги учун ишлаб чиқариш жараёни илгариги ҳажмда, яъни ўзгармаган ҳолда такрорланади. Кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришда, ишлаб чиқариш ҳажми, жамғармадан фойдаланган ҳолда, кенгайган ҳолда такрорланиб, янгиланиб туради. Кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришда экстенсив ва интенсив йўлларидан фойдаланилади. Қишлоқ хўжалигида ялпи маҳсулот ишлаб чиқаришни ўстириш учун қуйидаги омиллардан фойдаланилади. Экстенсив омилларга ишлаб чиқариш ресурсларининг миқдорини акс эттирадиган миқдорий омиллар киради. Ходимлар сонининг, экин майдонларининг, моллар бош сонининг, асосий ва материал айланма воситалар ҳажмининг кўпайиши ёки камайиши ялпи маҳсулот миқдорининг ўзгаришига олиб келади. Лекин қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш Ялпи маќсулот миšдори Ресурслар потенциали(меќн ат ресурси, экин майдони ва бошšалар) Экинлар ќосилдорлиги ва моллар маќсулдорлиги Экин майдонлари ва пода структураси Маќсулот саšланганлиги Экстенсив омиллар Интенсив омиллар

ресурслари – иш кучи, ер, озуқа, чорвачилик бинолари ва бошқалар – чегаралангани учун экстенсив асосда маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини кўпайтириш асосий омил ҳисобланмайди. Шунинг учун, қишлоқ хўжалиги маҳсулоти ишлаб чиқаришни, ҳаракатдаги ресурслар потенциалидан фойдаланишни сифат жиҳатдан яхшилашга асосланган интенсив омиллар асосида кўпайтириш мақсадга мувофиқдир. Бу омиллар ичида ҳал қилувчи қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлиги ва ҳайвонлар маҳсулдорлигини оширишдир. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришга маблағни кўпайтириб, меҳнат, ер ва моддий ресурслардан самарали фойдаланиб, мавжуд ўзлаштирилган ер ресурслари ва мавжуд мол бош сонидан қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлиги ва моллар маҳсулдорлигини ошириш мумкин. Қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулот миқдорига экин майдонлари ва пода обороти таркиби муҳим таъсир кўрсатади. Экин майдонлари таркибини такомиллаштириш деганда, ҳосилдорлиги паст экинлар ўрнига ҳосилдорлиги юқори бўлган экинларни алмаштириб, уларнинг салмоғини ошириш тушинилади. Анча юқори ҳосилли экинлар билан экин майдонларини янада кенгайтириш деҳқончилик маҳсулотлари ялпи ҳосилини кўпайтириш имконини беради. Чорвачиликда пода обороти таркибини такомиллаштириш, подада анча маҳсулдорли молларни, шунингдек подада соғин сигирлар, она қўйлар, эчкилар ва бошқаларга салмоғини ошириш тушинилади. Подада сигирлар салмоғини ошириш дегани, масалан бир бош сигирдан озуқани кам миқдорда оширган ҳолда сут ишлаб чиқариш кескин кўпайтиришдир. Мамлакат озиқ – овқат фондини кўпайтиришнинг муҳим манбаи, қишлоқ хўжалик маҳсулотларидаги йўқотишларни тугатиш, улардан фойдаланишни яхшилашдир. Чунки ҳар йили ишлаб чиқариш, сақлаш, ортиш-тушириш қоидаларига амал қилмаслик, шунингдек маҳсулотнинг сифатини бузилиши ҳисобига неча миллионлаб сўм зарар кўрилмоқда.

