Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлашнинг асосий усуллари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлашнинг асосий усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

269 KB

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлашнинг асосий усуллари Режа: 1. Ю қори температурада озиқ-овқат маҳсулот ларида рўй берадиган ўзгариш лар 2. Оқсилнинг ўзгариши 3. Оқсилнинг лахталаниши ва консистенциясининг ўзгариши. 4. Углеводлар ўзгариши 5. Қанднинг чуқур парчаланиши 6. Полифеноллар ўзгариши 7. Протопектин парчаланишига таъсир кўрсатувчи ташқи омил т емпература ва муҳит реакциясидир. 8. Сув ва қуруқ модданинг камайиши 9. Консервалашнинг физикавий услублари 10. Консервалашнинг физик-кимёвий услублари 11. Консервалашнинг биокимёвий, кимёвий ва комбинациялашган услублари

Ю қори температурада озиқ-овқат маҳсулот ларида рўй берадиган ўзгариш лар Овқатла н иш тирик организмга таъсир этишнинг фаол усули эканлигига илмий асослар етарли, бу академик Павловнинг физиологик таълимотига мувофиқ келади . Меъёрида овқатланиш инсонга меъёрида ривожланиш, ўсиш, самарали меҳнат қилиш, ташқи муҳит ўзгаришларига мослашиш, инфекция га қ арши курашиш, организм емирилишини камайтириш, тез қаришни нг олдини олиш, умрни фаол ўтказишни таъминлайди. Шу сабабли овқатланишнинг илмий асосларини ишлаб чиқиш ва шунга мувофиқ озиқ-овқат ассортиментини кенгайтириш, унинг сифатини яхшилаш долзарб муаммо ҳисобланади. Маҳсулот сифати унинг тўйимлилиги, органолептик хусусиятлари, биологик қиммати билан белгиланади. Бу кўрсаткичларни яхшилаш учун маҳсулотга яхши ҳазм бўладиган углеводлар ва ёғлар, оқсиллар, минерал моддалар, физиологик фаол ва алмашилмайдиган моддалар комплекси қўшилади. Алмашилмайдиган моддалар аминокислоталар, витаминлар, тўйинмаган ёғ кислоталар ва микроэлементлардан иборат. Инсон овқатланиш рационидан мева, сабзавот, гўшт, балиқ, сут ва парранда гўштидан тайёрланган маҳсулотларнинг кенг ассортименти йил сайин кенгроқ жой олмокда. Бу маҳсулотларни истеъмол қилишга тайёрлашда уларда иссиқлик ва ферментатив асосда рўй берган биокимёвий ва физик ўзгаришларни билиш зарур. Қишлоқ хўжалик хом ашёсининг керакли таркибини ҳосил қилиш унинг етиштириш, ҳайвонларни боқиш ва хом ашёни сақлаш шароитига ҳам боғлиқ. Турли механик, термик, физик ва биокимёвий таъсирлар натижаларини билган ҳолда уларни назорат қилиш катта аҳамиятга эга. Ферментлар системаси ва уларнинг маҳсулот таркибий қисмига таъсири алоҳида аҳамиятга эга. Улар ҳайвонот органлари ва тўқималари, ўсимлик хом ашёсининг қисмларини парчалайди.

Биокимё фани бўйича адабиётда бу субстрат ва ферментлар тўғрисида етарли маълумот келтирилганлигига қарамай, масалан, оқсиллар тузилишининг аниқ таснифи йўқ, айни вақтда углеводлар, липоидлар, органик кислоталар, витаминлар, полифенол бирикмалар комплекси, ҳид таратувчи моддалар, мева ҳамда сабзавотнинг маза ва ранги ҳақида кўп маълумот тўпланган. Бу бирикмаларнинг тузилиши ва хусусиятларини яхши билган ҳолда, оқсил, углевод, ёғ ва бошқа модда алмашинувининг кўп босқичли жараёнлари, уларнинг оралиқ бўғинлари ва алоҳида ферментлар роли кўриб чиқилади. Инсон ҳаётидаги синтез ва парчаланиш, гидролиз ҳамда полимерланиш, оксидланиш ва тикланиш каби тезлик, кетма-кетлик ва вақт бўйича мувофиқ келадиган кўп сонли реакциялар яхши ўрганилган. Хом ашёга иссиқ ва совуқ температура, фермент, механик куч таъсирининг назарий ва амалий томонларини ўрганиш натижасида нон, шароб, чой, консерва, пиво, спирт, тамаки, таом ва бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқаришнинг рационал технологик схемалари ишлаб чиқилган. Илмий асосланган технологиялар иқтисодий самарадорликка ишлаб чиқарилган маҳсулот эса юқори озуқавий қимматга эга. Хом ашёнинг спектрофотометрия, колонкали, қоғозли, газли юпқа қатламли хроматография, флюорометрия, изотопли усул, газометрик, спектрал ва бошқа усуллар билан олинган тавсифлари амалий аҳамиятга эга бўлган барча ишларнинг асосини ташкил этади. Хом ашё ҳақидаги ушбу маълумотлар асосида уларни сақлаш ёки умумий овқатланишнинг шу муассасасида истеъмол қилишдан илгари ишлов беришнинг оқилона шароитлари топилади. Қишлоқ хўжалик хом ашёси дастлабки ишловдан сўнг иссиқлик ёрдамида стерилланади. Бу озиқ-овқат маҳсулотига ўз таъсирини кўрсатади. Маҳсулотнинг мураккаб кимёвий таркиби, ундаги кўп сонли (лабильний) енгил (генетик келиб чиқишга эга) бирикмалар иссиқлик ишлови вақтида ўзгаришлар юз беришга олиб келади. Бу ўзгаришлар ферментатив ва

ноферментатив табиатга эга. Натижада маҳсулот ранги, ҳиди, мазаси ва озуқавий қимматни белгиловчи бошқа кўрсаткичлари ўзгаради. Бу реакцияларни тадқиқ этиш ўта мураккаб иш. Масалан, чойнинг ранги хом ашёдаги полифенол компл е ксини ферментатив оксидлаш орқали юзага келади. Солод ёки бошқа дон маҳсулотларини қуритиш вақтида қандамин реакциялари вужудга келади. Кондитер маҳсулотларини қуритиш вақтида қанднинг карамелланиши содир бўлади. Консервалашда бу ўзгаришларнинг бари мустақил ёки бир-бири билан алоқада юз беради. Озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва консервалашдаги асосий ўзгаришлар қуйидагилардан иборат: - полифенолларнинг (биринчи навбатда пирокатехин-нинг ҳосилавий маҳсулотларининг) оксидланиши, ошловчи моддалар ва антоцианларнинг оксидланиши. Бу ўзгаришлар т емпература таъсирида ёки ферментатив йўл билан содир бўлади ; - полифеноллар оксидининг полимерланиши, металлар билан комплекс ҳосил қилиш, биофланоидлар ва аминокислоталар реакцияси; - қандаминли (меланоидин) реакциялар. Бу реакциялар қандлар ва эркин карбонил гуруҳлар ҳамда аминокислоталар (эркин аминокислоталар, оксидлар, уларнинг гидролизидаги оралиқ маҳсулотлар) орасида кечади; - қандлар карамелланиши. Бу реакциялар уларнинг эриш т емпературасида интенсив ке ч ади, дегидратация реакциялар рўй бер ади; - аскорбин, лимон, олма, вино ва бошқа органик кислоталар парчаланиши; - темир бирикмаларининг оксидланиши ва рангли комплекслар ҳосил бўлиши; - рангланган металл сульфидлари, биринчи навбатда , темир, мис, калий, ва бошқалар нинг ҳосил бўлиши. Озиқ-овқат маҳсулотлари ни ишлаб чиқаришда меланоидин реакциялари ва полифенол бирикмаларининг ўзгаришлари хом ашёнинг ранг ва органолептик хусусиятлари ўзгари ш ида асосий ўринни эгаллайди.

Истеъмол қилишга тайёр ҳолатга етказилган озиқ-овқат маҳсулоти даслабки хом ашёдан ўзининг физик-кимёвий ўзгаришлари билан фар қ қилади. Бу ўзгаришлар маҳсулотдаги оқсиллар, углеводлар, ёғлар, витаминлар ва бошқаларда рўй беради. Оқсилнинг ўзгариши Оқсилнинг лахталаниши ва консистенциясининг ўзгариши . Эрув-чан оқсилларнинг структураси иситиш вақтида бузилади, яъни полипептид занжирларининг жойлашиши ўзгаради. Оқсил системасининг молекула ичи ўзгариши оқсил системасининг физик ҳолати ўзгаришига олиб келади. Бу ҳолат оқсил лахталаниши дейилади. Оқсил лахталаниши ўз жиҳатларига эга. Айрим ҳолларда лахталанган оқсил системасидан бўлаклар ёки қуйқалар кўринишида ажралиб чиқади (бульон пиширишда кўпик чиқиши, мураббо тайёрлашда кўпириши), бошқа ҳолларда сув ва унда эриган моддаларнинг сиқиб чиқарилиши натижасида оқсил системасининг прессланиши (простоквашадан творог ишлаб чиқариш) ёки оқсил системасининг зичланишсиз ёхуд намлигини пресслаб чиқаришсиз мустаҳкамланиши (тухум оқсилининг лахталаниши). Иситишда оқсил системасида физик ўзгариш билан бирга оқсилнинг ўзи ва у билан бирикаётган моддаларда мураккаб кимёвий ўзгаришлар ҳам беради. Товуқ тухумининг оқсили. Тухумнинг оқи 11 – 12%, сариғи эса 15 – 16% оқсилга эга, 50 – 55 0 С температурада тухум оқи лахталана бошлайди. Лахталаниш лойқаланишни юзага келтиради, температура 80 0 С га етганда лахталанган оқсил ўз шаклини сақлайди. 80 – 85 0 С т емпературада иситишни давом эттириш оқсил мустаҳкамлиг и ни оширади. Температура 95 – 100 0 С га етганда ўзгариш кам рўй беради. Тухум сариғи юқорироқ т емпературада лахталанади. Унинг қовушқоқ - лиг и ни ошириш учун 70 0 С гача иситиш керак. Агар тухум сариғи ва оқи

аралаштирилса, кўпроқ сариқ хусусиятлари намоён бўлади. Лахталанган тухум оқи, сариғи ёки уларнинг аралашмаси намликни боғланган ҳолда сақлайди ва оқсил системасидан пресслаб чиқармайди. Тухум оқсилини сув билан аралаштириб олганда ҳам унинг лахталаниш ҳолати ўзгармайди, фақат механик мустаҳкамлиги камаяди. Оқсилнинг лахталаниш вақтида сувни боғлаб олиш хусусиятидан кулинар маҳсулотлар ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Масалан, тухум омлетини тайёрлашда тухум оқсилига сув ёки сут қўшиб, омлетнинг юмшоқ бўлишига эрилишади. Тухум оқсилининг механик хусусиятларидан сабзавот котлети ва бошқа кулинар маҳсулотлар структурасини яхшилаш мақсадида фойдаланилади. Сут оқсиллари. Сутнинг асосий оқсили – казеин (2,5–3,0%), лактальбумин (0,5 – 1,0%), лакт о глобулин (0,1%). Кислоталилиги меъёрида бўлган сутни иситганда фақат альбумин ўзгариши рўй беради, у лахталаниб , идиш тубига чўкади. Жараён 60 – 85 0 С температура оралиғида рўй беради. Сутнинг иситилиши казеиннинг эрувчанлилигига таъсир кўрсатмайди, фақат бир қисми эримас шаклда, плёнка ҳосил қилади. Қатиқ иситилганда казеин лахталанади, система иккига: творог (чириб тушган казеин) ва зардоб (сиворотка)га ажралади. Кислоталилиги ошган сут иситилганда ҳам казеин лахталанади. Творог иситилганда намликнинг бир қисми буғланади. Мева ва сабзавот оқсиллари . Мева ва сабзавотда оқсил миқдори 2 – 2,5% дан ошмайди. Оқсил ўсимлик ҳужайраси ядро, цитоплазма ва органоидларнинг асосий структуравий элементи. Иссиқ л ик билан ишлов берганда цитоплазма оқсиллари буралади ва учқунлар ҳосил қилади, ташқи ҳужайра мембранаси парчаланади. Унинг парчаланиши натижасида ҳужайра суюқлигининг бульон ёки суюқликка экстракцияланиши тезлашади. Дон маҳсулотлари оқсиллари. Айрим дон маҳсулотлари кўп микдорда оқсилга эга. Нўҳот, ловия, чечевицада – 20 – 23%; сояда 30%. ё рмаларда 11%

гача бўлади. Олий ва биринчи навли буғдой уни нинг 10 – 12% ни оқсил ташкил этади . Дон ва ун маҳсулотларида оқсил сувсизлантирилган ҳолда бўлади, шунинг учун дуккаклиларни ивитганда, ёрмаларни пиширганда, хамир қорганда сув ютилади ва маҳсулот шишади. 50 – 70 0 С гача иситганда шишган оқсиллар буралади, система ўз ҳажмини қисқартиради ва намликиинг бир қисмини пресслаб чиқаради. Овқат тайёрлашда қўлланиладиган буғдой уни 120 0 С температурада ёғда ёки ёғсиз қовурилса ундаги оқсилларга таъсир кўрсатади. Оқсил сув билан аралаштирилганда ўзининг шишиш қобилиятини йўқотиб, клейковина ҳосил қилмайди. Углеводлар ўзгариши Ҳамма тирик ҳужайраларда оқсил билан биргаликда углевод ҳам бўлади. Углеводлар 3 асосий синфга бўлинади: моносахаридлар, олигосахаридлар, полисахаридлар. Кўпгина ўсимлик маҳсулотларининг углеводлари қанд (глюкоза, фруктоза, сахароза), крахмал, клетчатка ва бошқа углеводлар кўринишида қуруқ модданинг 80 – 90%ни ташкил этади. Ҳайвон хом ашёсида углеводлар кам учрайди. Иссиқлик билан ишлов бериш натижасида турли ўзгаришга дуч келгани учун қандлар, крахмал ва полисахаридлардаги физик-кимёвий ўзгаришларни алоҳида тадқиқ этамиз. Қандлар . Турли хом ашёда қанд миқдори ҳар хил. Глюкоза, фруктоза, сахароза миқдори мева (узум, банан) ва сабзавотда 15% ва ундан юқори. Сабзавотлардан сабзида – 6,5%, лавлагида – 8 – 18,5%, пиёзда – 7%. Дон-ун маҳсулотларининг кўпчилиги 0,5% гача углеводга эга. Ҳайвон маҳсулотларидан сутда 4,8% лактоза мавжуд. Гўшт ва тухум оқсилида оз миқдорда углевод бор. Истеъмолдаги қанд (шакар, рафинад) да 99,8 – 99,9% сахароза мавжуд.

