Дуккакли - дон экинлари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Дуккакли - дон экинлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60 KB

Дуккакли - дон экинлар и Режа: 1. Дуккакли - дон экинларининг умумий тавсифи. 2. Кўк нўхат ва уни етиштириш. 3. Ловия ва жайдари нўхат, уларни етиштириш. 4. Соя ва уни етиштириш.

Дуккакли - дон экинларига дуккакдошлар оиласига мансуб кўк нўхат, нўхат,соя, ловия, мош, вика, ясмиқ, бурчоқ, люпин киради. Бу экинлар дони, пояси, барглари таркибидаги оқсил миқдори кўплиги билан белгиланади. Бу уларнинг озиқ-овқатлик, ем-хашаклик қимматини оширади. Бу дуккакли экинлар донидан ташқари, поясидан тўйимли пичан, силос, хашаки ун тайёрланади. Похоли таркибида 8-15% оқсил бўлиб, бу ғалла экинлар похолидан 3-5 марта ортиқ. Кўпчилик дуккакли экинлар дони озиқ-овқат ва енгил саноатда қимматли хом ашё ҳисобланади. Дуккакли - дон экинлари азот тўпловчи ўсимликлардир, туганак бактериялари орқали дуккакли дон ўсимликлари ҳар гектар ерга 50-100 кг ҳаводан азот тўплаши аниқланган. Нўхат, мош ва люпиннинг илдизи қийин эрийдиган фосфорли бирикмаларни ўзлаштира олади. Дуккакли - дон экинларидан кузги нўхат, мош, вика, соя, люпин кўк ўғит сифатида ишлатилади. Буларни кўпинча тупроққа қўшиб ҳайдаб юборилса ерни органик моддалар ва азотга бойитади. Бу эса кейинги экинларни ҳосилини бирмунча оширади. Дунё деҳқончилигида дуккакли - дон экинлари 135 млн гектар атрофида экилади. Дуккакли - дон экинлари Ҳиндистон, Хитой, Америкада кўп экилади. Республикамизда 20 минг га атрофида экилади. Бизда кўпроқ мош, ловия, жайдари нўхат, соя экилади. Кўк нўхат энг кўп тарқалган дуккакли экиндир. Дони озиқ-овқат, чорва молларига озуқа ва агротехникавий аҳамиятга эгадир. Доннинг таркибида 26-30% гача оқсил 4-10 % гача қандлар, А1 В1, В2, C витаминлар ва минерал моддалар бор. Кўк нўхатни пишган ва хом дони шунингдек дуккаги консерваланади. Кўк нўхат чорва молларига озуқа сифатида кенг фойдаланилади. 1 кг нўхатда 1,17 озуқа бирлиги ва 145 г ҳазмланадиган оқсил бор. Нўхатнинг пояси таркибида 12-13%, пичани таркибида 5-8% оқсил бор. Нўхатнинг агротехникавий аҳамияти ниҳоятда