2. Ялпи маҳсулотнинг тақсимланиши. Такрор ишлаб чиқариш жараёнида қишлоқ хўжалик ялпи маҳсулоти қиймат шаклида қоплаш фондини (КФ) ёки материал харажатларни (МХ) ва соф маҳсулотни (СМ) ёки ялпи даромад(ЯД)ни ўз ичига олади. ЯМК =(КФ)МХ+(СМ)ЯД СМ янгидан яратилган қийматдир, яъни қишлоқ хўжалик корхоналари ходимларининг ўз меҳнатлари билан реал яратилган қийматдир. Ҳозирги вақтда қишлоқ хўжалигининг ривожланишида соф маҳсулот кўрсаткичи хўжалик ишлаб чиқариш фаолияти натижаларини баҳолашда ва ишлаб чиқариш ҳажмини ўлчашда инструмент сифатида катта аҳамиятга эга. Бундан ташқари, соф маҳсулот меҳнат предметларининг такрорий ҳисобини ўз ичига олмайди, у харажатларни тежаш механизмининг муҳим элементи сифатида ҳам кўринади. Соф маҳсулот ва ялпи дароматд ўртасидаги фарқ шундан иборатки, соф маҳсулот янгидан яратилган қийматнинг миқдорини бевосита ишлаб чиқариш жараёнида характерлайди, ялпи даромад эса сотиш жараёнини ҳисобга олиб, яъни айирбошлаш воситасидан кейин акс эттиради. Амалиётда бу икки кўрсаткич ҳам ялпи маҳсулот қийматидан моддий харажатларни айириб ташлаб топилади, шунинг учун уларнинг миқдори ўртасида айтарли даражада кескин фарқ бўлмайди. Соф маҳсулот кўпроқ ўзгармас баҳоларда ҳисоблаш зарур бўлганда, яъни ишлаб чиқаришнинг физик ҳажмининг, меҳнат унумдорлигининг, фонд қайтимининг динамикасини аниқлаш учун ишлатилади. Жорий хўжалик фаолиятида кўпинча ялпи даромаддан фойдаланилади, чунки у янгидан яратилган қийматнинг сотилган қисмини акс эттириб, маҳсулот сотишдан келган тушум ва фойда кўрсаткичлари билан алоқадордир. Қишлоқ хўжалигида ялпи даромадни ҳисоблаш қуйидагича амалга оширилади. Таннарх бўйича ҳисобланган қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулоти қийматига, маҳсулот сотишдан олинган фойда қўшилади. Ҳосил бўлган ялпи маҳсулот қийматидан жорий йилдаги барча моддий харажатларни айириб ташлаб, ялпи даромад топилади.

ЯМК + Ф(З) – МХ = ЯД Ялпи маҳсулот даромадни ҳисоблаш усули Самарқанд вилояти қишлоқ ва сув хўжалиги бошқармасига қарашли хўжаликлар ҳисоботи маълумотлари (2003 йил) асосида кœрсатилган: Кўрсаткичлар 1.Таннарх бўйича баҳоланган ялпи маҳсулот 47231,6 2.Маҳсулот сотишдан олинган фойда 1609,9 3.Маҳсулот сотишдан келган зарар 2136,0 4.Жами ялпи маҳсулот қиймати 46705,5 5.Моддий харажатлар 30149,3 6.Ялпи даромад 16556,2 Ялпи даромад миқдори ялпи маҳсулот ҳажми билан тўғри боғланган ва моддий харажатлар миқдори билан тескари боғланган. Ялпи маҳсулот миқдори қанча кўп бўлиб, моддий харажатлар шунча оз бўлса, ялпи даромад суммаси шунча кўп бўлади. Ялпи ҳамда соф даромад барча турдаги ҳаражатлар ҳисобига ташкил топади. Ялпи даромаднинг таркиби қуйидаги келтирилган формулада кœрсатилган: ЯД = МХ + СД Моддий харажатлар ва меҳнат ҳақи фонди маҳсулот таннархини ташкил этишини билган ҳолда, соф даромадни ялпи маҳсулот қиймати ва таннарх ўртасидаги фарқ шаклида ҳам аниқлаш мумкин. СД = ЯМК – Т Соф даромадни ялпи даромад ва меҳнат ҳақи фонди ўртасидаги фарқ сифатида ҳам аниқлаш мумкин. млн, сўм