Олигосахаридлар гидролизи . Кулинария амалиётида сахароза ва малтоза гидролизланади. Гидролиз кислота ёки фермент ёрдамида амалга оширилади. Ферментатив гидролиз. Хамир оширилганда мальтоза ва сахароза гидролизланади. Қандсиз хамир ва хамиртурушда дрожжанинг мальтаза ферменти таъсирида мальтоза гидролизланади, чунки сахарозанинг ундаги микдори 0,38% дан ошмайди. Оддий унда мальтоза йўқ, аммо бижғиш жараёнида у крахмалдан амилолитик ферментлари таъсирида ҳосил бўлади. Хамирга қанд қўшиш натижасида мальтаза ферменти фаоллиги сўнади, чунки биринчи навбатда сахароза, сўнгра эса мальтоза гидролизланади. Қанднинг кўп миқдорда бўлиши хамиртурушсиз хамир қорганда дрожжанинг мальтаза фаоллигини анча сўндириши мумкин. Хамир ошишини (бижғишини) яхшилаш учун амилолитик ферментлар препаратидан фойдаланиш мумкин. Сахарозанинг кислотали гидролизи (инверсияси). Сахароза бижғитилган эритмада иситилса у кислотали гидролизланади (ёки инверсияланади). Бу жараён компот, мураббо, кондитер маҳсулотларининг ширин суртма (помадка)ларини тайёрлашда қўлланилади. Сахароза инвертланганда тенг микдорда глюкоза ва фруктоза эритмаси ҳосил бўлади. Инверт қандни организм яхши ҳазм қилади, у юқори гигроскопик хусусиятга эга, сахароза кристалланишига қаршилик қилади. Бундан ташқари глюкоза ва фруктозанинг сахарозага нисбатан ширинлиги юқори. Агар сахароза ширинлигини 100% десак, глюкоза учун у 74,3%ни, фруктоза учун эса 173% ни ташкил қилади (сахарин 55000%). Сахароза инверсияси натижасида сироп ширинлиги ошади. Инверсия тезлиги муҳит кислоталилиги (рН)га боғлиқ. Кислоталилик ортиши билан сахароза нинг инверсияланиш тезлиги ошади. Органик кислоталарни инверсиялаш қобилиятига қараб қуйидаги тартибда жойлаштириш мумкин: шовул кислотаси, лимон кислотаси, олма кислотаси, уксус кислотаси. Кулинар ва консервалаш амалиётида кислоталиликни

ошириш учун, одатда, лимон ёки уксус кислотаси қўшилади. Шуни таъкидлаш лозимки, лимон кислотасининг қобилияти уксус кислотасига қараганда 5 баробар юқори. Органик кислота қўшилган эритманинг иситилиш муддати оширилган сари, уларда инверт қанд миқдори ошади. Сабзи ва лавлагида органик кислота кам бўлгани учун бу маҳсулотлар пиширилганда улардаги сахароза инвертланмайди. Қанднинг чуқур парчаланиши Бижғиш . Ун олигосахаридлари (0,17%) парчаланиши натижасида ҳосил бўлган глюкоза ва фруктоза дрожжалар (спиртли бижғиш) ва сут кислота бактериялари (сут кислотали бижғиш) фаолияти натижасида спиртга айланади, карбонат ангидрид ва сут кислотаси ҳосил бўлади. Схема кўринишида буни қуйидагича ифодалаш мумкин: С 6 Н 12 О 6 = 2СО 2 + 2С 2 Н 5 ОН ва С 6 Н 12 0 6 = 2СН 3 СНОНСООН Карбонат ангидрид хамирни бўша штир ади, сут кислотаси эса клейковинанинг структуравий-механик хусусиятларига таъсир қилади ва айрим хамир сифатини ёмонл аштиру вчи микроорганизмларни ўлдиради. Карамелланиш . Айрим моносахарид ва олигосахаридлар (глюкоза, фруктоза, сахароза ва б.) нинг иситиш натижасида уларнинг чуқур кимёвий парчаланиши ва сариқ-жигарранг бирикмалар ҳосил бўлиши карамелланиш дейилади. Юқори концентрацияли қандга бой (мураббо, джем, повидло ва б.) маҳсулотларнинг рангига қандлар карамелланиши таъсир кўрсатади. Бу реакциялар шу маҳсулотларнинг эриш температурасида жадал кетади. Глюкоза 146 – 150 0 Сда, фруктоза 95 – 100 0 Сда, сахароза 160 – 180 0 Сда лактоза 223 – 252 0 Сда эрийди. Лекин карамелланиш қандлар концентрацияси, улар таркиби, муҳит реакцияси иситиш давомийлиги ва бошқа шароитларга қараб пастроқ температурада ҳам кечиши мумкин. Сахароза 135 0 С да, фруктоза 90 0 Сда тахминан ярим соатда ўзгар а бошлайди. Қандлар аралашмаси

бошқача ўзгаради. Карамелланишнинг бошланғич босқичи бошқача тавсифга эга. У дегидратацияга тенглашади, глюкоза, фруктоза, сахароза ангидридлари (глюкозан, фруктозан, сахарозан) ҳосил бўлади. Бу бирикмалар – рангсиз, соф бўлади. Кейин дегидратация 20%дан ошгандан сўнг полимерланиш реакциялари бошланади. Натижада кимёвий табиати тўла ўрганилмаган сариқ-жигарранг маҳсулотлар ҳосил бўлади. Карамел ь маҳсулотлари ичида моно- ва дисахаридлардан ташқари , 10% сув йўқолганда карамелан (С 12 Н 18 О 9 ёки С 24 Н 36 О 18 сариқ рангли), 25%дан кўп сув ажралгандан кейин карамелин (С 24 Н 30 О 15 қўнғир-қора ранг л и ) ҳосил бўлади. Чуқур карамеллашган маҳсулотларнинг таъми аччиқ. Глюкоза ва фруктозани кислотали муҳитда иситганда оксиметилфур- фурол ҳосил бўлади, кейинчалик у левулин ва чумоли кислотасига айланади. Карамелланиш маҳсулотлари аралашмаси коллоид хусусиятга эга. Кондитер саноатида сахароза ва патокани қўшиб карамель массаси ҳосил қилинади. Унинг ранги қорайиши фақат карамелланишга боғлиқ эмас, балки патока сифатига, чунончи, ундаги азотли моддалар миқдорига ҳам боғлиқ. Азотли моддалар 0,05 – 0,1% бўлиши керак. Озиқ-овқатда меланоидинлар ҳосил бўлиши. Меланоидинлар хом ашёга биринчи ишлов беришдаёқ (масалан, бланшировка) ҳосил бўлади. Кейинчалик бу реакциялар омбор температураси таъсири остида интенсив кетиши мумкин. Стерил лаш , қуритиш жараёнлари ва бошқа иситишлар меланоидин реакцияларини жадал олиб боради. Натижада сариқ-жигарранг ёки унданам тўқроқ рангдаги маҳсулотлар ҳосил бўлади. Бу реакциялар 100 0 С дан юқори т емпературада жуда тез кетади, агар маҳсулот концентрацияси юқори бўлса , 37 0 С т емпературада бошланади. Бу реакциялар тўғрисидаги дастлабки маълумот Майяр томонидан топилганлиги учун Майяр реакцияси деб юритилади. Тадқиқотлар, қандларнинг аминокислоталар билан реакцияга киришиш шароити жуда кенг эканлигини кўрсатади. С.П. Костичев ва В.А. Бриллиант (1916 й.) бу нофермент реакцияларнинг физиологик аҳамиятга эга

эмаслигига шубҳа қилмаганлар. Уларнинг тахмини бўйича, бу реакциялар ўтиши учун ҳужайрада шароит мавжуд. А.М. Кузин ва А.Р. Гусева (1939 й.) углевод-оқсил комплекслари табиатда мавжудлиги ва улар аҳамиятга эгалигини эътироф этиб, тажриба ёрдамида қандлар ва аминокислоталар орасида совуқда барқарор бўлмаган конденсация маҳсулотлари азотглюкозитлари ҳосил бўлишини исботлашган. Иситиш давомида азот глюкозидлари билан мураккаб реакциялар кетиб, натижада улар меланоидинларга айланади. Бу коллоид моддалар оқсил, турли углеводлар, лигнин, аминокислоталар реакцияга киришиши натижасида ҳосил бўлади. Аминокислоталар боғланишига танин, клетчатка, сахароза сабаб бўлади , натижада аминокислота миқ д ори камаяди. Қанд ва аминокислоталар реакциялари натижасида қора рангдаги маҳсулотлар: фуранальдегидлар (фурфурол, гидрооксиметилфурфурол) ҳосил бўлади. Полифеноллар ўзгариши Антициан, лейкоантициан, катехин, хлороген ва бошқа оксижигарранг кислоталарнинг (полифенолларнинг) иштирокида ўтадиган ферментатив ва ноферментатив жараёнларда маҳсулот табиий рангини ўзгартиради. Хинон гуруҳига эга полифеноллар қандлар билан реакцияга киришиб, дегидратацияни тезлаштиради ва фурфурол ҳосиласини вужудга келтиради. Полифеноллар аминокислоталар билан реакцияга киришиб, альдегид ва бошқа оралиқ маҳсулотларни ҳосил қилади, кейинчалик улардан меланоидинлар ҳосил бўлади. Полифеноллар иситилганда тезда жигарранг тусга киради, агар иситишда аминокислоталар бўлса, жараён тезлашади. Полифенол камайиши нафақат унинг оксидланиши ва полимерланиши ҳисобига, балки полифеноламин маҳсулотлари ҳосил бўлиши ҳисобига ҳам юзага келади. Қишлоқ хўжалик хом ашёсидан кулинария маҳсулоти тайёрлашда қўлланиладиган майдалаш, кесиш, эзғилаш каби операциялар натижасида

фаол полифенолоксидаза ва бошқа ферментлар иштирокида оксидлаш жараёнлар тезлашади ва қора рангли пигментлар ҳосил бўлади. Механик жараёнлари маҳсулотдаги субстратларни аэрация қилади ва фермент билан контактини оширади. Аммо аскорбин кислотаси ёки бошқа тикловчи моддалар иштирокида хинон каби оралиқ моддалар тескари реакцияларни жадаллаштириши ва ярим тайёр маҳсулот (ЯТМ) қорайишини тўхтатиши мумкин. Шунинг учун турли полифенол бирикмаларининг ўзаро таъсири ва динамик мувозанати, ферментлар фаоллиги, кислород ва лабиль тикловчилар мавжудлиги қайта ишлаш вақтида мева ва сабзавот рангини сақлаш учун энг асосий омиллар ҳисобланади. Полисахаридлар ўзгариши Крахмал . Дон маҳсулотларида кўплаб крахмал учрайди: жумладан, крахмал ёрмаларда 65 – 76%, буғдой унида 63 – 68%, дуккаклиларда 37 – 50% (нўҳотда 42 – 50%, ловияда 37 – 39%) ни ташкил этади. Сабзавотлардан картошка крахмалга бой (12 – 14%). Ўсимлик ҳужайрасида крахмал донача ёки гранула шаклида бўлади, турли хом ашёда у ўзига хос шаклда бўлади. Крахмал доначалари мураккаб биологик тузумга эга бўлиб, унинг алоҳида элементлари турли йўллар билан боғланган. Кўп маҳсулотлар крахмали икки полисахарид – амилоза ва амилопектиндан иборат. Иккала полисахарид бир мономер – глюкозадан таркиб топган, аммо тузилиши ўзгача: амилозада глюкоза узун тармоқсиз занжир бўлиб боғланган бўлса, амилопектинда тармоқланган. Иккала полимер турли молекуляр массага эга: амилопектиннинг полимерланиш даражаси юқори. Кўп маҳсулотларда амилоза микдори 15 – 30%ни ташкил этади. Айрим хом ашё крахмали асосан амилоза ёки асосан амилопектиндан ташкил топган. Амилоза ва амилопектин эритмалари хусусиятлари алоҳида аҳамиятга эга. Енгил амилоза совуқ сувда эрий олади, юқори молекулали амилоза иссиқ сувда эрийди. Эритма концентрацияси 1% гача бўлиши мумкин. Эритмалар

