Тариқсимон дон экинлари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Тариқсимон дон экинлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60 KB

Тариқсимон дон экинлари Режа: 1. Маккажўхори ва уни етиштириш. 2. Жўхори ва уни етиштириш. 3. Шоли ва уни етиштириш технологияси.

Маккажўхори халқ хўжалигида қимматли, юқори ҳосилли донли ўсимлик ҳисобланиб, озиқ-овқат, ем-хашак, техник ва агротехник аҳамиятга эга. Озиқ-овқат сифатида маккажўхорининг дони ишлатилади. Дони таркибида ўртача 10,6% оқсил, 68-69% азотсиз экстрактив моддалар, 4,3% ёғ, 2,0 % тўқима, 1,4% кул моддаларига эга. Дони таркибида оқсил кам бўлганлиги учун, унига 25-30% буғдой уни қўшилиб нон тайёрланади. Донида ёғ 4,3-5% бўлгани учун уни тез ачийди, шунинг учун муртаги махсус машиналарда ажратиб олингандан сўнг ун тайёрланади. Муртаги таркибида 25-40% озиқ-овқатга яроқли мой мавжуд. Ем-хашак сифатида дони ва пояси ишлатилади. Унинг дони жуда тўйимли, 1 кг маккажўхори донида 1,34 озуқа бирлиги мавжуд. Маккажўхори техник аҳамиятга ҳам эга: унинг донидан крахмал, спирт, глюкоза, сирка кислотаси, поясидан қоғоз, картон, каучук, ёғоч спирти, смола ва бошқа маҳсулотлар олинади. Маккажўхори агротехник аҳамиятга ҳам эга: қурғоқчиликка чидамли, бегона ўтларни камайтиради, бир йилда икки марта дон ҳосили олинади. Маккажўхори жуда қадимги ўсимлик, у Марказий Америкадан келиб чиққан. Америкадан Европага олиб келинган, португалияликлар томонидан маккажўхори Ҳиндистон, Ҳинди-Хитой, Хитой мамлакатларига келтирилган. Россияга маккажўхори Х1Х асрда Грузиядан тарқалган , Х1Х асрнинг бошларида у Ғарбий Хитойдан Ўрта Осиёга келтирилган. Маккажўхоридан суғориладиган ерларда 40-50 цҒга дон, 500-700 цҒга силосбоп кўк поя олиш мумкин. Маккажўхори қўнғирбошлар (Poacеaе) оиласига (Zеa mays) авлоди ва турига киради. Бу тур 8 та тур хилларига эга. Тишсимон ва кремнийли тур хиллари кўп экилади. Маккажўхори иссиқликка талабчан ўсимлик, 7-8 0 C да уна бошлайди, -2- 3 0 C гача бардош беради. Оптимал ҳарорат 23-25 0 C ҳисобланади. Қурғоқчиликка чидамли, у намни тежаб сарф қилади. Лекин шу билан бир