СД = ЯД – МХ Соф даромад давлатнинг марказлашган даромадига (ДМД), ноишлаб чиқариш сфераси харажатларини қоплашга кетадиган, ижтимоий истеъмол, фондларига (ИИФ) ва жамғариш фондига (ЖФ) бўлинади. СД = ДМД + ИИФ + ЖФ Жамғариш фонди қишлоқ хўжалигида кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришнинг асосий манбаи ва зарурий резервлар яратиш манбаи ҳисобланади. Кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш суръатлари ва имконияти жамғаришнинг абсолют миқдорига ҳамда унинг соф даромаддаги ҳиссасига боғлиқ. Жамғаришнинг нисбий миқдорини аниқлаш учун унинг нормаси (ЖН) ҳисобланилади. У соф даромаднинг жамғаришга йўналтирилган қисмининг жами соф даромад суммасига нисбати билан аниқланади ЖФ ЖН = --------* 100 СД Қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотининг тақсимланиши қуйидаги схемада кўрсатилади:

Ялпи маҳсулотнинг таркибида шахсий истеъмол фонди ва жамғариш фонди ўртасидаги рационал нисбат аҳамиятга эга. Унинг ташкил топиши маҳсулотнинг таннархи ва баҳоси, бинобарин ҳаражатлар рентабеллиги даражасига боғлиқ. Республикада қабул қилинган «Меҳнат Кодекси», «Солиқ Кодекси» ва бошқа қонун ҳужжатларилардан оқилона фойдаланиш истеъмол ва жамғарма фондлари ўртасидаги боғланишни таъмин этади ва бозор иқтисодиёти самарадорлигини оширади. 3. Товар маҳсулот тушунчаси, товарлилик даражаси ва уни ошириш имкониятлари. Қишлоқ хўжалигининг товар маҳсулоти деганда, ялпи маҳсулотнинг барча сотиш каналлари орқали, яъни давлат, матлубот кооперацияси, қишлоқ аҳолисига, деҳқон бозорида, ошхона орқали, болалар муассасаларига ва чет давлатларга сотадиган қисмига айтилади. Товар маҳсулотнинг Ялпи маќсулот Материал харажатилар Ялпи даромад Зарурий маќсулот Š¢шимча маќсулот Истеъмол šилинган материал оборот воситалари нинг šиймати Меќнат ќаšи Давлатн инг марказл ашган дарома диАсосий воситал ар амартиз ацияси Ижти моий истеъ мол фондл ари Жамђ ариш фондл ари Таннарх Соф даромад

сотилган ва бу учун пул олинган қисми сотилган маҳсулот дейилади. Шунинг учун «Товар маҳсулот» тушунчаси «Сотилган маҳсулот» тушунчасидан кенгдир. Агар товар маҳсулотнинг ҳаммаси сотилса, у ҳолда иккаласи тенг бўлади. Хўжаликларнинг ҳозирги ҳисоботларида товар маҳсулотнинг реал миқдори ва қиймати аниқланмайди. Сотиш пайтида сотилган маҳсулот натурал формадан пулда ифодаланган қиймат формасига ўтади. Сотилган маҳсулотнинг бир қисми ўша заҳотиёқ қиймат шаклини олади. Бу четга кўрсатилган хизматлар ёки бошқа корхоналар учун бажарилган ишларга олинган пул тушумидир. Бир бутун қишлоқ хўжалигининг ҳамда алоҳида қишлоқ хўжалик корхоналари ва алоҳида маҳсулот турларининг товарлилиги икки кўрсаткичда ифодаланади: 1. Товар маҳсулотининг массаси; 2. Товарлилик даражаси. Бу кўрсаткичларнинг ҳар бири ўзи мустақил аҳамиятга эга, аммо товар фондининг абсолют миқдори ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида товарлилик даражаси муҳим аҳамиятга эга бўлиб, у сотилган маҳсулотни ялпи маҳсулотга бўлиб топилади ва фоизларда ифодаланади. Алоҳида маҳсулот тури бўйича товарлилик даражасини аниқлашда ялпи маҳсулот ва товар маҳсулот натурал кўринишда фойдаланилади. Маълум бир тармоқнинг ёки бутун қишлоқ хўжалигининг товарлилик даражасини аниқлашда ёки ҳар хил маҳсулот чиқарадиган турли тармоқ товарлилик даражасини солиштирганда ялпи сотилган маҳсулотнинг қиймат кўринишидан фойдаланилади. Бунда ялпи маҳсулот ва сотилган маҳсулот бир хил баҳода баҳоланиши мақсадга мувофиқдир. Амалиётда товарлилик даражаси қуйидагича ҳисобланади: СМ; СМК Тд = ----------------- * 100 ЯМ; ЯМК