буқарор, тиндирилганда амилоза чўкмага тушади, ретроградацияланади. Ретроградация тезлиги амилоза олинган крахмал турига боғлиқ. Амилопектин совуқ сувда эримайди, иссиқ сувда эса структураланган тизим ҳосил қилади. Картошкадан олинган амилопектин тизими шаффоф ва яхши эгилувчанлик хусусиятига эга. Буғдой, гуруч, маккажўхоридан олинган амилопектин тизими оқ-сариқ рангга эга, пластик хусусияти бор ва яхши суртилади. Амилопектин ва амилозадан ташқари крахмалда оз миқдорда фосфор кислотаси ҳам мавжуд. Крахмал клейстерланиши . Крахмалнинг сувдаги суспензиясини 50 – 70 0 С гача иситганда крахмал доналаридаги айрим боғлар узилади. Бунда крахмал зарралари, у нинг ички структураси парчаланади. Дон ичига ўтган сув полисахаридларининг бир қисмини парчалайди (енгил амилоза зарралардан уни ўраган муҳитга ўтади), система қовушқоқлиги кескин ошади. Крахмал суспензияси крахмал клейстерига айланади. Крахмалнинг бундай ўзгариши клейстерланиш биринчи босқичи дейилади. Келиб чиқиши турлича бўлган крахмаллар учун у турлича. Картошка крахмалининг барча зарралари температуранинг 56,4 – 69,3 0 С оралиғида клейстерланишнинг биринчи босқичини кечиради: клейстланишнинг ўртача температураси 62,8 0 С. Буғдой крахмали клейстер линиши нинг ўртача т емператураси 64,1 0 С, маккажўхори крахмали учун – 67,8 0 С. Крахмал клейстерини юқорироқ т емпературагача иситиш давом эттирилса , крахмал доналари структурасининг парчаланиши давом этади, сув ютилади ва ҳажм ошади. Полисахаридларнинг зарралардан муҳитга ўтиши кучаяди, клейстер қовушқоклиги ошади. Температура 80 0 С дан ошгандан сўнг узоқ иситиш натижасида картошка крахмалининг клейстерида крахмал зарралари парчаланади ва муҳит билан аралашади, система қовушқоқлиги камаяди.

Клейстер сову тил ганда ва сақ л анганда у эскиради. Бундаги ўзгаришлар мажмуаси «ретроградация» дейилади. Клейстерланган крахмал нинг эскириши унинг полисахаридлари эскириши ва эрувчанлик хусусияти па сайишига олиб келади. Крахмалга амилазалар таъсири камаяди, унинг лойқалиги, клейстер мустаҳкамлиги ошади. Крахмалнинг клейстерланиши ва ретроградацияси кулинария амалиётида крахмалли маҳсулотга ишлов беришда катта аҳамиятга эга. 2 – 8% концентрацияли крахмал кисел тайёрлашда ишлатилади. У қовушқоқликни ошириб, дилдироқ ҳосил қилади. Киселни узоқ вақт қайнатиш ёки юқори температурада ушлаш мумкин эмас, чунки клейстер структураси бўшашади ва кисел суюлади. Кулинария маҳсулотларида крахмал ва крахмалли компонентлардан ташқари, клейстерланиш жараёнига таъсир этувчи компонентлар мавжуд. Маълумки, ош тузи клейстерланиш температурасини оширади, зарраларнинг шишиши даражасини камайтиради бу билан юқори температурада парчаланишни тўхтатади. Қанд ҳам шу каби ўхшаш таъсир кўрсатади. Пюре ва кўплаб қайлаларнинг қовушқоқ консистенсиясини маҳсулотдаги ёрмалар ва қовурилган ун крахмалинининг клейстерланиши таъминлайди. Бу маҳсулотлардаги ош тузи клейстер барқарорлигини таъминлайди. Дон-ун маҳсулотидаги крахмалнинг клейстерланиши ва ретрограцияси улардан тайёрланадиган маҳсулотлар (бўтқа, хамир маҳсулотлари) нинг сифати билан чамбарчас боғлиқ. Крахмал клейстерланиши ҳисобига эрувчан қуруқ модда миқдори ошади. Бўтқаларда намлик миқдори қанча кўп бўлса, эрувчан қуруқ модда миқдори шунчалик кўп. Кўпчилик ёрмаларда эрувчан моддалар миқдори 20 дан 80%гача бўлади. Бу маҳсулот совутилганда ва сақланганда крахмал ретроградацияланади. Крахмал ретроградацияланиши ва эрувчан моддалар камайиши маҳсулот қотиши ҳақида малумот бор.

Гречка, манка (гуруч майдаси), тариқ ва гуруч бўтқаларини 24 соат сақлагандан сўнг уларнинг намлиги 78%дан мувофиқ равишда 14,9%, 13%, 24,5%, 18,5% га тушган. Ушбу ҳол хамир маҳсулотлари қотишида ҳам рўй берган. Совутилган крахмал клейстерини иситиб ретроградацияни тўхтатиш мумкин. Юқоридаги маҳсулотларни 4 соат давомида 70 – 80 0 С температурада сақлаб эрувчан моддалар миқдорини камайтириш ва маҳсулот сифатини ошириш мумкин. Худди шундай натижага бу маҳсулотларни 24 соат сақлагандан сўнг 95 0 С -гача иситиб эришиш мумкин. Эрувчан моддалар миқдори хом ашёга тенг ҳолатга келиши мумкин. Шунинг учун ёрмалардан тайёрланган овқатларни истеъмол қилгунга қадар иссиқ сақлаш керак. Крахмалнинг ферментатив гидролизи . Бижғиш вақтида крахмал фермент таъсири остида гидролизланади. Бунда крахмалга 3-амилаза таъсир қилади. Меъёрида ўстирилган буғдойда  -амилаза таъсирсиз ҳолда бўлади: (С 6 Н 10 О 5 ) n + n Н 2 О n С 1 2 Н 22 О 11 Гидролизнинг асосий маҳсулоти мальтоза га , у эса кейинчалик глюкозагача парчаланади. Глюкозадан спирт олиш учун фойдаланилади. Крахмал гидролизи хамир қорилганда бошланади, уни пиширганда, яъни крахмал клейстерланиши шароитида давом этади, чунки фермент юқори температурада фаоллигини йўқотади. Ферментнинг гидролизлаш хусусияти клейстерланган крахмалда унинг ўзгармаган зарраларидагига қараганда кучлироқ бўлади. Хамир юқорироқ температурада жадал ва узоқроқ қорилса, крахмал яхши гидролизланади. Кўкарган донда  - амилазадан ташқари, крахмални гидролизловчи  - амилаза кичик молекулали полисахарид ва бижғувчи қандларгача гидролизлайди.  -амилазанинг ортиқча фаоллиги пиширилган маҳсулотнинг ортиқча ёпишқоқ бўлишига олиб келади. Крахмал гидролизини тезлаштириш учун махсус фермент препаратларидан фойдаланилади.

Картошка иситилганида ҳ ам  -амилаза таъсири остида крахмал гидролизланади. Қайнатилган картошкадаги крахмал миқдори хом картошкадагига нисбатан 3 – 9,5% га камроқ. Қуруқ иситишда крахмалнинг декстринланиши . Крахмал 120 0 С ва ундан юқори т емпературада иситилганда парчаланиб молекуляр , массаси кичикроқ моддалар ҳосил бўлади. Бу полисахаридларнинг молекуляр массаси турли бўлгани учун пирод е кстринлар дейилади. Декстрин ферментатив усулда олинади. Пиродекстринлар ранги оч сарикдан тўқ жигарранггача бўлади. Кулинария амалиётида крахмалли маҳсулотни қовуриш ва нон маҳсулотларини пиширишда юза қатлам ҳосил бўлади. Қуруқ қовурилган унда, ёғда қовурилган унда, қовурилган оқшоқда декстрин ҳосил бўлади. Модификацияланган крахмаллар . Ўзгартирилган крахмаллар оддий картошка ёки жўхори крахмалидан турли физик-кимёвий усуллар билан олинади. Ишлов усулига қараб крахмалда турли хусусиятлар ҳосил бўлади (масалан, клейстер қовушқоқлиги пасайтирилади ва ҳ.к.). Натижада уларни озиқ-овқат саноатида ишлатиш соҳаси кенгаяди. Шишувчан крахмаллар клейстерланган крахмални қуритиш йўли билан олинади. Совуқ сувда бу крахмаллар клейстер ҳосил қилади. Улар соус, пуддинг, крем тайёрлашда ишлатилади, тортлар, пирожнийлар таркибига қотирувчи ва стабилизатор сифатида қўшилади; қуюқ биринчи овқатлар, сутли ичимликлар таркибига қўшилади. Кислотали модификацияланган крахмаллар крахмал суспензияларини кислотали ишлов бериш йўли билан клейстерланмайдиган температурада иситиш йўли билан олинади. Ушбу крахмаллар клейстери юқори температурада паст қовушқоқликка эга бўлади. Бу технологик жараённинг осон боришини таъминлайди, совутилганда мустаҳкам дилдироқ ҳосил қилади. Улардан кондитер маҳсулотларини желелашда фойдаланилади.

Оксидланган крахмаллар крахмал молекуласига оксидловчиларни таъсир эттириб олинади. Улардан желели кондитер маҳсулотлари ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Юқори қовушқоқликка эга крахмаллар оддий крахмалга ишқор таъсир эттириб олинади. Улар кисель, соус тайёрлашда ишлатилади. Крахмалфосфатлар крахмалга фосфор кислотасининг тузларини таъсир эттириб олинади. Улардан яхлатиладиган озиқ-овқат маҳсулотларини қуюлтирувчи ҳамда сиропларни стабилловчи восита сифатида фойдалани- лади. Шунингдек крахмалнинг бошқа модификациялари ҳам мавжуд. Амилозали ва амилопектинли крахмаллар биргина полисахарид - амилоза ёки амилопектинга эга. Улар крахмални фракциялаш ёки хом ашёни селекциялаш йўли билан олинади. Масалан, оқ жўхори ёки бошқа жўхорилардан олинган крахмалда 99,5% амилопектин бўлади. Амилозали крахмалнинг клейстери қовушқоқлиги паст, совутганда тез қотади. Амилопектинли крахмал юқори қовушқоқли ретроградацияланмайдиган клейстер ҳосил қилади. Ҳужайра девори полисахаридларининг ўзгариши Ҳужайра қобиғининг асосий қисмини целлюлоза (клетчатка) ташкил қилади. Целлюлоза қобиқнинг механик мустаҳкамлигини таъминлайди. Ўсимликдаги улгероднинг 50% и ҳужайралар қобиғи моддаларида жойлашган. Унда целлюлозадан ташқари гемицеллюлоза ва бошқалар мавжуд. Орали қ пластинкалари асосан протопектиндан иборат. Целлюлоза. Совуқ ёки иссиқ сувда эримайди. Исси қ лик билан ишлов берганда , у бироз шишади. У билан бирга, учрайдиган гемецеллюлозалар иссиқ сувда эрийди, натижада ҳужайра қобиқлари бўшайди. Иситилган ўсимлик маҳсулотлари ҳужайра қобиғининг эластик-механик хусусиятлари уларнинг ҳужайра структурасини бузмасдан механик ишлов берилишини таъминлайди.

Протопектин мураккаб кимёвий туз и лишга эга. Унинг асосини икки валентли катионлар, ангидрид ва эфир боғли поликислоталар (пектин занжирлари) ташкил этади. Маҳсулотга бирламчи ишлов бериш, агар т емпература ошмаса, протопектинга таъсир кўрсатмайди, чунки у совуқ сувда эримайди. Иссик л ик билан ишлов беришда айрим пектин занжирлари узилади, протопектин пектинга айланади (пектин занжирлари ўзаро боғланмаган). Пектин ҳам совуқ, ҳам иссиқ сувда эрийди. Бунда оралиқ пластинкалар мустаҳкамлиги камаяди, натижада паренхим тўқималарнинг механик хусусиятлари заифлашади. Картошка қайнатилганда хужайралар боғлиқ л иги тахминан 10 баробар камаяди. Паренхим тўқима осон чайналади, кесилади. Протопектиннинг ҳаддан зиёд парчаланиши натижасида тўқима мацерацияси рўй бериши мумкин, яъни тўқима алоҳида ҳужайраларга бўлинади. Турли маҳсулотда протопектинга иссиқ л ик турли таъсир кўрсатади. Протопектиннинг парчаланиш тезлиги маҳсулотнинг хоссалари ва ташқи омилларнинг таъсирига боғлиқ. Протопектин парчаланишига таъсир кўрсатувчи ташқи омил т емпература ва муҳит реакциясидир. Маҳсулотни 100 0 С дан юқори т емпературагача иситиш унинг юмшашини кескин тазлаштиради. Маса л ан, ловия 2 атм босим ва 134 0 С т емпературада пишир ил ганда, пишиш вақти одатдаги шароитга нисбатан 4 баробар қисқаради. Аксинча, картошка 90 0 С т емпературада пиширилганда, одатдагидан кўра кўп вақт пиширилади, 73°С т емпературада эса керакли даражада умуман юмшамайди. Кулинария амалиётида ўсимлик маҳсулотга бироз ачиган муҳитда иссиқлик билан ишлов бериш ҳоллари учрайди. Бу шароитда протопектин парчаланиши секинлашади. Маълумки, рассольник (номокобда тайёрланган перловка маставаси) биринчи овқатини тайёрлашда тузланган бодринг