катта, у ҳар гектар ерда камида 50-70 кг азот тўплайди. Нўхатни лалмикор ерларда етиштириш мумкин. Республикамизда ўртача ҳосилдорлик 10-14 цҒга ни ташкил этади. Суғориладиган ерларда 2-40 цҒга дон, 350-450 цҒга кўк масса ҳосили олинади, лалми ерлардан ўртача дон ҳосили 5-6 ц дан 10 ц гача, кўк масса 60- 70 цҒга етган. Кўк нўхат дунё бўйича умумий экин майдони 15 млн гектарни ташкил этади. Кўк нўхат Европада, АҚШ, Канада, Хитой, Ҳиндистон, Украина, Россияда кўп тарқалган. Кўк нўхат баҳори экинлар қаторига киради, бироқ қишловчи хилларини кузда эка бошлаш, мумкин у совуққа чидамли ўсимлик. Иссиқликка кам талабчан, уруғи 2-6 0 C да уна бошлайди. 15-20 0 C ўсиш учун энг қулай шароит ҳисобланади. Майсалари -8-12 0 C , ба‘зан ундан ҳам паст ҳароратга чидайди. ўсув даври 70-100 кун, кечпишар навлари 120-125 кун. Намга талабчан. Транспирация коэффициенти ўртача 400-450 га тенг. Ўзбекистонда кўк нўхатнинг Восток-55, Восток-84, Усатий-90 навлари экилмоқда. Кўк нўхатни экиш муддатига қараб, ер турли усулда ишланади. Агар у эрта баҳорда экиладиган бўлса фосфорли ўғитдан 40-50 кгҒга миқдорида солиб ерни 25-30 см чуқурликда шудгорлаш лозим. Нўхат анғизга экиладиган бўлса ҳам 25-30 см ҳайдалади, бороналаш ва мола бостирилади. Кўк нўхат кеч кузда экиладиган бўлса, ер 25-30 см чуқурликда ҳайдалади. Кўк нўхат энг аввало фосфорли ўғитларга эҳтиёж сезади. Ерга фосфорли ўғит 50-100 кг миқдорда солинади. Нўхат ўз илдизидаги туганак бактериялар ҳаёт фаолияти ҳисобига азот билан озиқланади. Бироқ туганаклар ривожланиш давригача дастлабки вақтларда азотли ўғитларга эҳтиёж сезади, шунинг учун экиш олдида ҳар гектарига 20-30 кг дан азотли ўғит солинади. Кўк нўхат калийли ўғитга кам талабчан бўлади, бироқ калийли ўғитни гектарига 30-50 кгҒга миқдори шудгорлаш ёки экиш олдидан солинади. Ҳар гектарга экиладиган уруғга ярим литр нитрагин билан дориланади. Нитрагин 2 литр сувга аралаштирилади, уруғ экиладиган куни дориланади.

Қуёш нури та‘сирида туганак бактериялар нобуд бўлади, шунинг учун уруғни сояда дорилаш керак. Нўхатни унувчанлиги 92-95%, тозалиги 98-99% бўлган, 1-2 синф талабига жавоб берадиган уруғ экилади. Нўхат уруғини СЗТ-47, СД-24, СУБ- 48 маркали машиналарда экилади. Экиш ме‘ёри гектарига 1-1,2 млн дона, вазн ҳисобида йирик донли нўхатлар 250-300 кгҒга, майда донли нўхат 120- 150 кгҒга, енгил тупроқли ерларда 5-7 см, оғир тупроқли ерларда 4-5 см чуқурликда экилади. Нўхатнинг ҳосили бир вақтда етишмайди. Аввал энг тўлиқ пастки дуккаклар, сўнгра юқоридагилари пишади, тўкилувчан. Нўхат пишганда типи одатда ерга ётиб қолиб, бир-бирига чирмашиб кетади. Шунинг учун икки муддатда йиғиш энг яхши усул ҳисобланади. Нўхатни 70% пастки дуккаклилари пишганда терила бошланади. Нўхат палаги ЖБЛ-3,5, ЖНУ-3,2, ЖНБ-3,5 маркали махсус ўроқ машиналарида ўрилади, 2-3 кундан кейин СК- 3, СК-4 маркали ўзи юрар комбайнларда йиғиб олинади. Ловия ва жайдари нўхат қимматли озиқ-овқат ва ем-хашак ўсимликдир. Унинг дони таркибида ўртача 19-30% оқсил, 4-7% мой, 46-60% крахмал, В витамин, турли минерал тузлар ва овқат ҳазм қилишга ёрдам берадиган энг муҳим аминокислоталар бор. Ловия ва нўхатдан, суюқ, қуюқ овқатлар, ҳар хил таомлар тайёрланади. Нўхат чорва моллари учун ҳам тўйимли озиқадир. У молларга ёрма ҳолида ва майдалаб берилади. Одатда молларга қорамтир, таркибида оқсил кўп бўлган навлар дони берилади. Нўхатни кўкати ва похолини молларга бериб бўлмайди, чунки баргида кўп органик кислоталар бор, похоли дағал. Нўхат қурғоқчиликка чидамли ўсимлик. Ловия ва нўхат азот тўпловчи экин. Ловия ва жайдари нўхат қадимги экин ҳисобланади. Майда донли ловия ва нўхат Ўрта ва Кичик Осиёда, йирик донли ловия Марказий ва Жанубий Америкадан келиб чиққан. Бу экинлар Ҳиндистон, Покистон, Италия, Франция, Мексика, Бразилия ва бошқа бир қанча мамлакатларда экилади.