Бозор муносабатлари шароитида қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг товарлилик даражаси 2 та омил: талаб ва таклиф билан аниқланади. кœпчилик қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчиси маҳсулотга бўлган ички ишлаб чиқариш истеъмолини чегаралаб, чегаралаб товарлилик даражасини кўтаришга ҳаракат қилади. Товар маҳсулот миқдорини кўпайтириш мақсадида қуйидаги тадбирлар амалга оширилади: 1.Қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлиги ва моллар маҳсулдорлигини ошириш ҳисобига ялпи маҳсулот ишлаб чиқаришни ўстириш. Масалан: 1 йилда 1 та сигирдан 2500 кг сут соғиб олинса, унинг товарлилик даражаси 80% - 85% бўлса, 5000 кг соғиб олинганда, у 90% - 95% кўтарилиши мумкин; 2.Маҳсулотларнинг ишлаб чиқариш жараёнида сарфланишини қисқартириш; 3.Уруғлик ва емнинг сифатини яхшилаш, шунингдек саноат ишлаб чиқарадиган сунъий ва омухта озуқалардан фойдаланиш; 4 Маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёнида, уни сақлашда ва сотишда йўқотишларни қисқартириш. Корхонада маҳсулот сотишга катта имконият бўлиши мумкин, лекин ҳар бир маълум даврда маҳсулотга бозор талаби чегараланган бўлади. Бу эса маҳсулотнинг тўлиқ сотилмаслигига, сотилмаган қолдиқнинг вужудга келишига олиб келади. Шунинг учун маҳсулот товарлилик даражасини кўтариш йўлларидан бири яхши ташкил қилинган маркетингдир. Айрим қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг маълумотларини келтирамиз: Самарканд вилояти қишлоқ ва сув хўжалиги бошқармасига қарашли хўжаликларда айрим қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг товарлилик даражаси (2003 йил) № Маҳсулот турлари Ўлчов бирлиги Маҳсулот миқдори Шундан сотилган маҳсулот Товарлилик даражаси

1 2 3 4 5 6=(5:4)*100 1. Пахта ц 1657767 1657767 100,0 2. Дон ц 2548000 2054355 80,6 3. Сабзавот ц 217434 200262 92,1 4. Картошка ц 47166 30009 63,6 5. Мева ц 37621 30611 81,4 6. Узум ц 9071 7357 81,1 7. Полиз ц 22398 19887 88,8 8. Гўшт ц 7514 5813 77,4 9. Сут ц 8871 5232 59,0 10. Тухум Минг дона 48 13,7 28,5 11. Пилла ц 16171 16171 100,0 4. Товар маҳсулотнинг сифати, уни яхшилаш ва рақобатбардошлигини ошириш имкониятлари Бозорни озиқ-овқат ва хом-ашё маҳсулотлари билан тўлдириш вазифаси қишлоқ хўжалик маҳсулотлари сифатини яхшилаш муаммоси билан мустаҳкам алоқада. Аҳолининг истеъмолини қондирадиган ҳар қандай маҳсулот, уни фойдали қиладиган маълум бир хусусият, хоссага эга бўлиши керак. Улар маҳсулотдаги истеъмол қийматнинг моҳиятини акс эттиради. Агар истеъмол қиймат маҳсулотнинг умумий фойдалилигини ифодаласа, унинг фойдалилик даражаси, яъни маълум истеъмолни қаноатлантиришга объектив қодирлигини, маҳсулотнинг сифати характерлайди. Маҳсулот сифати деганда, уни маълум бир эҳтиёжини қондириш кераклигини зарур қилиб қўйган, маҳсулотдаги хусусиятлар тўплами тушунилади. Маҳсулот сифати муҳим иқтисодий категориялардан бири бўлиб, у ишлаб чиқариш жараёни ва маҳсулот истеьмолида кишилар ўртасидаги ўзаро мустаҳкам муносабатларни ифодалайди. Ижтимоий истеъмол доимий эмас, сифатни яхшилаш тенденцияси объектив ва қонуниятли характерга эга. Бу биринчи навбатда истеъмолнинг ошиши қонунининг ҳаракати билан боғлиқ. Бунинг моҳияти шуки, жамият ишлаб чиқарувчи кучлари ва ишлаб чиқариш муносабатларининг ривожланиши билан доимо