солгунга қадар, ёки шчига тузланган карамни солгунга қадар картошка 5 – 10 дақиқа қайнатилмаса, картошка овқат тайёр бўлганда ҳам керакли даражада юмшамайди. Нордон муҳит сабзи ва мевалар протопектини парчаланишига тўсқинлик қилади. Лавлаги учун протопектин парчаланишининг минимал тезлиги рН 5,1 бўлганда, рН нинг қиймати бу сондан юқори ёки паст бўлганда парчаланиш тезлиги ошади. Амалда лавлагини тезда тайёрлаш учун у юқори нордонлиқдаги муҳитда қайнатилади. Иссиқлик билан ишлов беришнинг ўсимлик маҳсулотлари ҳазм бўлишига таъсири. Иссиқлик билан ишлов берилган маҳсулотнинг ҳазм бўлиши осонлашади. Протопектин парчаланиши ҳужайра қобиғини бўшаштиради ва чайнаганда яхши майдаланишини таъминлайди. Натижада уларнинг ҳазм қилиш сўлаклари билан туташиш юзаси ошади, сўлакларнинг ҳужайра ичига кириши, у ердан эса эрувчан моддалар чиқиши осонлашади. Клейстерланган крахмал фермент ёрдамида тезроқ парчаланади. Ёғларнинг ўзгариши Қайнатиш. Ҳайвонот ёғининг эриш температураси 55 0 С дан ошмайди. Масалан, мол ёғи 42 – 52 0 С да, молнинг илик ёғлари 36–44 0 С да, қўй ёғи 44– 55 0 С да, чўчқа ёғи 28–48 0 С да, уй паррандаси ёғи 26–40 0 С да эрийди. Бу температуралар бульон қайнатиш температурасидан кескин паст. Шунинг учун ҳайвон маҳсулотини қайнатишда ёғ эрийди ва бир қисми бульонга ўтади. Масалан, гўштдан бульонга ёғнинг 40%и ўтади, балиғдан эса, ёғлилигига қараб осётрдан, 3–6%, треска, чўртан ва бошқалардан 14–50% ёғ бульонга ўтади. Ажралган ёғнинг асосий қисми бульон устида йиғилади, оз миқдори эмульсияланган ҳолда бульонда қолади. Эмульсияланган ёғ бульонни лойқа қилади, қайнатилганда осонликча гидролизланади, глицерин ва ёғ кислоталари ҳосил бўлади. Ажралган ёғ кислоталаридан сувда эримайдиган

пальмитин ва стеарин кислоталари кўп. Улар ёғга ўхшаб эмульсияланган ҳолда бўлади, бульон лойқалигини оширади. Қайнатиш давомийлигининг ошиши ёғ эмульсияланиши ва парчаланишини кучайтиради. Бульонда ош тузи ва органик кислоталарнинг иштироки жараённи маълум даражада катализлайди. Шунинг учун бульон тайёрлашда юзага кўтарилган ёғни тез-тез олиш керак. Илик ёғларини қайнатганда бу алоҳида аҳамият касб этади. Илик қайнатиш 6 соат давом этади, суяклар 40% ёғини йўқотади (суякда ўзининг массасига нисбатан жами 3,5÷26,0% ёғ бўлади). Жадал қайнатиш ёғнинг эмульсияланишига олиб келгани учун, бульон қайнаганидан сўнг уни секин қайнашни таъминлайдиган даражада иситиш зарур бўлади. Қовуриш. Озиқ-овқат маҳсулотларини қовуриш учун ёғ технологик омиллар ва ёғнинг хусусиятларига қараб танланади. Ҳар бир ёғ ўз ҳиди, мазаси, рангига эга ва истеъмол қилишга тайёрланган овқатнинг хоссаларига таъсир кўрсатади. Масалан, балиқ мол ёки чўчқа ёғида қовурилса ундан нохуш ҳид таралиб туради, ўсимлик ёғида яхши ҳид таратади, сифатли қовурилади. Қотувчи ва юқори температурада эрувчи ҳайвон ёғлари совуқ ҳолда истеъмол қилинадиган овқат билан яхши қўшилмайди. Ёғ танлаганда таомнинг миллий анъанавий жиҳатлари ҳисобга олиниши керак. Маҳсулотни кам ёғда қовурганда ёғ 150–160 0 С температурагача иситилади. Кўп маҳсулотларнинг қовурилиш вақти 20–30 дақиқани ташкил этади. Бу нисбатан қисқа муддатда ёғ физик-кимёвий ўзгаришларга деярли дуч келмайди, озиқавий қиммати ўзгармайди. Бу ҳолда ёғнинг қовуриладиган маҳсулот билан мос келиши асосий роль ўйнайди. Қовуриш вақтида ёғнинг бир қисми сув буғланиши ҳисобига сачрайди ҳамда парчаланади, бунда йўқотиш катта бўлмайди. Қовуриш учун таркибида сув бўлган ёғлар (сариёғ, маргарин)ни ишлатиш мақсадга мувофиқ эмас, чунки бу ёғларнинг суви буғланганда ёғ ҳам сачрайди.

Ёғ куйиши маҳсулот тури ва сув ажралишига боғлиқ. Гўшт, балиқ каби маҳсулотлар қовурилганда намлик кўп ажралади. Унинг тез буғланиши натижасида ёғ сачрайди. Ёрма ва картошкадан тайёрланган котлетларни қовурганда намлик клейстерланган крахмал таркибида бўлгани учун, жадал буғланмайди. Маҳсулот қовурилганда ёғ сўрилади. Маҳсулотдан қанчалик кўп намлик буғланса, унга ёғ шунчалик кам сўрилади. Ёғ таркибида сув бўлмаганда ва маҳсулот намлиги клейстерланган крахмал таркибида жойлашганда ёғ кўп миқдорда сўрилади. Картошка котлетларини қовурганда қовуриш учун олинган ёғнинг 92,7% и сўрилади, 4,3% ёғ йўқолади, товада 3% ёғ қолади. Судак балиғи филеси 49,8% ёғни шимади, йўқолиш 16%, бўлиб, товада 34,2% ёғ қолади. Кўп миқдордаги ёғда қовурганда унда кўп салбий ўзгаришлар рўй беради. Бунга ёғнинг юқори температурагача иситилиши, узоқ вақт юқори температура остида бўлиши, ёғ таркибида физик-кимёвий ўзгаришларга олиб келувчи маҳсулот парчаларининг қолиши сабаб бўлади. Фритюрада қовуриш вақтидаги физик-кимёвий ўзгаришлар қуйидагилардан иборат: гидролитик парчаланиш, полимерланиш. Булар натижасида ёғлар қораяди, аччиқ-тахир маза ва нохуш ҳид пайдо бўлади. Бундай ёғларда организм учун зарарли моддалар тўпланади. Шунинг учун фритюрада қовуриш учун ишлатиладиган ёғлар термик барқарорлик, оксидланишга чидамлилик, ўзига хос таъм ва ҳид бўлмаслиги, узоқ вақт қовурганда кам ўзгариши сингари қатор технологик талабларга жавоб бериши керак. Ёғнинг термик стабиллиги унинг тутун ҳосил қилиш т емпература с и билан тавсифланади. Бу температурада ёғ парчаланиши бошланади. Тутун ҳосил бўлиш температураси 190 0 С дан юқори бўлган ёғлар истеъмол учун яроқли ҳисобланади. Ёғларнинг термик стабиллиги ёғ кислотасининг триглицерид ҳосил қилувчи таркибига боғлиқ.

Гидроёғлар, гидридланган ўсимлик ёғлари ва бошқа ёғлар ҳаво муҳитида юқори температурада оксидланмайди. Бунинг сабаби, улар таркибидаги осон оксидланувчи тўйинмаган ёғ кислотали триглицеридлар миқдори камлигидадир. Ёғ иссиқ температурада паст қовушқоқ ва оқувчан бўлганлиги туфайли маҳсулот фритюрадан чиқарилганида ёғнинг ортиқча сарф бўлиш ҳолати юзага келмайди. Фритюрадаги ёғдаги оксидланган маҳсулотлар, полимерлар миқдори доимий назорат остида бўлади. Термик оксидланиб ҳосил бўлган маҳсулот миқдори ёғ таркибида 1% дан ошмаслиги керак. Ачиган таъм ҳосил бўлган ёғ истеъмолдан чиқарилиши керак. Автоматлаштирилган оқим линиялардаги қовуриш аппаратларидаги ёғ ва маҳсулот нисбати 20÷1 ни ташкил қилиши керак. Шунда маҳсулот тез қовурилиши ва ёғ т емпература с ини 150–160 0 С га тушириш имконияти пайдо бўлади. Махсус товаларда бу кўрсаткич 4:1. Шунинг билан ёғ сарфи камаяди, оксидланиш ҳоли пасаяди. Фритюрадаги қовуриш режими текис бўлади, маҳсулот сифатли қовурилади, жараённи автоматлаштириш осонлашади. Фритюра учун махсус тайёрланган ёғдан картошка қовуриш учун 100 соат, балиқ қовуриш учун 90 соат давомида фойдаланиш мумкин. Исси қ лик билан ишлов беришда витаминлар миқдорининг ўзгариши А витамини . А витамини ва кар о тиноидлар миқ д ори иссиқлик билан ишлов берганда ўзгаради. Шу сабабга кўра, умумий овқатланиш корхоналари маҳсулоти А витаминига бўлган эҳтиёжни қондирмайди. А витаминини кўпайтириш учун витаминлаштирилган ёғларни кўпайтириш керак. Пазандалик амалиётида ўлдирилган сабзи кўп ишлатилади, у А провитаминларига бой. Провитаминлар парчаланмаслиги учун ўлдирилган сабзи 0–2 0 С т емпературада сақ л анади. В гуруҳ витаминлари . Бу гуруҳ витаминлар сувда эрувчан бўлади, шунинг учун уларнинг бир қисми бирламчи ишлов беришда (ювиш, эритиш ва ҳоказо) йўқолади.

Ҳайвонот хом ашёсига иссиқлик билан ишлов берганда В 1 витаминининг 30–40%, В 2 витамининг 15% и, В 6 витаминини 40–56% и йўқолади. Ўсимлик маҳсулотларида эса, тегишли равишда бу витаминларнинг 20–40% , 20–40% ва 30% йўқолади. Витаминларнинг бир қисми қайнатмага ўтиб, асосий маҳсулотни янада витаминсизлайди. С витамини . Овқатланишда С витаминининг асосий манбаи сабзавот, хусусан қизариб пишган чучук қалампир, картошка ва карам ҳисобланади. Картошка да куз вақтида 20 мг% миқдорида С витамини йиғилади. Баҳорга келиб витамин миқдори икки баробар камаяди, кўп қисми оксидланган формага ўтади. Карам ҳосили даладан йиғилган вақтда 25–100 мг% миқдорида С витамини бўлади, баҳорга келиб унинг 10–400% и камаяди, витаминнинг бир қисми оксидланган кўринишга ўтади. Тузланган карамда 17–45 мг% С витамини шунинг 40% и эритмада бўлади. Эритмадан чиқариб сирқитилган карамдаги С витамини тез парчалана бошлайди. Исси қ лик билан ишлов беришда С витамини парчаланади. Витамин йўқолиши кенг диапазонда бўлади ва кўп омилларга боғлиқ. С витаминининг камайиши иссиқлик билан ишлов беришнинг давомийлигига боғлиқ. Картошка шўрвада ва қайнатиб қўйилган картошка плитанинг устида икки соат сақланса, С витаминининг микдори икки баробар камаяди. Шунинг учун картошка пишганда иситишни тезда тўхтатиш, картошкани эса истеъмол қилиш керак. Қайнатиш вақтини камайтириш учун картошкани қайнаб турган сув ёки шўрвага солиш керак. Бу ҳолда С витаминини парчаловчи фермент тезда инактивлашади, натижада витамин сақ л аниб қолади. Температура кислородли муҳитда таъсир қилганда витамин янада тезроқ парчаланади, шунинг учун пиширилаётган овқатни ортиқча аралаштириш, жадал қайнатиш, қопқоқсиз қозонда қайнатиш мумкин эмас. Овқатни қайта иситганда С витамини янада кўпроқ йўқолади. Кисло - роднинг С витаминига таъсири маҳсулотни эзғилаш ва майдалаш

жараёнларини амалга ошириш да янада ошади. Бунинг сабаби шундаки, маҳсулот этининг ҳаво билан контакти ошади. Айниқса, картошка пьюреси ва картошка котлети тайёрлашда бунга эътибор бериш керак. Қиш ва баҳорда бу овқатларни қайнатилган картошкадан тайёрлаш керак. Иссиқлик билан ишлов беришда картошка ва карамда С витамини баҳорда кўпроқ йўқолади. Бунинг сабаби шуки, баҳорги картошкада С витаминининг оксидланган формаси кўпроқ, у эса тезроқ парчаланади. Иккинчи сабаби – бу вақтда картошкад а ги С витаминининг умумий миқдори кам, парчаланиш ҳам камроқ бўлади. С витаминининг бир қис ми қайнатмага ўтгани учун қайнатмани бошқа овқатга ишлатиш ёки тезда совутиб олиш керак. Сув ва қуруқ модданинг камайиши Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини бирламчи қайта ишлаганда озиқ компонентларининг, масалан, сув, углевод, ёғнинг кўпайиши ёки камайиши кузатилади. Бу тайёр маҳсулот органолептик кўрсаткичларида ўз аксини топади. Ҳайвонот хом ашёсининг бирламчи ишлови. Эритиш. Ҳайвонот хом ашёси қайта ишлашга музланган ҳолда келиши мумкин. Совутиш температурасига қараб сувнинг кўп ёки кам қисми муз кўринишида бўлади. Муз эриганда ҳосил бўлган намлик маҳсулотда қолиши ёки ундан чиқиб кетиши мумкин. Бу маҳсулотнинг физик-кимёвий жиҳатларига боғлиқ. Ҳайвон ёки балиқнинг мускул толалари музлатилганда муз кристаллари асосан тола оралиғи суюқлигида, мускул толаларининг ичида эса камроқ ҳосил бўлади. Музлаш жараёни қанчалик секин кетса, тўқима суюқлиги шунчалик кўп музлайди ва мускул толалари шунчалик сувсизланади. Муз эритилганда қуруқлик ҳайвонлари ва балиқ мускул толалари турлича ўзгаради. Гўшт. Гўшт эритилгандан сўнг ўз структурасини тиклайди, яъни тўқима суюқлигини толалар шимади. Гўшт қанчалик тез яхлатилган бўлса ва