қаторда намга талабчан ҳисобланади, суғориш натижасида унинг ҳосили ошади. Маккажўхорининг транспирация коэффициенти 230-370. Маккажўхори қисқа кун ёруғсевар ўсимлик. Ҳар қандай тупроқда ўса олади, лекин унумдор, бегона ўтлардан тоза бўлган ерларда у яхши ўсади. Ўзбекистонда районлаштирилган навлари: Ўзбекистон-306-АМВ, Ўзбекистон 601 ЕСВ, Ватан, Узбекская зубовидная, Авизо, Бриллиант, Нарт ва бошқалар. Маккажўхорини ғўза, донли экинлар, дуккакли экинлардан бўшаган майдонларга экиш мумкин. Кузда 10-20 тонна гўнг, 50-80 кг фосфор, 30-50 кг калий ўғити солинади. Экиш вақтида гектарига 10 кг фосфор, 10 кг калий уялаб берилади. Биринчи озиқлантиришда (3-4 чинбарг даврида) 60 кг азот, 40-60 кг фосфор, 30 кг калий, иккинчи озиқлантиришда (оталик тўпгул ҳосил бўлганда) 60-80 кг азот берилади. Ўғит СУЗ, НКУ, ОУК, АКУ-4,6 машиналарида берилади. Ер кузда 28-30 см чуқурликда ҳайдалади. Борона қилиниб, мола босилади. Экишга 10-15 кун қолганда уруғлар сўтадан янчиб олинади. Уруғни тозалиги 99-99,8%, униб чиқиш даражаси 85-95% бўлиши керак. Тупроқ ҳарорати 10 0 C га етганда экилади. Кенг қаторлаб, қатор ораси 60, 70, 90 см қилиб экилиб, навига қараб 15-20 см да битта ўсимлик қолдирилади. Экиш ме‘ёри 20-30 кгҒга. Бир гектар ерда навига қараб 40-80 минг ўсимлик жойлаштирилади. Маккажўхори экинини парвариш қилишда қатқалоққа қарши кураш, қатор ораларини ишлаш, яг а налаш, озиқлантириш, суғориш, бегона ўтларга қарши кураш, уруғлик учун экилган майдонларда қўшимча чанглатиш каби тадбир бажарилади. Маккажўхори силос учун етиштирилганда КСК-100, Вихр, КС-1,8 комбайнларида, дон учун етиштирилганда Херсонец-200, Херсонец-7 комбайнларида йиғиштириб олинади.

Жўхори экини озиқ-овқат, ем-хашак, техник ва агротехник аҳамиятга эга. Донидан ун тайёрланиб, 30-50% буғдой уни қўшилиб нон ёпилади. Ем сифатида дони, кўкати силос учун ишлатилади. Донидан спирт, крахмал, қандли навларининг поясидан шинни, супургисимон навларидан хўжалик супургиси тайёрлайди . Жўхори қурғоқчиликка, шўрга чидамли экин. Жўхорининг ватани Африка. Миср, Шарқий ва Жанубий Осиёда, Хитойда, Ҳиндистонда қадимдан бери экилиб келинади. Гектаридан 30-60 цҒдон, 600-700 ц кўкат олинади. Жўхори Sorg h um авлодига мансуб ўсимлик. Бу авлодга донли, қандли ва ўтсимон турлари киради. Иссиқсевар ўсимлик, уруғи 10-12 0 C га етганда униб чиқади. Қулай шароитда 6-7 кунда майса беради. Совуққа чидамсиз, -1 0 С да нобуд бўлади. Жўхори ёруғсевар қисқа кун ўсимлиги. Районлаштирилган навлари: Асал баг, Кантлик джуг a ра, Ўзбекистон паканаси, Санзар, Ўзбекистон 18, Ширин 91, Ўзбекистон 5. Жўхори ҳар қандай экиндан бўшаган майдонга экилади. Ўғитлаш ме‘ёри: 15-20 т гўнг, 120-150 кг азот, 100-120 кг фосфор ва 50-60 кг калий. Кузда ер 28-30 см чуқурликда ҳайдалади ва экиш муддатигача тоза сақланади. Ўзбекистонда жўхори март-апрел ойларида кенг қаторлаб экилади. Уруғ экиш ме‘ёри - дон учун 8-10 кгҒга, кўкат учун 15-20 кгҒга. Ўсув даврида суғорилади, қатор орасига ишлов берилади. Кўкат олиш учун жўхори рўвак чиқариш даврида, силос учун сут-мум пишиш даврида ва дон учун тўла пишган даврида ўрилади. Ер юзидаги кўпчилик мамлакатларда шоли энг асосий ва қадимги озиқ- овқат экини ҳисобланади. Гуруч одам организми учун юқори сифатлилиги ва тез ҳазм бўлиши билан ажралиб туради. Таркибида 7,7% оқсил, фосфорли бирикмалар, витаминлар бор. Шоли кепаги қорамоллар, айниқса чўчқалар учун тўйимли озуқа ҳисобланади. Унинг таркибида 10-13% гача оқсил ва 14%гача ёғ бўлади.