уларнинг истеъмоли даражаси ошиб боради ва уларда бир вақтнинг ўзида истеъмолни тўлароқ қондириш имконияти кенгаяди. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари сифатини яхшилаш фақат аҳолининг озиқ-овқатга бўлган истеъмолни тўлиқ қондирибгина қолмай, балки у қишлоқ хўжалиги иқтисодий самарадорлигини оширишнинг муҳим омилидир. Шунинг учун маҳсулот сифатини ошириш – бу пировард натижада унинг миқдори, ресурсларни тежаш, ижтимоий истеъмолни тўлароқ қондиришдир. Ривожланаётган бозор шароитида қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари рақобатбардош бўлиши керак, яъни бозордаги маҳсулотларга қараганда анча юқори истеъмол хусусиятига ва катта талабга эга бўлиши керак. Маҳсулот сифатига талаб истеъмолчилар, шунингдек давлат органлари томонидан шаклланади. Маҳсулот сифатига талабнинг шаклланишидаги устунлик истеъмолчига, бозорга, рақобатга тегишлидир. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари сифати ишлаб чиқариш ресурслари - ишлаб чиқариш элементларининг иштироқи ва таъсирида шаклланади. Деҳқончилик ва чорвачилик маҳсулотлари ҳамда ишлаб чиқариш ресурслари сифати ўртасида кенг ҳаракатдаги бевосита ёки кўп поғонали алоқа ва боғланиш мавжуд. Улар қуйидагиларни ўз ичига олади: I. Қишлоқ хўжалик маҳсулотининг сифати: 1. Иш кучи сифати; 2. Фондлар билан қуролланиш; 3. Ходимлар малакаси; 4. Моддий рағбатлантириш. II. Ер ва бошқа табиий ресурслар сифати; III. Моддий ресурслар сифати: 1. Асосий воситалар сифати: а) саноатдан келадиган; б) қишлоқ хўжалигидан чиқадиган; 2.Моддий оборот воситаларнинг сифати:

а) саноатдан келадиган; б) қишлоқ хўжалигидан чиқадиган. Маҳсулот сифатини яхшилаш ва уни таъминлашнинг етакчи омили иш кучининг сифати ҳисобланади. Фойдали меҳнат билан шуғулланувчи мамлакатнинг ҳар бир фуқароси маҳсулот сифатини таъминлаш бўйича ўз муносабатларини қуйидагилар асосида амалга оширишлари керак: 1.Ўзаро ёрдам ва илғор тажрибаларни алмашиш; 2.Ҳар бир иш жойида меҳнат сифатига ва унинг натижасига қаттиқ талабчанлик; 3.Маҳсулот сифати деган бош мезондан келиб чиқиб, ходимнинг профессионал усталиги ва унинг меҳнатга тўланадиган ҳаққини баҳолаш; 4.Ҳар бир кишининг - ишчидан то раҳбаргача ўз меҳнати сифати учун шахсий жавобгарлиги; 5.Меҳнат жараёнида маҳсулот сифатини пасайтириш мумкин бўлган ҳар қандай фаолиятни огоҳлантириш. Ер ресурсларининг сифати иқлим шароитлари билан бирга фақат етиштириладиган экиннинг таркибини аниқлаб қолмасдан ва унинг миқдорига таъсир қилиб қолмасдан, балки унинг сифатига ҳам катта таъсир кўрсатади. Амалиёт шуни кўрсатадики, унумли тупроқда, ерда етиштирилган ҳосилнинг сифати ҳам яхши, юқори бўлади. Моддий ресурслар сифати, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари сифатига 2 томонлама таъсир кўрсатади. Биринчидан, асосий ва моддий айланма воситаларнинг анча юқори сифати, сифати оширилган маҳсулот олишга, сотиш баҳосини оширишга ва пировард натижада даромадни оширишга имкон беради. Районлашган уруғ навларидан фойдаланиш фақат ҳосилдорликни ошириб қолмасдан сифатини ҳам яхшилайди. Чорвачилик маҳсулотларини кўпайтириш ва сифатини яхшилашга емнинг тўйимлилиги сифати катта таъсир кўрсатади. Иккинчидан, анча сифатли моддий ресурслар меҳнат сиғимини, фонд сиғимини ва материал сиғимини пасайтиради, бу эса ишлаб чиқариш харажатларининг пасайишига олиб келади. Уруғ, ем ва

