Elyemyentar tuproq jarayonlari - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Elyemyentar tuproq jarayonlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50.5 KB

Elyemyentar tuproq jarayonlari R е ja: 1.Tuproqda elementlarning to’planishi. 2.Loylanish (oglinenie) jarayoni. 3.CHirindi to’planishi jarayoni. 4.Tuproqda elementlarning to’planishida tuproq xossalarining ta‘siri.

Tayanch tushunchalar Tuproq paydo bo’lishi jarayoni, birlamchi tuproq paydo bo’lish, loylanish, lateritizatsiya, ferralitizatsiya, chirindi va torf hosil bo’lishi, sho’rlanish, gleylanish. Tuproq paydo qiluvchi jarayon na faqat har xil sharoitlarda bir xil emas, balki uning o’zi elementar jarayonlar alohida fizika-kimyoviy hodisalardan tashkil topgan murakkab hodisadir. U tuproqda kechadigan turli-tuman kimyoviy, fizika- kimyoviy, bioximyoviy va biologik jarayonlar yig’indisi bo’lib, tuproq massasining u yoki bu tarkibi va xususiyatlarida ifodalanadi. Shuni qayd qilish kerakki, hamma tabiiy jarayonlar singari, tuproq paydo bo’lish jarayoni ham juda xilma-xil va qarama-qarshi yo’nalishdagi qator hodisalarning bir vaqtda sodir bo’lishi bilan xarakterlanadi. Bularga quyidagilar kiradi: 1) Birlamchi va ikkilamchi minerallarning parchalanishi-yangi minerallarning sintezi; 2) Tuproqda elementlarning biologik to’planishi-tuproqdan elementlarning organizmlar tomonidan o’zlashtirilishi. 3) Tuproqda elementlarning gidrogen yo’l bilan to’planishi-tuproqdan elementlarning geokimyoviy chiqarib yuborlishi; 4) Organik birikmalarning parchalanishi-yangi organik birikmalarning sintezi; 5) Qattiq fazoga eritmadagi ionlarning yutilishi-qattiq fazodan eritmalaga ionlarning o’tishi: 6) Moddalarning erishi-moddalarning cho’kmaga tushishi; 7) Kalloidlar peptizatsiyasi - kalloidlar koagulyatsiyasi; 8) Tuproq profilida eritmalarning pastga harakati-eritmalarning yuqoriga harakati. 9) Nomlanish-qurish; 10) Bo’kish-cho’kish;

11) Isish-sovish: 12) Oksidlanish-qaytarilish; 13) Azotfiksatsiya-denitrifikatsiya. Ularni umumlashtiradigan bo’lsak tuproq paydo bo’lishining hamma jarayonlari orasida, avvalo uch bosh guruhni ajratish mumkin. 1) Ayrim mineral birikmalar (masalan, birlamchi minerallarning uzluksiz parchalanishi va yangilarining vujudga kelishi). 2) Ayrim organik moddalar (masalan, o’simlik va hayvon qoldiqlari) uning parchalanishi va aksincha boshqalarining hosil bo’lish (jarayoni masalan, gumin kislotalari, fulvokislotalari va sh.k), shuningdek, mikrob tanalari, o’simlik to’qimalari shaklida yirik-organik moddalarning vujudga kelishi. 3) Nurash va tuproq paydo bo’lishi jarayonlarining har xil mahsulotlarning tuproq qatlamidan chiqarib yuborilishi yoki uning chegarasidagi harakati va tuproqqa, asosan biologik yo’l bilan atmosfera va nurash qobig’idan xilma-xil birikmalar (masalan, azot, har xil kul elementlari) ning keltirilishi. Har qanday tabiiy tuproqda biofiziko-kimyoviy hodisalarning har uchala turi bir vaqtning ichida kechadi va rivojlanadi. Lekin tuproq rivojlanishining har xil bosqichlarida va tashqi sharoitning u yoki bu birikmalarning ta‘siri ostida yuqorida qayd qilingan har bir guruh hodisalari nisbatan kuchliroq va yorqin namoyon bo’lishi mumkin. Shu bilan birga tuproqda kechadigan bu hodisalar bir-birlari bilan uzviy bog’liq bo’lganlari uchun, u yoki bu jarayon yoki guruhlarning nisbiy kuchayishi u bilan o’zaro bog’liq bo’lgan boshqa qator guruhlarning kuchayishi yoki susayishiga olib keladi. Tuproqda kechadigan bunday o’zaro bog’liq biofiziko-kimyoviy hodisalar tufayli, ma‘lum tashqi sharoitlar va tuproq rivojlanishining bosqichlarida aniq o’zaro bog’liqlikdagi hodisalar qo’shilmasi ajratiladi. Tuproqda kechadigan bunday o’zaro bog’langan biologik, kimyoviy va fizikaviy hodisalar yig’indisi tuproq paydo bo’lishining elementar jarayonlari deb atalishi va ularni, umuman tuproq paydo bo’lishining dastlabki tashkil etuvchilari sifatida qarash mumkin.