Шоли похоли озуқа ҳисобланади, ундан ташқари сифатли қоғоз, картон, арқон, қоп қанор тайёрланади. Шоли ернинг мелиоратив ҳолатини яхшилайди. Шолининг келиб чиқиш маркази Жанубий Осиё ҳисобланади. Шоли дунёнинг 108 мамлакатида экилади. Шоли майдонининг 90% и Осиёда тропик ва субтропик мамлакатларида етиштирилади. ФАОнинг маълумотлари (1991)га қараганда Хитойда 33,1 млн.га, Ҳиндистонда 42,2 млн.га, Индонезияда 10,2 млн.га, Бангладешда 10,9 млн.га, Ветнамда 6,3 млн.га, Бирма 4,8 млн.га, Японияда 2,0 млн.га, Филиппинда 3,4 млн.га, Бразилияда 4,4 млн.га майдонга шоли экилади. Ўзбекистонда эса 180 минг гектар атрофида экилади. Шоли донли ўсимликлар орасида энг юқори ҳосил берадиган экин ҳисобланади. Ўзбекистонда шоли ҳосилдорлиги охирги 5 йилликда ўртача 30-35 центнерни ташкил этади. Маданий шоли Оруза сатива - қўнғирбошлар оиласига мансуб бўлиб, бир йиллик ўсимлик. Бу турга икки хил: ҳақиқий шоли ва майда шоли мансуб. Донининг узунлигига қараб тур хиллари фарқланади. Шоли иссиқсевар, уруғи Қ10Қ14 0 C да уна бошлайди. Лекин бу жараён секин боради. Қ14Қ15 0 C иссиқликда тез униб чиқади, Қ22Қ25 0 C иссиқлик энг қулай ҳисобланади. -0,5 0 C совуқ хавфли ҳисобланади. Зарур иссиқлик йиғиндиси 2200 0 C дан 3200 0 C гача. Шоли намга талабчан ўсимлик ҳисобланади. Шолининг транспирацион коэффициенти 450-550 га тенг. Шоли серҳосил бўлганлиги учун озиқ моддаларга талабчан ҳисобланади. Бир гектардан 50 ц шоли ва 50 ц похол оланидиган бўлса ўсимлик тупроқдан 90 кг азот, 40 кг фосфор ва 160 кг калий олади. Демак 1 кг азот солиш эвазига 20 кг қўшимча ҳосил олиш мумкин, агар у фосфорли ўғит билан қўшиб қўлланилса 30 кг гача ортиши мумкин. Шоли тупроқ эритмасининг муҳити Пақ4,5-5,7 га тенг бўлиши керак. Шоли қисқа кунли ўсимликларга киради, қисқа кунда шоли тез ривожланади. Узун кунда унинг ривожланиши секинлашади.