бошқа айланма воситалар сифат тавсифларининг яхшиланиши маҳсулот бирлиги ҳисобига уларга қилинган харажатни пасайтиради. Ва аксинча, навлар ва экиладиган уруғ сифатининг ёмонлашиши, емларда озуқа моддаларининг, айниқса протеиннинг пасайиши, маҳсулот таннархининг ўсишига олиб келади. Бозорга олиб чиқиладиган ҳар қандай қишлоқ хўжалиги маҳсулоти кишиларнинг истеъмолини қондириш даражаси бўйича текширувдан ўтади: ҳар бир харидор ўзининг истеъмолини қондирадиган маҳсулотни сотиб олади, харидорлар массаси эса кишилар истеъмолини тўлароқ қондирадиган маҳсулотни сотиб олади, нисбатан маҳсулот рақобати ташкил топади. Шунинг учун маҳсулотгнинг рақобатбардошлигини фақат рақобатдош маҳсулотларни ўзаро таққослаб аниқлаш мумкин. Бошқача қилиб айтганда, товар маҳсулотининг рақобатбардошлиги – бозорга ва сотиш вақтига аниқ боғлиқ бўлган нисбий тушунчадир. Шуни билиш лозимки, маҳсулотнинг рақобатбардошлиги, харидор учун муҳим қизиқиш уйғотадиган унинг хоссаси орқали аниқланади. Бошқа барча параметрлар, бу чегарадан ташқаридаги, маҳсулотнинг рақобатбардошлигида рақобат шартларига алоқаси йўқ сифатида қараб чиқилмайди. Маҳсулотнинг рақобатбардошлигини ўрганиш системали ва тўхтовсиз ўтказилиши керак. Бу агар рақобатбардошлик пасая борса, ўз вақтида маълум қарор қабул қилишга - шу маҳсулот ишлаб чиқаришни қисқартириш ёки тўхтатиш ёхуд унинг сифатини яхшилаш, бошқа бозорларга ўтказиш ва бошқаларга ўйлаб кўришга имкон беради. Бошқа томондан, маҳсулотнинг рақобатбардошлиги, шу маҳсулот ишлаб чиқаришни кенгайтириш ҳақида қарор қабул қилинган қарорларнинг самарасини оширади. Ҳозирги кунда, яъни бозор муносабатларига ўтиш шароитида қишлоқ хўжалигида бир қанча маҳсулот сотиш каналлари вужудга келади ва уларнинг ҳаракат қилиши учун шароит яратилади. Маҳсулотни сотиш каналлари деганда, сотишда иштирок этувчи ёки воситачилик қилувчи шахслар ва корхоналр тўплами тушунилади. Улар

товарларни ўзларига ёки бошқа бир шахсга ўтказиш ҳуқуқини оладилар. Бу маҳсулотларни ишлаб чиқарувчилардан истеъмолчиларга етказиш мақсадида биргаликда ҳаракат қилувчи иқтисодий, технологик, ташкилий, ижтимоий ва бошқа жараёнлар тизимидир. Сотиш каналлари бевосита ва билвосита каналларга бўлинади. Товарлар сотишнинг бевосита каналлар деганда воситачиларсиз товарларни ишлаб чиқарувчилардан истеъмолчиларга кўчиб юриши тушунилади. Бевосита канал орқали, масалан сабзавот ва полиз маҳсулотлари деҳқон бозорларида, хусусий магазинларда, дўконларда сотилиши мумкин. Бундай усул билан, шунингдек, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари маҳаллий аҳолига касса орқали нақд пулга сотилиши мумкин. Билвосита сотиш каналлари мустақил воситачилардан фойдаланиш билан боғланган. Улар товарларни товар ишлаб чиқарувчилардан сотиб олади ва истеъмолчиларга етказиб беради. Воситачилар сифатида давлат ташкилотлари, матлубот кооперациялари, савдо ва саноат корхоналари чиқади. Алоҳида қишлоқ хўжалик корхоналари учун маҳсулотларни турли каналлар орқали сотиш ҳам ташкилий, ҳам иқтисодий жиҳатдан қийин масала.. Корхоналар фаолиятининг пировард натижаси маълум даражада маҳсулотни тайёрлайдиган, сақлайдиган, ортадиган-туширадиган хизматларнинг ривожланишига боғлиқ. Шунинг учун қишлоқ хўжалик корхоналарида маҳсулотни тайёрлашни ва сотишни ташкил қилиш бўйича барча масалаларни ҳал қилиш зарарурияти туғилади. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сотиш каналлари қуйидагилар бўлиши мумкин: I . Давлатга сотиш: А).Давлат фондига; Б).Регионал фондга; II . Эркин сотиш: А). Деҳқон бозорида;