Нўхат дунё бўйича 10 млнҒга дан ортиқ ерга экилади. Ўзбекистонда 2 мингҒга дан ортиқ ерга экилади, ҳосилдорлиги ўртача лалми ерларда 8-10 цҒга ни, суғориладиган ерларда 30-32 цҒга ни ташкил этади. Ловия ер юзида 16 млнҒга ерга экилади, ҳосилдорлиги 15-20 цҒга бўлади. Жайдари нўхат иссиқсевар ўсимликларга киради, бироқ дастлабки пайтларда у иссиқни кам талаб қилади. Уруғи 3-4 0 C да униб чиқа бошлайди, 8 0 C да 9-10 куни майса чиқаради. Яхши ўсиб, ривожланиши учун ҳарорат 20 0 C бўлиш керак. Майсалари -10-11 0 C гача совуққа чидайди. Нўхат узун кун ўсимлиги, ўсув даври 80-84 кун. Ўзбекистонда Зимистони, Лаззат, Молютинский-6, Юлдуз навлари экилади. Ловия иссиқсевар ўсимлик, 8-100С да уруғи униб чиқа бошлайди, муқобил ҳарорат 18-250С. Намсевар, фақат суғориладиган ерларда экилади, қисқа кун ўсимлиги, шўрга чидамсиз, ўсув даври 75-120 кун. Ўзбекистонда Осиё ловия тури навлари экилади: Радост, Наврўз, Қаҳрабо, Победа-104. Ловия ва жайдари нўхатни экиш учун шудгорга яхши э‘тибор бериш лозим. Ер яхши шудгорланса баҳорда экин экишдан олдин 6-8 см чуқурликда култивация қилинади, тупроқ зичлашиб кетган бўлса 10-12 см чуқурликда шудгор қилинади. Кузда 4-5 тҒга гўнг, 50-60 кг фосфор, баҳорги ишлашда 30-40 кгҒга азотли ўғитлар солинади. Экилган уруғ 1 ва 2- класс талабига жавоб бериши, унувчанлиги 92-95%, тозалиги 98-98,5% дан кам бўлмаслиги лозим. Нўхатни март-апрел, ловияни апрел-июнда экиш мумкин. Ловия ва нўхат СУ-24, СУК-24 маркали сеялкаларида қатор оралари 45 ёки 60 см қилиб экилади. Бир гектарда 200-300 минг тагача ўсимлик бўлиши керак. Уруғлар 3-5 ва 7-8 см чуқурликда майда, йириклигига қараб экилади. Екинлар ғунчалаганда биринчи марта, гуллаганда иккинчи марта култивация қилинади. Нўхат ёзнинг июн-июл ойларида пишади, тезда йиғиб олиниши лозим. Ловия экиш муддатига қараб ёзнинг ўрталарида ёки кузда пишади. Ловиянинг 70% дуккаклари пишиб етилганда йиғиштириб олиш лозим. Махсус жиҳозланган СК-3, СК-5 маркали комбайнда йиғилади. Дон