I.N.Gerasimov (1976) elementar tuproq jarayonlarini yuqorida qayd qilingan tuproq paydo bo’lishi holatlariga muvofiq uchta katta guruhga ajratadi: I.Tuproq qatlamida mineral massaning o’zgarishi yetakchi rol o’ynaydigan elementar tuproq jarayonlari: 1) Birlamchi yoki primitiv tuproq paydo bo’lishi; 2) Loylanish; 3) Literitizatsiya, ferralitizatsiya. II.Tuproq qatlamida organik moddalarning o’zgarishi asosiy yetakchi rol o’ynaydigan elementar tuproq jarayonlari: 4) chirindi to’planishi; 5) torf to’planishi; III. Tuproq paydo bo’lishining hosil bo’lgan organik va mineral moddalarning o’zgarishi va harakati yetakchi rol o’ynaydigan elementar tuproq jarayonlari: 6) sho’rlanish; 7) sho’rsizlanish; 8) gleylanish; 9) ishqorsizlanish; 10) podzollanish va sh.k. Biz yuqorida I.N.Gerasimov ma‘lumotlariga asoslanib, faqatgina bizning fikrimizcha eng asosiy, keng tarqalgan va ko’p o’rganilgan elementar jarayonlari ko’rsatildi xolos. Bulardan tashqari ham juda xilma-xil jarayonlar u yoki bu holda namoyon bo’lishi mumkin. 2. Loylanish (oglinenie) jarayoni-tuproq paydo bo’lishi davrida kimyoviy va biologik nurash natijasida tuproq profilining ayrim gorizontlarida yangi loy minerallarining hosil bo’lishi, umuman tuproq pronulometrik tarkibining og’irlashuvidir. Bunday jarayon bizning respublikamizda tarqalgan bo’z tuproqlarga xosdir. Ularda tuproq paydo bo’lishi jarayonida V gorizontda fizik- loyning miqdori oshadi. Bu hol bo’z tuproqlarning gidrometrik sharoiti bilan bog’liqdir.