қанчалик кам сақланган бўлса, жараён шунчалик тез кечади. Гўшт структурасининг тикланишига унинг эритилиш муддати (тезлиги) таъсир кўрсатади. Эритишнинг энг мақбул давомийлиги молнинг олдинги чораклари учун 3–4, орқа чораклари учун 4–5, чўчқа эти учун 2–3, қўй эти учун 2 суткани. температура 4–6 0 С, намлик эса 90%ни ташкил этиши керак. Музлаган гўшт тўғри эритилганда сифати дастлабки хом ашёга яқинлашади. Кейинчалик гўшт суякдан шилинганда гўшт сели кўп йўқолмайди. Музлаган гўшт тез эритилганда мускул толалари улардан эриб ажралган гўшт селини шимишга улгурмайди. Натижада гўшт суякдан шилинганда бу сел оқиб кетади. Гўштнинг суб маҳсулотлари учун эритиш тезлигининг аҳамияти йўқ. Юракни, гўшт сели оқиб кетишини бартараф этиш учун, узоқ муддат эритиш керак. Жигар эритилганда ҳужайра қобиқлари ёрилганлиги учун эритиш вақтининг узун-қисқалигига қарамай, 11–12% селини йўқотади. Балиқ. Музлаган балиқнинг мускул тўқималари структураси эритилганда тикланмайди. Шунинг учун балиқ 25 0 С т емпературали сувда тез эритилади. Бунда балиқ 5–10% с ув шимади, 0,25 % органик, 0,1% минерал компонентларини йўқотади. Агар сувга 1% ош тузи қўшилса, балиқ минерал компонентлари са қ ланиб қо л ади. Балиқнинг филе қисми ҳавода эритилганда 4–7% селини йўқотади. Гўшт ва балиқ ЯТМ . Тез эритилган гўшт ЯТМ сақланган даврда ҳам селини йўқотади. Тахлаб қўйилган 100–140 г массали бўлаклар 18–20 0 С т емпературада 6 соат сақланганда 1% селини йўқотади, катта бўлаклар эса 2– 4 0 С т емпературада 24 соат са қ ланганда 0,6% селини йўқотади. Балиқнинг мускул тўқимаси намликни бўшроқ ушлайди. Шунинг учун намлик кўп кетмаслигини таъминлаш мақсадида уни сақлаш усуллари қўлланилади. Тузланган маҳсулотлар . Солонинада 6–12%, ўртача тузланган балиқда 10–14% ош тузи бор. Балиқдан тузнинг ортиқча қисмини кетказиш учун тез-

тез алмашиб туриладиган совуқ сувда ивитилади. Тузнинг қолган қисми 3– 4%ни ташкил қилиши керак. Маҳсулот оғирлиги ошиб кетади, аммо сув билан биргалиқда балиқнинг эрувчан оқсил, экстратив минерал моддалари ҳам оқиб кетади. Шунинг учун яхлатилган маҳсулотнинг таъм ва тўйимлилиги янги маҳсулотдан пастроқ бўлади. Ҳайвонот маҳсулотига исси қ лик билан ишлов берилиши . Ҳайвонот маҳсулотига иссиқлик билан ишлов берганда уларнинг намлик ва бошқа озуқавий компонентлари йўқолади. Гўшт ва бали қ дан намлик ажралиши . Балиқ ва гўшт оқсили иссиқдан коагуляцияланганда унинг намлигининг бир қисми пресслаб чиқарилади. Гўштнинг 1,2–2 кг ли бўлаклари пиширилганда вақт бирлигида намлик деярли бир хил камаяди ва дастлабки 50%ни ташкил этади. Гўшт қовурилганда ҳам шу миқдордаги намлик ажралади. Йўқотилган намликнинг фарқи шундан иборатки, қайнатилганда намлик бульонга ўтади, қовурилганда буғ кўринишида ажралиб кетади. Балиқнинг 25% намлиги исси қ лик билан ишлов берилганда ажралиб чиқади. Намлик ажралишининг турли иссиқлик ишловидаги фарқи гўштдагига ўхшаш. Гўшт ва балиқда озуқавий моддалар ажралиши. Гўшт ва балиқ қайнатилганда улардан экстрактив ва минерал моддалар, оқсил ва витаминлар эриб, қайнатмага ўтади. Экстрактив мод д алар аминокислота, дипептид, гликоген, глюкоза, фруктоза, органик кислоталар ва бошқа моддалардан иборат. Қорамолда уларнинг умумий қисми 1,5–2,5%. Бу моддалар пишган гўшт ва шўрва органолептик хусусиятининг асосини ташкил этади. Гўштнинг мазасини глютамин кислотаси ва тузлари эритмалари ташкил этади, шу сабабга кўра унинг натрийли тузи ва натрий глютоматдан қуруқ шўрвалар соуси ва бошқа концентратларнинг компоненти сифатида фойдаланилади. Серин, аланин, глицин каби аминокислоталар ширин, лейцин эса бироз аччиқроқ таъмга эга.

Иситилганда гўштнинг экстрактив моддалари турли кимёвий ўзгаришларга дуч келади. Бу – меланоидин реакциялари, оксидланиш, гидролитик парчаланиш ва ҳоказо. Бунда ҳосил бўлган моддалар ҳам экстрактив модда ҳисобланади: уларнинг мазаси, ҳиди, ранги тайёр маҳсулотнинг органолептик сифатига таъсир кўрсатади. Гўшт. Эрувчан моддалари гўштдан қайнатмага қайнатиш вақтининг охиригача ўтади. Айниқса, сув қайнашга бошлаганда эрувчан компонент жадал ўтади. Эрувчан мускул оқсиллари ва желатин қайнатмага ўтади. Кўпик ҳосил қилувчи оқсиллар қайнатма қайнагунча ўтади. Унинг миқдори гўшт ҳажмидан 0,1%ни ташкил қилади. Желатин (глютин) сув қайнагандан ва боғловчи тўқима каллогени пишгандан сўнг ажралишни бошлайди. Желатиннинг асосий қисми пишириш тугашидан олдин чиқади. Қорамол этининг турли қисми турли миқдорда экстрактив, минерал ва боғловчи-тўқима оқсилига эга. Компонентларнинг гўштдаги микдорига пропорционал микдорда қайнатмага ўтади. Экстрактив ва минерал моддалар умиртқа, бел мускуллари, орқа оёқ қисмларида кўп, тўш, елка ва елка орти қисмларида эса кам. Тўш ва орқа оёклар қайнатмаларини солиштириш тўш қайнатмасида желатин кўп, экстрактив ва минерал моддалар кам, орқа оёқлар қайнатмасида эса, аксинча, экстрактив ва минерал моддалар кўп, желатин эса камлигини кўрсатди (1-жадвалга қаранг). Тўш ва белак гўштларидан тайёрланган қуюқ қайнатманинг (1 кг гўштдан 1 л қайнатма тайёрлаганда) ўртача кимёвий таркиби 1 -жадвал Эрувчан моддалар Тўш Қайнатмас и Белак Қайнатма си Гўшт Қайнатма Гўшт Қа йн атма

массаси- дан % ҳисобида умумий қуруқ моддасидан % ҳисобида масса си - дан % ҳисобида ум у мий қуруқ модда - сид ан % ҳисоб и да Умумий миқдори 1,75 100 1,88 10 0 Минерал моддалар 0,31 18 0,45 24 Органик мод д алар, жумла - дан а читилганда ў ралув чан моддалар ва а льбумоза 0,17 9 ,1 0,07 3, 7 Глютин 0,43 24,6 0,17 9, 0 Экстрактив моддалар 0,82 47,0 1, 19 63,3 Эмульсияланган ёғ 0,01 0,8 - - Илик суякларидан тайёрланган қайнатма жуда кўп желатинга э г а бўлгани боис унинг қайнатмаси с овутилганда қотади, шунинг учун улард ан қотирувчи қайнатма ва ди л дироқ тайёрлашда фойдаланилади. Қайнатмаларнинг хушбўйлиги ва таъми, биринчи навбатда, улар таркибидаги экстрактив ва минерал моддалар миқдорига боғлиқ. Амалда бу моддаларга бой бўлган умуртқа ва бел гўштларидан бу мақсадда фойдаланилмайди, чунки улар таркибида боғловчи тўқималар (кам миқдорда) бўлгани учун улардан қовурилган маҳсулотлар тайёрланади. Балиқ. Кесиб пиширилган баликдан 1,4% миқдорда эрувчан молдалар ажралади, уларнинг тахминан ярми минерал ва экстрактив моддалар. Парранда. Бутун товуқ қайнатилганда, ундан 1,65% эрувчан моддалар, жумладан, 0,93% минерал ва экстрактив моддалар ажралади.

Консервалашнинг физикавий услублари Термостерилизация. Бу усулда маҳсулотларга юқори ҳарорат ёрдамида ишлов берилади. Маҳсулотларни 100° С да ва ундан юқори хароратда қиздирилганда ҳар қандай тирик мавжудод халок бўлади. Ҳар-хил маҳсулотларга уларнинг физик холатига, кимёвии таркибига ва микроблар билан ифлосланганлигига қараб турли хил ҳароратдаги таъсир кўрсатилади. Энг кўп термостерилизациянинг тарқалган хили герметик (тунука ёки шиша ) тарада консервалашдир. Олдиндан махсус йўл билан тайёрланган хом-ашё банкаларга солиниб, герметик холда беркитилиб сўнгра уларга иссиқлик ишлови берилади. Шу усул билан сабзавот, мева, гўшт, балиқ, сут ва турли аралашма консервалар тайёрланади. Термостерилизацияни паст хароратда ҳам ўтказиш мумкин. Агар маҳсулотнинг табиий хусусиятларини қисқа муддатга сақлаб қолиш мухим бўлса, у холда 10-35 мин давомида 65-85° С га қиздирилади. Оқибатда маҳсулот юзасидаги микроорганизмларнинг вегетатив хужайралари халок бўлади, маҳсулот эса деярли ўзгаришсиз қолади. Бундай ишлов беришни пастеризациялаш дейилади. Пастерилизациялаш сут саноатида, пиво тайёрлашда, айрим тур консерва маҳсулотларини тайёрлашда қўлланилади. Кимёстерилизация. Маҳсулотларга кимёвий воситалар ёрдамида ишлов берилади, кўпинча микроорганизмларни ўлдирувчи моддалар (антисептиклар) ва хашоратларни йўқ қилувчи моддалар (инсектицидлар) ишлатилади. Аммо бундай моддалардан фойдаланиш чегараланган. Чунки кўпчилик кимёвий воситалар инсон учун заҳарлидир. Жамият аҳолиси томонидан энг кўп истеъмол қилинадиган маҳсулотлар (гўшт, сут, балиқ маҳсулотлари, тухум, мевалар, кўпчилик сабзавотлар) тез бузилувчан маҳсулотлар қаторига киради. Истеъмолчиларни бу маҳсулотлар билан тўғри ва узлуксиз таъминлашни ташкил қилиш учун йилнинг фаслидан ва маҳсулотларнинг мавсумийлигидан қатъий назар, уларни каттагина захирасиии яратмоқ лозим. Маълумки, ривожланган мамлакатларнинг давлат захирасида ахолини 10 йил ичида таъминлашга етарли озиқ-овқат захираси

бўлмоғи лозим. Айниқса бу хол аҳоли зич жойлашган катта шаҳарлар ва ишлаб чиқариш марказлари учун мухим ахамиятга эгадир. Уни ташкил қилиш учун бирдан бир восита маҳсулотларга совуқлик ёрдамида ишлов беришдан иборат. Сунъий совуқ манбаъини қўллаш фақат озиқ-овқат саноатини ривож- ланганлиги эмас, балки халқ хўжалигининг ўзга сохаларини (кимё ва озиқ- овқат саноати, транспорт, тиббиёт, ҳавони конденсионерлаш, спорт комп- лекслари вх.) ҳам тарақдий этганлигини далолатидир. Ҳозирги кунда совуқлик хўжалигининг ривожланиши учун озиқ-овқат маҳсулотларига совуқлик ёрдамида ишлов беришни такомиллаштиришга ва сақлашга, истеъмол учун тайёр бўлган музлатилган маҳсулотларин ишлаб чиқаришга ва шу мақсадларда янги жихозлар яратишга, ҳамда саноатни механизациялаш ва автоматлаштиришга алохҳида талаблар яратилмоқда. Шу билан бирга совуқлик машина қурилмалари, тайёр таом ишлаб чиқариш технологияси ва уларни зудкорлик билан музлатувчи техника, қадоқланган озиқ-овқат маҳсулотларини совутгичларга жойлашни механизациялаш ва автоматлаштириш, совутгичларнинг қурилма-изоляция конструкциялари ва совутгич транспорт воситаларининг ҳам турлари такомиллашмоқда. Шу сабабли ҳам совутиш техникаси ва технологиясининг ҳар бир йўналишида ишловчи етук мутахассисларга замонавий талаб ошиб бормоқда. Ҳозирда «Ўзбексавдо» АЖ қошида «Музимпекс-тижорат» корхонаси ташкил қилинган. Фирманинг иш фаолияти Ўзбекистонда етиштирилган мева-сабзавотларни музлатиш ва уларни чет элларга сотишдан иборат. Бундай корхона ва фирмалар сони кун сайин кўпайиб бормоқда. Механик усулда консервалаш. Механик стерилизация маҳсулотни фильтрлаш ёки центрифугадан ўтказиш орқали эришилади. Масалан, мева ва резавор мева шарбатларини ҳаётсизлантирувчи фильтрдан ўтказилса, шарбат таркибида ачитқилар бўлмайди ва уларни бемалол сақлаш мумкин, уларда иссиқлик стерилизацияси ўтказилмайди.