Екиладиган навлари: Авангард, Аланга, Гулзор, Жайхун, Нукус-2, Толмас, УзРОС 7-13, Лазурний, Интенсивний. Алмашлаб экишда шоли дон-дуккакли ўсимликлардан, кузги буғдойдан кейин экилади. Шоли экиш учун ерни ишлаш кузги ҳайдашдан бошланади. Экишдан олдин ер текислаш, ғалтаклаш, КФС-2,4, КФС-3,6, ОРН-1,6 маркали култиваторлар билан ишлашни талаб этади. Ўғитлаш ме‘ёри: 180 кг азот, 120 кг фосфор. Уруғлик шоли экишдан олдин махсус машиналарда тозаланган ва давлат андозасига жавоб бериши керак. Шоли экишни узоғи билан 10-15 кунда, сув ва тупроқ ҳарорати 12- 140 C га етганда тугаллаш лозим. Сув бостиришдан олдин шолини ёппасига қаторлаб қатор ораси 15 ёки 7,5 см қилиб СУ-4,2, СУБ-48, СЗБ-3,6 русумли дон сеялкаларидан фойдаланилади. Ўзбекистон шароитида гектарига 5-7,5 млн. донагача шоли экилганда я‘ни ҳар кв.м.ерда ўримга қадар 250-350 туп атрофида ва 450-500 та унумдор рувакли поя бўлган тақдирда шолидан мўл ҳосил олинади. Ўзбекистон шароитида доимий сув бостириб суғориш усули қўлланилади. Бунда шоли экишдан олдин ёки экиб бўлиш биланоқ полларга сув бостирилади ва доннинг мум пишиқлик давригача шу ҳолатда сақланади. Бундан ташқари шоличиликда қисқа муддат сув бостириб суғориш усули ҳам қўлланилади. Уруғ экилгандан кейин полларга дарҳол сув бостирилади ва 3-5 кунгача сув қатлами 5-6 см қалинликда сақлаб турилади, сўнгра сув тўхтатилади. Уруғ униб чиққандан сўнг сув бостириб охиригача шоли сувда ўсади. Шоли кўчат усулида етиштирилганда кўпгина афзаллик тамонлари бўлади: 1. Шоли уруғи кўчатхонага экилиши муносабати билан кеч кузга қолмасдан етиштириб олиш имконияти туғилади. 2. Кўчат усулида ҳар бир ердан унумли фойдаланиб икки марта ҳосил олиш имкони яратилади. 3. Шоли уруғи 60-70% иқтисод қилинади. 4. Шоли ўсув даврининг 30-35 куни кўчатхонада ўтиши муносабати билан сув сарфи 20-25% тежалади.

5. Шоли ҳосилдорлиги эса уруғ билан экишга нисбатан 15-30% юқори бўлади. Шолини бу усули такрорий экин сифатида экишда қўлланилади. Бунда кўчатхоналарга 20-30 майда уруғ экилади. Асосий майдонга 20-30 июнда кўчат кўчириб ўтқазилади. Бунда кўчатхоналарга гектар ҳисобига 20-25 млн дона уруғ ёки 650-750 кг шоли уруғи сепилади. Кўчатлар асосий майдонга бир уяга 1-2 кўчат экилади. Уя оралиғи 10-15 см қилиб экилади, кўчат қилингандан сўнг сув бостирилади. Шоли ҳосилини йиғиштириб олиш учун далани шунга тайёрлаш керак. Шоли донининг сут пишиш даврида полларга кираётган сув камайтирилади ва мум пишиш даврида умуман тўхтатилади. Доннинг 85-90% тўла пишиш даврида шолини ўришга киришилади. Шоли кечки муддатларда ўрилса доннинг тўкилиши натижасида ҳосил камаяди ва шоли узоқ вақт туриб қолса доннинг сифати пасаяди. Шоли олдин ЖНУ-4, ЖВН-6 машиналарда ўрилади, ўриш баландлиги 15-20 см бўлади. Сўнгра далада қуритилгандан сўнг комбайнларда янчиб олинади.

Адаби ё тлар: 1. Каримов И. А. «Кишлок хужалик тараккиёти тукин хаёт манбаи» Олий Мажлиснинг 10-сессиясида сузлаган нутки. Тошкент 1997 й.- 2. Отабоева. Х. ва бошкалар. «Усимликшунослик». Тошкент. Мехнат. 2000 й. 3. Ёрматова Д. «Усимликшунослик» Тошкент Шарк 2007 й. 4. Е. Т. Шайхов ва бошкалар Пахтачилик. Тошкент Мехнат 1997 й 5. Чирков В. Н. «Усимликшунослик» Тошкент, Узбекистон. 1994 й. 6. Керефов К. Н. «Биологические основў растениеводетво» Вў с шая школа. М. 1982 г.

Похожие

Дуккакли - дон экинлари

Ҳақиқий дон экинлари

Кузги дон экинлари

Дон экинлари зараркунандалари ва уларга қарши кураш

Йиғим-терим машиналар дон экинлари ҳосилини йиғиб оладиган машиналар