ОС-1, ОС-3 русумли дон тозалагич машиналарида тозаланиб, 12-14% намликда сақлаш учун жўнатилади. Соя ўсимлигидан - овқатда, техникада, консерва тайёрлашда, сут ва қандолат маҳсулотлари ишлаб чиқаришда, ем-хашак мақсадида фойдаланилади. Донининг таркибида 30-52% оқсил, 17-27% ёғ, 20% карбон сувлари бўлади. Соянинг оқсили юқори сифатли, сувда тўла эрийди, яхши ҳазм бўлади. Соя донидан ёғ, маргарин, пишлоқ, сут, ун қандолат маҳсулоти ишлаб чиқилади, ёғи лак бўёғ саноатида, совун ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади. Соянинг ватани Жанубий-шарқий Осиё, Хитойда, Ҳиндистонда, Корея, Япония, Индонезияда кўп тарқалган. Ер юзида дон- дуккакли экинларнинг орасида биринчи ўринни эгаллайди ва 62 млнҒга майдонга экилади. Ўзбекистонда 10 минг.га атрофида экилади. Такрорий экин сифатида майдони кенгайтирилади. Ўзбекистонда 15-40 цҒга ҳосил олинмоқда. Соя Фаба c еае оиласига, Глу c ине Л авлодига мансубдир. Деҳқончиликда соянинг битта маданий тури экилади -Глу c ине ҳиспида Мах. Соя баҳори ўсимлик, ўсув даври 75-200 кун. Бу иссиқсевар ўсимлик, 8- 10 0 C да униб чиқади, фойдали ҳарорат йиғиндиси 1700-3200 0 C . Соя ёруғсевар, қисқа кун ўсимлиги, тоза, унумдор, муҳити П қ6,5-7,0 бўлган тупроқларга экилади. Навлари: Дўстлик, Узбекская-2, Узбекская-6, Орзу. Соя ғўза, шоли, маккажўхори, жўхори, канопдан бўшаган ерларга экилади. Ҳайдаш чуқурлиги 22-25 см. Эрта баҳорда борона қилинади, чизел, култивация қилинади. Ўғитлашда гектарига 10-15 т гўнг, 100 кг фосфор, 50 кг калий ўғити берилади. Экишдан олдин 20-30 кг азот, экиш билан бирга 10-15 кг N РК ва ўсув даврида 30-50 кг фосфор солинади. Соя апрел ёки июн ойларида экилади, кенг қаторлаб, қатор ораси 60-70 см, ўсимлик ораси 3-5 см бўлади. Экиш ме‘ёри 350-500 минг дона уруғ ёки 60-100 кгҒга уруғ экилади. Экишдан олдин бактериал ўғит билан ишлов

берилади. ўсув даврида қатор ораларига ишлов берилади, 3-5 маротаба суғорилади. Бегона ўтларга қарши экишдан олдин 1,5ҳ3 кгҒга базагран ишлатилади. Кечпишар навларида тез қуритиш учун десикация қилинади, бунинг учун 20 кг хлорат магний ишлатилади. Десикация 45-55% дуккак пишганда ўтказилади. Ҳосил дон комбайнида йиғиштириб олинади.

Адаби ё тлар: 1. Каримов И. А. «Кишлок хужалик тараккиёти тукин хаёт манбаи» Олий Мажлиснинг 10-сессиясида сузлаган нутки. Тошкент 1997 й.- 2. Отабоева. Х. ва бошкалар. «Усимликшунослик». Тошкент. Мехнат. 2000 й. 3. Ёрматова Д. «Усимликшунослик» Тошкент Шарк 2007 й. 4. Е. Т. Шайхов ва бошкалар Пахтачилик. Тошкент Мехнат 1997 й 5. Чирков В. Н. «Усимликшунослик» Тошкент, Узбекистон. 1994 й. 6. Керефов К. Н. «Биологические основў растениеводетво» Вў с шая школа. М. 1982 г.

Похожие

Дон дуккакли экинлар

Тариқсимон дон экинлари

Ҳақиқий дон экинлари

Кузги дон экинлари

Дон ва дон дуккакли экинларда қўлланувчи гербицидлар