Ионлашган нурлар ёрдамида консервалаш. Бу усул бирмунча янги ҳисобланади ва у микроорганизмларни ҳамда ҳашоратларни ўлдиришга қаратилган. Ушбу мақсадда ультрабинафша, инфрақизил, рентген ва  - нурларидан фойдаланилади. Тез бузилувчан маҳсулотларни ёки уларни сақлаш мухитини ультрабинафша нурлари ёрдамида ишлов берилса бундай маҳсулотларни совутгичлар ўрнатилмаган жойда ҳам маълум давр сақлаш мумкин. Айрим маҳсулотларни инфрақизил нурлар ёрдамида дезинфекциялаш ва дезинсекциялаш услублари ҳам ишлаб чиқилган. Жуда яхши стерилизация самарасини  - ва  - нурларининг маълум дозаларида олиш мумкин. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларига бўлган талаб йилдан-йилга кескин ортиб бормоқда. Бу эса маҳсулотни сақлаш ва қайта ишлаш усулларининг ривожланишини, бунда фан ва техника ютуқларидан атрофлича фойдаланишни, маҳсулот сақлашнинг янги усулларини яратишни тақозо этади. Консервалашнинг физик-кимёвий услублари Жумҳуриятимизнинг иқлим шароитининг ҳарорати юқори, хаво намлиги паст бўлиши ва узумни офтобда қуритиш учун қулай бўлиб ҳисобланади. Офтобда қуритилган маҳсулот, сунъий қуритилганига нисбатан сифати бўйича жуда юқори баҳоланади. Узум ва мевани офтобда қуритиш учун очиқ жойда махсус жихозланган қуритиш майдонларини тайёрлаш зарур. Қуритиш майдонларини тўғри танлаш маҳсулот таннархининг пасайишига ҳамда маҳсулот сифатининг яхшиланишига таъсир этади. Қуритиш пунктлари боғ ва токзорларга яқин жойда ташкил қилинади. Қуритиш майдонинг сатҳи қуритиладиган меванинг турига, ҳар бир квадрат метрга жойлаштириладиган миқдорига боғлиқдир. Масалан, агар қуритиш учун ҳар куни 10 тоннадан маҳсулот келиб тушса ва ҳар квадрат метрга 10 килограммдан қуритишга жойлаштирилса, бутун

мавсум давомида шунча маҳсулот учун 10000 метр квадрат ёки қуритиш майдони талаб этилар экан. Қуритиш майдонинг ҳар бир квадрат метрига тилимлаб кесилган олмадан 5-8 кг, олхўридан 14-16, олча, гилосдан 8-10, иккига бўлинган ўрик ёки шафтолидан 10-12, узумдан 12-15 кг дан жойлаштириш мумкин. Қуритиш муддати маҳсулот тури ва қуритиш усулига қараб ҳам бирмунча фарқ қилади. Масалан, иккига ажратилган 5-10 кунда, бутунлигича қўйилган ўрик 10-15 кунда иккига ажратилган шафтоли 8-12, узум 20-25 (дориланмагани) ишқор билан ишлов берилгани эса 6-10 кунда қуриб тайёр бўлади. Қуритиш майдонларида маҳсулотни қабул қилиш вақтинча сақлаш, патнисларга жойлаш қисмлари аниқ белгиланган бўлиши лозим. Булардан ташқари қуритиш пунктида меваларни тўғраш учун столлар, меваларни ювиш учун идишлар, ишқор ёрдамида қуритиладиган бўлса қайноқ сувга ботириб олиш учун қозонлар ўрнатилиши лозим. Қуритиш майдончасида мева ва узумни дудлаш бўлмалари на тайёр маҳсулотни вақтинча сақлаш учун омборлар тайёрланиши керак. Масалан, 100 тонна мева ва узумни қуритиш учун қуритиш пунктида ўртача қуйидагилар бўлиши лозим: 0,6 гектар қуритиш майдончаси, 5-6 минг дона сатхи 60х90 сантиметрли тахта патнислар, ҳажми 100x0100x110 сантиметрли 10-12 та дудлаш яшиги, ишқор эритмасига ботириб олиш учун 300-400 литр сув сиғадиган 2та қозон ва бошқа анжомлар. Узумни қуритиш технологияси . Қуритилган узум (майиз) организм томонидан тез ўзлаштириладиган глюкозага жуда бой (65-80%) бўлганлиги сабабли юқори калорияли бўлиб ҳисобланади. Майиз таркибида 1,5-2 % азотли моддалар, 1,9-2,2% кул бўлиб, инсон организми учун зарур бўлган витаминларга бойдир. Бир килограмм майиз 2400-3250 калорияли бўлиб, кўпгина қуритилган меваларга нисбатан устун туради. Майизнинг, айниқса камқонлик, қон алмашиниш жараёнларини яхшилаш ҳамда бошқа бир қанча шифобахш хусусиятлари бор. Майиз асосан Ўрта Осиё жумҳуриятларида тайёрланиб, шундан 80% дан кўпроғи жумҳуриятимизда етиштирилади.

Майизнинг сифати фақатгина қуритиш усуллари ёки технологик жараёнларнинг қанчалик тўғри ўтказилишига боғлиқ бўлибгина қолмасдан, балки қуритишдан олдинги узум қанддорлигига хам боғлиқдир. Майиз тайёрлаш учун йиғиштириладиган узум қанддорлиги кондиция бўйича кишмиш навлари учун 23-25% дан, уруғли узум навлари учун эса 22- 23% дан кам бўлмаслиги лозим. Узум қанддорлиги кондициядан қанчалик кам бўлса, фақатгина қуруқ маҳсулот (майиз) миқдорини камайишига эмас, балки унинг сифат кўрсаткичларининг пасайишига ҳам таъсир этади. Масалан, агар узумнинг қанддорлиги кондицияда кўрсатилганидан 1% кам бўлса, ҳар гектар токзордан 1,5-2,0 центнер кам майиз олинар экан. Қуритиладиган узумлар албатта тоза навли бўлишидан ташқари бир текисда пишган бўлиши зарур. Шу билан бирга касалланган, эзилган узум шингил ва бошларидан ҳамда аралашмалардан тозаланиш лозим. Узумдан икки хил қуруқ маҳсулот, яъни кишмиш ва майиз олинади. Кишмиш уруғсиз узумдан, майиз уруғли узумдан тайёрланади. Уруғсиз узум навларидан асосан қуйидагилар қуритишга тавсия этилади: Оқ кишмиш, Қора кишмиш, Лунда кишмиш, Хишров, Кишмиш: уруғли навларидан Каттақўрғон, Қора жанжал, Султони, Қора Калбак, Ризамат, Штурангур, Александр мускати ва бошқа навлар. Ўрик қуритиш. Ўрик жумхуриятисмизда етиштириладиган мевалар ичида ҳуштаъмлиги, тўйимлилиги ҳамда витиминларга бойлиги билан ажралиб туради. Бироқ узоқ сақланмаслиги ҳамда ортиш-тушириш ишларига чидамсизлиги туфайли янгилигида истеъмол қилиниши мумкин. Уни қуритиб ҳам истеъмол қилинади. Шунинг учун жумҳуриятимизда етиштириладиган ўрикнинг асосий қисми қуритилади. Қуритишдан олдин зараркунанда билан зарарланган, эзилган, хом ўриклар ажратилиб, ифлосланганлари тозаланади. Ўрик асосан 3 усулда қуритилади: туршак (данаги билан бирга қуритилади); қайси (данаги олиб қуритиладиган); курага (иккига ёриб қуритилади).

Қуритиш учун ўриклар техник пишиш даврида йиғиштириб олиниб ҳар қайси нав ўзига хос юмшоқ холда бўлиши талаб этилади. Ўрик қанддорлиги навларга қараб 14-20%, кислоталилиги 0,3-1,1 % бўлганда қуритиш учун теришга тавсия этилади. Йиғиштирилганда фақатгина териб олиш лозим. Айрим холарда қоқиб олиш холлари (ишини енгиллатиш учун) ҳам учрайди. Қоқиб олиб қуритиш қатъий ман этилади, чунки бундай ўрикдан олинган туршакларнинг сифати паст бўлиб, стандарт талаби бўйича сотиш имконияти бўлмайди. Терганда ҳам катта бўлмаган (10-12кг) яшикларга терилиши лозим. Туршак тайёрлаш технологияси. Туршак тайёрлаш технологияси ўрикни териб олишдан бошлаб то маҳсулотни стандарт намликкача, қуритиб олиш даврида бўладиган барча (териш, саралаш, ювиш, дудлаш, жойлаштириш, сақлаш) жараёнларини ўз ичига олади. Туршак тайёрлаш қайса, курага тайёрлашга нисбатан кенг тарқалган бўлсада, нархи паст бўлганлиги сабабли бу усулда майда донали ҳамда сифати бир мунча паст бўлган ўрик навлари қуритилади. Қуритиш учун терилгаи ўриклар таркибидаги қуруқ модда миқдори навлар бўйича (22-26%) стандарт талабга жавоб бериши лозим. Қуритишдан олдин ўриклар қайноқ эритмада ёки буғ билан бланширланади. Бу технологик жараёнда меваларнинг пўстида майда ёриқлар ҳосил бўлади. Бу эса олтингугурт билан дудлаш ва қуритиш жараёнларини тезлаштиради. Бланширлашни БК-200 маркали бланширлаш қурилмаларида ёки буғли ва ўчоқли қозонларда буғлантириш кейин эса совуқ сув билан совутиш орқали амалга оширилади. Бланширланган мевалар патнисларга терилиб, дудлаш бўлмаларига жойлаштирилади. Меванинг йирик-майдалигига қараб ҳар килограмм маҳсулот ҳисобига 2-2,5 г олтингугурт сарфлаб 1-1,5 соат давомида дудланади. Ўрикни дудлашда ҳар бирига 7-8 килограммдан мева солинган 10-12 патнис махсус тахталарга тахланади, унинг ёнида олтингугурт тутатилади. Газ хиди кетгандан кейин патнислар мевалари билан бирга очиқ жойлаги сўкчакларга элитиб жойлаштирилади. Орадан 2-3 кун ўтгач, мевалар ағдариб

қўйилади. Очиқ жойда, яъни ташқарида қуритиш 3-4 кун давом этади. Қуритилгандан кейин ўрикни патниси билан сояга олиб тахларга тахланади, шу холда қуритиш охирига етказилиши лозим. Ҳаммаси бўлиб қуритиш 8-10 кун давом этади. Қуритилгандан кейин туршакларнинг таркибидаги намликни бараварлаштириш учун ёғоч яшикларга солиб 12-15 кун ёпиқ биноларда сақланади, шу даврда яхши қуримаган меваларни нами ўта қуриган меваларга ўтади. Тайёр қуриган туршакнинг намлиги 15-17% дан юқори бўлмаслиги лозим. Қуруқ маҳсулот чиқиш миқдори 28-40% ни ташкил этади (хўл мевага нисбатан). Намлиги стандартга етказилган маҳсулотлар 0-10° С хароратли, нисбий намлиги 60-65°С бўлган хоналарда сақланиши лозим. Юқори сифатли- туршак тайёрлаш учун энг кўп фойдаланиладиган ўрик навларига асосан қуйидагилар киради: Суфхоний, Курсодиқ, Хурмоий, Рухи Жувонон, Юбилейний, Навоий ва бошқалар. Олма ва шафтолини қуритиш . Олма Ўзбекистонда энг кўп тарқалган ҳамда кенг истеъмол қилинадиган мевадир. Олмалар асосан хул холда истеъмол қилинади. Кечпишар навлари сақлашга чидамли бўлганлиги сабабли узоқ муддат сақлаш имкони бор. Асосан тўкилган ҳамда стандарт бўлмаган олмалар қуритилади. Бундай маҳсулотлар умумий ҳосилнинг 25- 50% ни ташкил этади. Олмани барча навларидан қоқи қилинаверади. Қанд моддаси ва кислотаси кўпроқ хушбўй, эти оқ ва оч сариқ олмадан сифатли қоқи тайёрлаш мумкин. Қуритиш асосан қуйидаги усулларда ўтказилади: 1. Оддий усулда қуритиш, бунда меванинг пўсти арчилмайди. 2. Французча усулда қуритиш, бунда меванинг пўсти арчилиб,уруғи олинади. Бу усулда қуритилганда мевалар терилгандан кейин сортларга ажратилади, ювилади, тўғралади, пўстидан ажратилади, дудланади, қуритилгандан кейин нами бараварлаштирилиб, яшикларга солиниб сақланади.