Latertizatsiya-murakkab jarayon bo’lib, asosan tuproq eritmasining yonbosh harakati tufayli temir birikmalarining olib kelinishidir. Temir birikmalarning eritma shakllarida o’tish, asosan yuza qatlamidagi gleylanish natijasidir. Gidrooksid geokimyoviy to’siqlarning vujudga kelishi hisoblanadi. Ferralitizatsiya-bu tog’ jinslarining nurash bosqichidir. Bu jarayon birlamchi minerallarning ko’p qismi (kvartsdan tashqari) parchalanishi, ikkilamchi minerallarning 1,5 oksidli guruhlari, shuningdek, ba‘zida qisman kaolinit (va gallauzit) loy guruhi minerallarining hosil bo’lishi va to’planishi bilan xarakterlanadi. Asoslar va kremnezem nurayotgan qatlamdan chiqarib yuboriladi. Nurash jarayonida hosil bo’lgan temirning gidrat oksidlari organik kislotlarga kambag’al bo’lgan muhitda hosil bo’lgan joyiga to’planadi va kaolinit massasini qizilga bo’yaydi. 3. Chirindi to’planishi jarayoni va torf hosil bo’lishi. Organik qoldiqlarning tuproqda mikroorganizmlar, jonivorlar, suv va kislorod qatnashuvida o’zgarishi bilan bog’liqdir. Chirindi hosil bo’lishi-dastlabki organik qoldiqlarning chirishi ikkilamchi shakldagi mikrob plazmalarining sintezi va ularning gumifikatsiyasi jarayonlarining yig’indisidir. Chirindi manbai yuksak o’simliklar, mikrorganizmlar va hayvonlarning organic qoldiqlari bo’lganligi, shuningdek, geografik mintaqalarda chirindi hosil bo’lish sharoiti har xilligi tufayli, turli sharoitlarda tuproq paydo bo’lishi jarayonida chirindi miqdori har xil bo’ladi. Torf hosil bo’lishi ortiqcha namli sharoitlarda o’simlik qoldiqlarining chirindiga aylanishi va mineralizatsiyasi sekinlashuvi natijasida, ularning yarim chirigan qoldiqlarining tuproq yuzasida to’planishidir. Uni ortiqcha namlik anaerob sharoitni yuzaga keltirib chiqaradi. Bunday sharoitda oksidlanish jarayonlarining shiddatliligi keskin kamayadi va organik qoldiqlar oxirigacha parchalanib ulgurmaydi. Anaerobiozis sharoitida ularning chirishi kichik molekulasi organik kislotlar kabi oraliq mahsulotlarning paydo bo’lishiga olib keladi. Ular,o’z navbatida mikroorganizmlarning hayot faoliyatini susaytiradi. Natijada yildan-ilga to’la chirishga ulgurmagan organik qoldiqlar to’plana boradi va torf qatlamini hosil qiladi.

SHo’rlanish jarayoni-ona jinslar va sizot suvlarida suvda oson eriydigan tuzlarning to’planishi va ularning tuproqda yig’ilib qolishiga imkon tug’diradigan sharoitlar bilan bog’liq. SHo’rsizlanish-aksincha, tuproq va gruntlarda suvda eriydigan tuzlarning miqdorini, o’simliklar o’sishi va rivojlanishini bug’maydigan darajagacha kamaytirishdir. SHo’rtoblanish-tuproqlarning singdirish kompleksida singdirilgan magniy, natriy, ayrim hollarda singdirilgan magniy miqdorining oshib ketishi jarayonidir. Gleylanish jarayoni - anaerob sharoitida, albatta organik moddalar mavjudligi va anaerob mikrorganizmlar qatnashuvida kechadigan murakkab biokimyoviy qaytarilish jarayonini ifodalaydi. Yuqorida biz ayrim olingan elementar tuproq jarayonlarining mohiyatini eslatib o’tdik, xolos. Ana shuning o’zi ham ularning qanchalik ahamiyatli ekanligini ko’rsatib turibdi. Ayniqsa, bu hol tuproqshunoslikning markaziy ilmiy vazifasi - tuproqlarning genetik diagnostikasi va uni hal etishga yondoshishi masalalarga tegishlidir. 4.Tuproqda elementlarning to’planishida tuproq xossalarining ta‘siri. Tuproqshunoslik faniga tuproqlar diagnostikasi yondoshishda tuproqlarni paydo qiluvchi omillar, ularning ta‘siriga katta e‘tibor berish kerak. Faqat ana shunday yondoshish natijasida dunyoda keng tarqalgan mintaqaviy (podzol, qora tuproq, sur va qo’ng’ir o’rmon, kashtan) tuproqlari tiplarining genetik xususiyatlari tizimi aniqlangan. Yoki boshqacha qilib aytganda, bu qonuniyatlar sodda ikki hadli formula – “tuproq xossalari-tuproq paydo qiluvchi omillar” ga asoslangan. Lekin tuproqshunoslik fanining rivojlanishi, tuproqlarning genetik xususiyatlarining mohiyatini chuqurroq tushunishga va ularni tuproq ilmiy dagnostikasi uchun qo’llash nisbatan murakkab uch hadli formulaga – “tuproqlar xususiyati-tuproq paydo bo’lishi jarayonlari-tuproq paydo qiluvchi omillar” ga o’tishni taqozo etadi.