Б). Корхона ходимларига ва маҳаллий аҳолига; В). Биржада; Г).Чакана савдонинг бошқа ташкилотларига, корхоналарига; Д).Шартнома, мажбурият бўйича ташкилот ва корхоналарга; Е).Бошқа ташкилотлар билан бартер битимлари; III .Умумий овқатланиш корхоналарига. Бозор иқтисодиётига ўтишда давлатга сотиладиган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг ҳажми кескин қисқариб боради ва бозор каналлари бўйича сотиш ошиб боради. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари сотиш йўлларини танлашда, албатта сотиш сфераси билан боғлиқ харажатлар сарфланади. Уни трансакция харажатлари дейилади. Бу ҳаражтлар ўз ичига баҳо тўғрисидаги ахборотларни излаш, ҳамкорларни танлаш, шартномалар тузиш, шунингдек мулкни ҳимоя қилиш каби харажатларни олади. Трансакция харажатларининг даражаси ҳар доим ҳам олдиндан аниқланавермайди. У маҳсулотнинг хусусияти, уни ишлаб чиқариш технологияси, айирбошлашдаги ҳамкорларнинг хоҳиш-истагига боғлиқ. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сотиш йўлларига қуйидагиларни киритиш мумкин; Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчилари: 1.Қайта ишлаш: а) улгуржи савдо корхоналари; б) чакана савдо корхоналари; в) пировард истеъмолчи; 2.Деҳқон бозорлари; 3.Тайёрлов ташкилотлари: а) улгуржи савдо корхоналари; б) чакана савдо корхоналри; в) пировард истеъмолчи.

Қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари юқорида келтирилган сотиш каналларининг қанчалик даражада қулайлигини ва имконият даражасида иқтисодий жиҳатдан муносабат ўрнатиши мумкин бўлган вариантни танлашлари керак бўлади.

Адабиётлар руйхати: 1. Узбекистон Республикаси Конституцияси. (Асосий қонун) Тошкент «Узбекистон» 1992 йил. 2.Каримов И.А. «Ўзбекистон келажаги буюк давлат», Т. Ўзбекистон 1992 йил 3.Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий сиёсатнинг устивор йўна- лишлари» Т. Ўзбекистон 1993 йил 4.Каримов И.А. «Ўзбекистон бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзига хос йўли», Т. Ўзбекистон 1993 йил 5.Каримов И.А. «Деҳқончилик тараққиёти – фаровонлик манбаи», Т. Ўзбекистон 1994 йил 6.Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХ I асрга интилмокда», Т. Ўзбекистон 1994 йил 7.Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида», Т. Ўзбекистон 1995 йил 8.Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари, тараққиёт кафолатлари», Т. Ўзбекистон 1997 йил. 9.Каримов И.А. «Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир» (Олий Мажлис Қонунчилик Патаси ва Сенатни ҚУшма мажлисидаги маърузаси.). тошкент «Узбекистон» 2005 йил. 10.Ўзбекистон Республикаси Қонуни. «Мулкчилик тўғрисида», «Адолат» 1991 йил

Похожие

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш аҳволининг таҳлили

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш таннархининг таҳлили

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини консервалаш ва уларни сақлаш технологияси

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлашнинг асосий усуллари

Қишлоқ хужалигида баҳоларнинг шаклланиши ва баҳолар тизимини такомиллаштириш