Қуритиш учун олмалар техник пишиш даврида ёки тўлиқ техник пишишдан 2-3 кун олдин йиғиштириб олинади. Бу даврда навларига қараб олма қанддорлиги 8-16%, кислоталилиги 0,2-1% бўлиши керак. Қуритишдан олдин сортларга ажратилган олмани ювиш машиналарида ёки тоза сув солинган ванналарда ювиб, турли микроорганизмлардан чанг ва ифлосликлардан тозаланади. Олма пўсти арчилгандан кейин тўғралиб 2-3% ли намакобга солинади. Бу эса, унинг табиий рангининг ўзгармаслигига ёрдам беради. Кейин патнисларга олиниб олтингугурт билан дудланади ёки олтингугуртли ангидрид эритмасида дориланади. Дудлашда ҳар 1килограмм олма учун 1,5- 2 граммдан олтингугурт сарифланади. Дудлаш 25-40 минут давом этиши лозим. Бунинг ўрнита 0,1-0,2% ли сулфат ангидрид эритмаси билан 1-2 минут ишлов бериш ҳам мумкин. Қуритиш усули, ҳаво ҳарорати, олманинг йирик-майдалигига қараб қуритиш 3-5 кундан 14-15 кунгача давом этиши мумкин. Пўстидан тозалаб қуритилганда 12-15% гача, тозаланганда 17-20% гача олма қоқи олиниб, қанддорлиги 43-62, кислоталилиги 1-4% гача бўлиши мумкин. Қуритилган маҳсулот таркибидаги намлик 20% дан ошмаслиги лозим. Бу намликда қоқи эластик, эзганда ушалмайдиган бўлади. Тайёр махсулотнн 10-15 кун яшикларда солиб сақлангандан кейин, яъни намлиги бараварлашгандан сўнг сотувга чиқариш мумкин. Олма қоқи дизинфекция қилинган тоза бинода 0-10 хароратда, 60-65% ҳаво намлигида сақланиши лозим. Олманинг асосан қуйидаги навларидан сифатли олма қоқи олиниши мумкин: Первенец Самарқанда, Делишес, Золотой грейма, Пармен зимний золотой, Графенштейнский ва Осенний золотой. Шафтоли хўл холида сақлаш ҳамда ортиш-тушириш ишларига чидамсиз бўлганлиги сабабли қуритиш ҳамда усулларда кайта ишлаш маҳсулотни йил давомида истеъмол этиш имконини беради.

Ўзбекистон шароитида шафтолининг турли навлари узоқ муддат давомида, яъни июлдан окрябрнинг охиригача пишиб етилиши сабабли қуритиш имконияти бошқа меваларга нисбатан бирмунча кўпрокдир. Шафтоли навлари фойдаланиш сохаларига қараб турлича бўлиши мумкин: хураки, яъни хўл холида истеъмол этиладиган навлар, консерва тайёрлаш, қуритиш ва универсал мақсадларда фойдаланиладиган навлардан иборатдир. Қуритиш учун қанддорлиги ва қуруқ модда миқдори (12-18%) бўлган, йирик, туксиз навларидан фойдаланилади. Шафтолини икки усулда: данаги билан ёки курага холида, яъни данагсиз қуритиш мумкин. Курага тайёрлашда юқори сифатли, яхши пишиб етилган, қуритиш учун белгиланган навлар олтингугурт билан дудланади. Луччак шафтоли туридан-Луччак шафтоли, Обильный, Сариқ луччак, Лола; Тукли шафтолилардан-Эльберта, Самарқанд, Фарход, Оқ шафтоли, Старт, Сарик, Нектарный, Ширин, Зафар ва бошқа навлари қуритилади. Қуритишдан олдин йирик-майдалигага, пишиш даражаснга қараб сортларга ажратилгандан кейин, дудлашдан олдин тукли шафтолилар ишқор эритмаси билан ишлов берилади. Шундан кейингипа пўстини ажратиш енгиллашади. Сортларга ажратилган шафтолини патнисларга 2-4 кг дан солиниб 1-3% ли каустик сода эритмасида 30-90 секунд сақланиб, кейин совуқ сув билан ювиш тавсия этилади. Сўнгра пўстидан ажратилган маҳсулот иккига ажратшшб данаги олингандан кейин ички томонини юқорига қаратган холда патнисларга қўйилиб дудлашга ўтказилади. Пўстидан ажратилган ҳамда данаги олинган данаги бутун холида пўсти билан қуритилганга нисбатан 2-3 баравар тезроқ қурийди. Дудлаш ҳар килограмм маҳсулот учун 1-1,5 грамм олтингугурт ҳисобида 60-80 минут давомида ўтказилиши лозим. Йирик донали шафтолилар учун олтингугурт меъёрини бироз ошириш ёки дудлаш вақтини узайтириш мумкин. Дудланган шафтолилар патнисларда қуритиш майдончасидаги сукчакларга қўйилади. Қуритишни тезлаштириш учун шафтолилар ҳар 2-3 кунда ағдариб чиқилади, 5-7 кун ўтгандан кейин яъни қоқи намининг 2/3 қисми камайганда патнислар

соя жойида устма-уст қилиб тахлаб охиригача қуритилади. Қуритиш 12-22 кун давом этади. Қуритилган маҳсулот таркибидаги намлик 18% дан юқори бўлмаслиги лозим. Қоқи кўлга олиб эзилганда эгилувчан, аммо синмайдиган, ичида нам қолмаган бўлса, тайёр ҳисобланади. Шафтоли қоқининг қанддорлиги 50-65%, кислоталилиги 3,0-5,0%, қуруқ маҳсулот чиқиши 15-22% атрофида бўлиши мумкин. Сабзавотларни қуритиш. Ўрта Осиё жумхуриятларида табиий шароитнинг қулайлиги сабзавотларни шамоллатиб ва офтобда қуритиш имконини беради. Сабзавотни қуритишдан мақсад уларнинг намини қочириб, микроорганизмлар ривожлана олмайдиган ҳамда ҳар хил биологик жараёнлар рўй бермайдиган холга келтиришдир. Қуритишнинг шундай бир меъёри борки, намлик миқдори ўша даражадан пасайса микрооганизмлар ривожлана олмайди. Бу минимал даражада бактериялар учун 30% ни, ачитқи бактериялар учун 15-20% ни ташкил қилади. Шу сабабли қуритишдан кейин сабзавотларнинг намлиги 15-25% бўлса, уларни чиритмай сифатли сақлаш мумкин. Сифатли сабзавот маҳсулотлари олиш учун уларни тез ва яхши қуритишни таъмин этадиган шароит яратиш лозим. Ўрта Осиёда сабзавотлар асосан офтобга ёйиб қуритилади. Бу шароитда арзон ва сифатли маҳсулот олиш учун қуртиш пунктларини тўғри танлаш ва ташкил этиш, белгилаиган технологияга амал қилиш, хом ашёни тайёрлашда илғор усулларни қўллаш лозим. Сабзавотлар офтобда қуритилишидан ташқари, сунъий иссиқликдан фойдаланиб дам қуритилади. Бундай қуритиш шкафларидан, туннель, узлуксиз ишлайдиган тармокдардан фойдаланилади. Сабзавотларни қуритиш икки қуритишга тайёрлаш ва қуритиш босқичларидан иборат. Биринчи босқич қуйидагиларни ўз ичига олади: ўлчамига карабкалибровкалаш, ювиш, сифатига қараб танлаш, тозалаш, майдалаш, бланширлаш ёки қайнатишдан иборат. Иккинчи боскич эса сабзавотни қуритишдан иборат.

Сабзавотларни қуритиш фақат ундан намни қочириш эмас, балки мураккаб физиологик ва биохимик жараёнларни ўз ичига олади. Қуритиш жараёнининг давомийлиги кўпгина омилларга, яъни қуритиш объектининг табиатига, хом ашёни майдалаш шакли ва даражасига, унинг қуритиш майдончасидаги қалинлигига, қуритишга тайёрлаш усулига, қуритиш ҳароратига, ҳавонинг алмашиш тезлигига, намлигига ва бошқа бир қатор омилларга боғлиқ. Қуритиш саноатида ПКС-20, КСА-80, КПС-20, КПС-10 каби узлуксиз ишлайдиган лентали линиялардан фойдаланилади. Сабзавотлардан укроп, экстрагон, райхон, перушка ва сельдерейлар майда қилиб қирқилиб махсус печкаларда 40-50°С ҳароратда 2,5-3,5 соат мобайнида қуритилади. Қуритилган сабзавотлар махсус и l ишларда (зич беркитиладиган идишлар жуда қулай), паст хароратда (0-10 0 С да) ва ҳавонинг намлиги 60-65% бўлганда узоқ вақт яхши сақланади. Мева ва сабзавотларни тузлаш. Сабзавотларни тузлаш уларда сут кислотаси ва бижғишнинг бошқа маҳсулотларни ҳосил қилишга қаратилган (ацидоценоанабиоз). Карамни тузлаш. Қайта ишлаш саноатида карамни тузлаш кенг тарқалган. Карамни тузлаш технологияси оддий бўлиб, уни ҳар бир хўжаликда ташкил қилса бўлади. Тузлаш учун фақат оқ карамннинг ўрта ва кеч пишар навлари "Тошкент -10", Ўзбекистан судьяси, Ўзбекистан ликуришкаси, "Слава - 1305" ишлатилади. Карамни тузлаш учун уни сиртидан яшил ва ифлосланган барглардан тозаланади, ювилади, сўнгра 4-8 бўлакка бўлинади. Айрим холлорда эса карам бутунлигича тузланади. Карамни тузлашнинг бир неча усули мавжуд. Ҳамма усулларнинг асоси туз ва сабзидан иборат. Тузланган карамнинг ташқи кўриниши ва унинг озуқали қиймати карамнинг умумий оғирлигига нисбатан 3-5 % сабзи қўшилса етарли ҳисобланади. Туз эса карам ва сабзининг умумий массасига нисбатан 1,7% ни ташкил қилиши лозим.

Кўпгина холларда тузлашда олма (8% гача), лавлаги (6% гача), ширин қалампир (10% гача) ва зираворлар қўшилади. Шу ҳисобдан 100 кг тозаланган карамга тахминан 2 кг туз, 3-4 кг сабзи, хохишга кўра 6 кг олма (бир неча бўлак қилиб кесилган холда ёки бутунлигича), 5г ширин қалампир керак бўлади. Юқорида айтиб ўтилганидек, карамни тузлашда бижғиш жараёни натижасида сут кислотаси (тахминан 1,5-2%) карамга ҳушбуй маза беради, микроорганизмларнинг ривожланишига йўл бермайди ва тузланган карамнинг узоқ сақланишини таъминлайди. Карам бочкаларда, тоғораларда, ёғоч идишларда, полимер материаллардан қилинган идишларда ва бошқа идишларда тузланади. Ҳамма идишлар зич беркитилган ва ҳосил бўладиган кислоталарга чидамли бўлиши зарур. Карам тузлашга мўлжалланган идишлар аввалдан тайёрланади. Бунда улар тозаланади, бир тоннали жойга 50 г олтингугурт тутатилади. Карам тўғраш махсус майдалагич машиналарда олиб борилади. Сабзи ҳам ушбу майдалагичдан ўтказилади. Карам идишга зичлаб солингандан сўнг устидан оғир юк билан зичлаштирилади. Юкнинг оғирлиги таъсирида карам янада зичлашиб босилади, Тузли суви устига кўтарилиб, карамни кўмиб туради, тузли сув кўринмаса устидаги юк янада кўпайтирилади, чунки сувга чўкмаган карам тезда бузилади. Карамниниг бижғиши ҳароратга боғлиқ, 16-18°С да у 10 кунда, 30 () С да эса 6 кунда тайёр бўлади. Карам тузлашнинг мақбул ҳарорати 20°С ҳисобланади. Идишда кўпик пайдо бўлганда орасидаги ҳавони чиқариб юбориш учун тубига етказиб таёқ ботирилади (бу ҳар 2 кунда такрорланади). Карам ачиш жараёнида оқ ёки сариқ - қахрабо тусга кириши, хира рангдаги тузли сув эса тиниқ тус олиши керак. Идишда кўпик йуқолгандан кейин устидаги юк олиб тозаланиб ювилади, кейин аввалига нисбатан енгилроқ юк бостирилади.

Тузланган карамни ҳаммавақт тузли сувда, устидан юк бостирилган ҳолда салқин жойда сақлаш керак. Тузли сувдан олинган карам таркибидаги С витамини тезда парчаланиб кетади. Тузланган карам 0-2°С да сақланади. Сабзавотларни тузлашда ва меваларни хўллашда ЕС-200 маркали контейнерлардан фойдаланилади. Консерва заводларида карамни тузлашда узлуксиз ишлайдиган линиялардан фойдаланилади. Бунда ҳамма технологик операциялар механизмларда бажарилади. Тузланган карам учун давлат стандарти мавжуд. Ушбу стандартна кўра, 1 сорт тузланган карамда ош тузиниг миқдори 1,2-1,8%, килоталилик 0,7-1,3%, 2 сорт учун ош тузи 2% гача рухсат этилади. Бодринг ва помидорни тузлаш. Бодринг ва помидорин тузлаш карамни тузлашдан деярли фарк, килмайди. Бодринг тузлаш учун тўғри шаклдаги шикастланмаган иложи бўлса бир хил йирикликдаги барра бодринг танлаб олинади. Бодринг бироз сўлиган бўлса, тузлашдан олдин 4-5 соат совуқ сувга солиб қўйилади. Тузланган помидор мевалари ҳам саралаб олинади. Бодрингни тузлашдан илгари узунлигига қараб ажратилади: 1 гурух 3-5 см, 2 гурухга 5-7 см, 3 гурухга 7-9 см ва 4 гурухга 12 см гача бодиринглар ажратилади ва улар алоҳида тузланади. Бодринг тузлашда турли хил кўрсатмалардан фойдаланилади. Уларда 3-4 % гача укроп, 0,25-0,6% гача саримсоқ, 0,1-0,15 гача аччиқ, қалампир, 0,5-0,8 гача хрен бўлиши керак. Шу билан бирга дуб барги, петрушка, смародина барги, сельдерей ҳам солиниши мумкин. Помидорни тузлашда саримсоқ миқдори 0,3-0,4 %, укроп 1,5-2,5 %, хрен жуда кам миқдорда (0,3-0,6%) ишлатилади. Шунингдек аччиқ қалампир (0,1- 0,15%), смородина барги (1-2,5%) ва бошка зираворлар ишлатилади. Бодринг, помидор, зиравор ва идишлар (шиша банка, бочка ва бошқалар) яхшилаб ювилади. Уларни тузлашдан аввал тузли сув тайёрланади. Бунинг учун 100 литр ичимлик сувига 6 кг туз солиб эритилади.