Har bir elementlar tuproq jarayonlari ma‘lum vaqtda, aniq sharoitlarda sodir bo’ladi. Shuning uchun ham, ularning ayrimlari yig’indisi ma‘lum bir genetik tuproq tipini xarakterlaydi. Masalan, gleylanish jarayoni gidromorf tuproqlarda ortiqcha namli sharoitda yuzaga chiqadi. Sho’rlanish esa quruq va o’ta quruq iqlim sharoitida, suvda eriydigan tuzlar mavjudligiga rivojlanishi mumkin va hakozo. Elementar tuproq jarayonlari tuproq paydo bo’lishini genetik nuqtai nazardan tahlil qilishda samarali va istiqbollidir. Lekin, uning mazmunini, ayniqsa elementar jarayonlarning turlari zarur. Chunki yuqorida ko’rgan jarayonlarimizning har biri qator umumiy hodisalarni mikrojarayonlarni o’z ichiga oladi. Bundan tashqari, tuproqlarning paydo bo’lishida hali o’rganilmagan, aniqlanmagan jarayonlarni inkor etish mumkin emas. A.A.Rode, I.N.Gerasimov, B. G.Rozanovlar fikrlarini umumlashtirib shuni xulosa qilish kerakki, elementar tuproq jarayonlariga quyidagi tabiiy va antropogen tuproq jarayonlari kiradi: A)faqat xususan tuproq uchun xos, lekin boshqalar uchun xarakterli bo’lmagan tabiiy hodisalar; B) oxirgi natijalari buyicha tuproq paydo bo’lishi hodisalarini tashkil etuvchilari; V) profilda sust tuproq gorizontlarining tuzilishini belgilovchi, ya‘ni tuproq genetik gorizontlari tizmining tarkibi va nisbatini belgilovchi; D) har xil yillarda u yoki bu nisbatda namoyon bo’lishi mumkin bo’lgan hodisalar. Elementar tuproq jarayonlari - genetik gorizontlarni yoki profillarni hosil qiluvchilar bo’lib, bu hol ularni umumiy tuproq paydo qiluvchi jarayonlardan ajratib turadi. Tuproqning turli genetik tiplari hosil bo’lishidan u yoki bu elementar tuproq jarayoni yetakchi rol o’ynashi mumkin.

Adabiyotlar: 1 . Bouls., Xoul F., Mak-Krekken R. – Genezis i klassifikatsiya pochv. M., Progress, 1977 g. 2. Boboxo’jaev I. , Uzoqov P. “Tuproqshunoslik” T., “Mehnat” 1995 y. 3. Genusov A.Z. Qo’ziev R. “Aktualno’e problemo’ ekologii i modelirovanie plodorodiya oroshaemo’x pochv” Uzbekistana II Institutu pochvovedeniya i agroximii 70 let, Tashkent, 1990. 4. Kovda V.A. Pochvenno’y pokrov. Yego uluchshenie, ispolzovanie i oxrana. M., Nauka 5. Kuziev R. Serozemno – oazisno’e pochvo’, ix evolyutsiya i plorodorodiya. Tashkent. 1991. 6. Qo’ziev R. Genetik tuproqshunoslik muammolari.O’zFA. Tuproqshunoslik instituti. Toshkent. 1996. 7. Rode A.A. Genezis pochv i sovremenno’e protsesso’ pochvo obrazovaniya. M. Nauka. 1984 g. 8. Zokirov T.S. Rahmatov I.M. Dehqonchilik asoslari. Qarshi. “Nasaf” 1999 y.

Похожие

Tuproq kolloidlari va tuproqning singdirish qobiliyati. Tuproq unumdorligi

Tuproq кolloidlari va tuproqning singdirish qobiliyati. Tuproq unumdorligi

Tuproq yeroziyasi va unga qarshi kurash tadbirlari. Tuproq muhofazasi

Tuproq paydo bo’lish jarayoni

Tuproq sistematikasi va klassifikatsiyasi