Идишнинг тубига тайёрланган зираворнинг биридан уч қисми, кейин помидор ёки бодирингнинг қолган ярми, устидан эса зираворнинг ҳаммаси солинади. Идишга бодринг ёки помидорни ағдариб солишдан кўра териб жойлаштирган маъқул. Сабзавотлар камроқ, зичланган бўлса, анча шўр бўлиб тузланади. Идишга энг охирида тузли сув қуйилади, сабзавотлар юзага қалқиб чиқмаслиги учун устига тоза мато ёзиб, ёғоч қопқоқ билан беркитилади ва юк билан бостирилади. Орадан 40-50 кун ўтгач тузланган бодринг ёки помидор истеъмол қилишга тайёр бўлади. Тузланган сабзавотлар сақланадиган хона ҳарорати 0°С дан 3°С гача бўлиши керак. Тузланган сабзавотларии сақлаш пайтида унинг юзида моғор пайдо бўлса дархол олиб ташлаш лозим, устига ёпилган мато, қопқоқ ва бочка деворлари иссиқ сув билан яхшилаб ювилади. Идишдаги тузланган сабзавотлар юзида моғор пайдо бўлмаслиги учун устига бироз ҳантал кукуни сепиб қўйиш тавсия этилади. Тузли эритмадаги тузнинг концентрацияси сабзавотларнинг катта- кичиклигига, пишганлигига ва тузланган сабзавотларни сақлаш шароитига боғлиқ. Кичик ўлчамдаги бодрингларни тузлашда тузнинг концентрацияси 6% га, ўрта ўлчамли бодринглар учун 7% га, катта бодринглар учун 8% га оширилади. Помидор меваси қанчалик пишган ва йирик бўлса тузли сув шунчалик шўрроқ қилинади. Агар тузланган сабзавотлар ертўлада сақланадиган бўлса, тузнинг концентрацияси 1% га оширилади. Тайёр тузланган бодринг сувида тузнинг миқдори 2,5-3,5%, кислоталилик (сут кислотаси ҳисобида) 0,6-1,2% бўлиши керак. Бунда биринчи сортли тузланган бодрингда ичи бўш бодринг 3% гача, иккинчи товар сортда эса 10% гача рухсат этилади. Тузланган помидор сувида тузнинг миқдори 2,0-3,5%, кислоталилик 0,8- 1,2% бўлиши мумкин. Тузли сув тиниқ зилол, бодринглар эса каттиқ ва қарсиллайдиган, помидор эса юмшоқ ёрилмаган бўлиши керак. Бундан ташқари тарвуз, қалампир ва олма ҳам тузланади.

Олмани тузлашда турли хил зираворлар (смородина, сельдерей ва бошқалар) ишлатилади. Эритмага эса 4-5% гача шакар, 1% гача туз ва қайнатилган солоддан 1% солинади. Шу билан бирга 100 л эритмага 150-200 г ҳантал кукуни солинади. Тузланган олма 0-5°С ҳароратда сақланади. 1-2 ой муддатда истеъмол қилишга яроқли бўлади. Тузланган олмада сут кислотаси миқдори 0,6-1,5%, спирт 0,6-1,8%, учувчан кислота 0,1% гача туз эса 0,5-1% гача рухсат этилади. Консервалашнинг биокимёвий, кимёвий ва комбинациялашган услублари Мева ва сабзавотларни микробиологик усулда консервалаш табиий консервантларга сут кислотаси, спиртлардан фойдаланишга асослангаи. Микробиологик жараён-бижғишни тўғри олиб бориш учун бир қатор шароитлар мавжуд бўлиши керак. Жумладан, сут кислотаси ҳосил қилувчи бактериялар бўлиши, ушбу бактерияларнинг фаолияти учун зарур бўлган моддалар (шакар ва бошқалар), тузнинг маълум концентратцияси ва бактерияларнинг яшаши учун зарур бўлган ҳарорат бўлиши лозим. Бундан ташқари кислород алмашинувини таъминлаш ҳам керак бўлади. Бижғиш жараёнида оз миқдорда спирт ва кислота хам ҳосил бўлади. Бу бирикмалар маҳсулот сифатига салбий таъсир кўрсатмайди. Лекин мой кислотасининг тўпланиши маҳсулотга аччиқ таъм беради. Шу билан бирга сирка кислотаси ҳам маҳсулотнинг сифатини пасайтиради. Бижғиш жараёни оғзи зич беркитиладиган идишда олиб борилиб, шу идишда сақланса маҳсулот сифатига салбий таъсир кўрсатувчи кислоталарнинг ҳосил бўлиши камаяди. Бактерияларнинг фаолияти учун ош тузининг ҳам фойдаси катта. Ош тузи мева хужайраларидаги шакарни сиқиб чиқаради (плазмолиз ҳодисаси) ва ундан бактериялар осонгина фойдаланади. Ош тузи солингаи мухитда сут кислотаси ҳосил қилувчи бактериялар эркин яшай олади. Бундай

бактериялар учун ош тузининг концентрцияси 12-13% бўлиши қулай ҳисобланади. Бижғитиш учун ҳарорат ҳам ижобий омиллардан ҳисобланади. Сут кислотаси ҳосил қилувчи бактерияларнинг яшаши учун зарур бўлган мақбул ҳароратда бир қатор бошқа микроорганизмлар ҳам ривожлана бошлайди. Шу сабабли, бижғиш жараёнини 22-24°С да ўтказиш мақсадга мувофиқ. Бундай паст ҳароратда бактерияларнинг фаолияти сусаяди ва 4-5°С да умуман тўхтайди. Ҳарорат 0°С га тушганда эса ҳамма микробиологик жараёнлар тўхтайди. Қайта ишлаш саноатида микробиологик усулида консервалаш мухим ўринни эгаллайди. Айниқса, сабзавотларни тузлаш, олмани хўллаш ва узумдан вино олиш кенг қўлланилади. Маринадланган консервалар асосан сирка кислотаси, шунингдек, туз, шакар, турли зиравор ва хушбўй кўкатлар қўшиб тайёрланган эритмага босилган сабзавотлардан тайёрланади. Сабзавот маринадларни помидор, пиёз, бодринг, лавлаги, саримсоқ, чучук қалампир, қўзоқли ловия, патиссон кабилардан тайёрлаш мумкин. Маринадларни тайёрлашда сирка кислотаси 0,2-0,9% миқдорида қўшилади. Сирка кислотаси бир қатор зираворлар билан биргаликда микроорганизмларнинг ривожланишини тўхтатиб қўяди, лекин уларни ўлдирмайди. Шу сабабли маринадланган консервалар пастерилизация қилинади. Консерва қилишда хом-ашё тайёрланади, кейин у бланширланади. Сабзавотлар идишга жойланиб, устидан маринадли эритма қуйилади. У қуйидагича тайёрланади. Эритма туз, шакар, сирка кислотаси ва сувда маълум хажмдаги идишларда тайёрланади. Масалан, 50 л ёки 100 л идишларда тайёрланса, бошқа зираворлар шунга кўра ҳисоб қилинади. Қуйилмага туз ва шакар қўшиш учун улар аввал озроқ сувда эритилади. Туз умумий массага нисбатан 2%, шакар эса 3% қўшилади. Туз билан шакар қўшилган эритма 10-15 минут қайнатилгандан сўнг фильтрланади, кейин

сирка кислотаси қўшилади. Эритмани сирли идишда қайнатиш, кавлаб туриш учун зангламайдиган пўлат ёки ёғоч қошиқдан фойдаланиш лозим. Сирка кислотасининг 100 кг қуйилма учун талаб қилинадиган миқдорини (Р) қуйидаги формула ёрдамида топилади: Р = 10000M C C *2 1 ; бунда, C 1 - тайёр маҳсулотдаги сирка кислотасининг концентрацияси, %; С 2 - фойдаланилаётган сиркада сирка кислотасининг миқдори, %; М - банкадаги қуйилманинг унинг умумий массасига нисбатан миқдори, % ( одатда 40-50% миқдорда бўлади). Маринад тайёрлаш учун янги узилган сабзавотлар ишлатилпши лозим. Ишлатиладиган сирканинг микдорига кура сабзавот марипадларпп пордоп, ута нордом ва ўткир килиб тайёрлаш мумкин. Маринадлаш учун ош сиркаси ( 6-8% ли) ишлатилгани маъқул, 80% ли сирка эссенцияси ( 10-13 баравар сув қўшиб) дан ҳам фойдаланиш мумкин, лекин бунда маринад нордон таъмли бўлади. Мурч, қалампир, укроп, эстрагон, петрушка, хрен (илдизи), саримсоқ ва бошқа зираворлар маълум миқдорда қўшилади. Сабзавот маринадлари 100°С ли қайнаб турган сувда пастеризацияланади, унинг муддати 20-25 минут ( 0,5л ва 1л ли шиша банкалар учун 5-7, 3 л ли банкалар учун 20 минут тавсия қилинади). Сабзавотлар каби меваларни ҳам сирка кислотасини эритмаси билан консервалаш мумкин. Сирка кислотасининг концентрациясига қараб маринадланган мевалар кучсиз нордон (узум, олча, олхўри, смородина 0,2- 0,4%, нок, гилос, олма 0,4-0,6%) ва нордон (зум, олхўри 0,6-0,8%) гурухларга ажралади. Мевалар маринадлашга тайёрлангандан сўнг, уруғли мевалар бланширланади. Сирка эритмаси солинган қуйилма худди сабзавот маринадлардагига ўхшаб тайёрланади. Фақат бунда туз қўшилмайди. Шакарнинг миқдори эса 20-25% га кўпайтирилади. Мевалар билан

тўлдирилган идишларга қуйилма қуйилиб, оғзи зич беркитилади ва 85-90"С да пастеризацияланади. Меваларни маринадлашда сирка эссенцияси урнига мева ёки узум сиркасидан фойдаланилса жуда қулай бўлади. Одатда маринадланган мевалар 15 кун сақлангандан сўнг унинг таъми ва ҳушбуйлиги анча яхшиланади. Уларни қуруқ ва салқин жойда сақлаш лозим.

Фойдаланилган адабиёт рўйхати: 1. Фан-Юнг А.Ф., Флауменбаум Б.Л. и др. Технология консервирован-них плодов, овощей, мяса и рыбы. – М.: Пищевая промышленность, 1980. 2. Флауменбаум Б.Л., Танчев С.С., Гришин М.А. Основы консер-вирования пищевых производств. – М.: Агропромиздат, 1986. 3. Самсонова А.Н., Ушева В.Б. Фруктовые и овощные соки. -М.: Пищевая промышленность. 1976. 4. Химический сотав пищевых продуктов. Под ред. Покровского А.А. -М.: Пищевая промышленность. 1976. 5. Шобинг ер У. Плод ов о- яг од ны е и ов ощ ны е соки. - М.: Л ёг кая и пищевая промышленность, 1982. 6. Джураев Х.Ф., Додаев К.О., Чориев А.Ж Технология перера- ботки бахчевых культур М.: Из-во «Пищевая промышленность». Ж-л Хранение и переработка сельхозсирья, 2001, № 9. 7. Додаев К.О., Абдукадиров И.Т., Джураев Х.Ф., Додаева Д.К. и др. Особенности переработки бахчевых культур. М.: Пищевая промышленность. 2002, № 11. 8. Эшматов Ф.Х., Додаев К.О., Хасанов Х.Т. Переработка плодов граната на соки и концентраты. Журнал «Пиво и напитки». М.: ООО «Пищепромиздат». 2005, № 2. 9. Колесник А. А. Химия плодов и овощей и биохимические основы их хранения. Учеб.пособие. М. “Экономика”. 1971. 10. Додаев К.О. Перспективы использования отходов при переработке томатов //Узбекский химический журнал. 2001, № 2. 11. Додаев К.О. Пути снижения энергозатрат, сокращение потерь сирья и использование вторичного сирья при переработке томатов // Олий ўқув юртлари ахбороти. Химия – биология фанлари. 2001, № 1.

Похожие

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш технологиясида қўлланиладиган идиш турлари

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш аҳволининг таҳлили

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш таннархининг таҳлили

Омборхонага келтирилаётган қишлоқ хўжалик маҳсулотларини карантин текшируви ва экспертизасида намуналарни танлаш усуллари

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини консервалаш ва уларни сақлаш технологияси