Ҳақиқий дон экинлари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Ҳақиқий дон экинлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48.5 KB

Ҳақиқий дон экинлари Режа: 1. Буғдой ва уни етиштириш технологияси. 2. Арпа ва уни етиштириш технологияси. 3. Сули ва жавдар, уларни етиштириш технологияси.

Аҳамияти. Буғдой дала экинлари орасида энг кўп тарқалган, қимматли озиқ-овқат маҳсулоти берадиган экин ҳисобанади. Буғдой донидан ун, ёрма тайёрланади. Донидан спирт, крахмал, клейковина, декстрин, клей ва бошқа ҳар хил маҳсулотлар олинади. Буғдой донининг таркибида 11-24% гача оқсил бўлиб, экиш шаротига, навига қараб ўзгариб туради. Буғдойнинг сомони ва похоли ем-хашак, янчишдан чиққан чиқиндилари чорвачиликда озуқа ҳисобланади. Келиб чиқиши, тарқалиши. Буғдой қадимий ўсимлик ҳисобланади. Унинг ватани Осиё минтақаси. Чунки ҳозирги вақтда ҳам Арманистон, Грузия, Озарбайжоннинг тоғли ҳудудларида буғдойнинг жуда кўплаб ёввойи турлари учрайди. У Мисрда эрамиздан олдин 6000 йил илгари экилган. Кавказ орти, Европа, Осиёда эрамиздан 4000 йил олдин экилган. Ҳозирги вақтда дунёда 216 млн гектар майдонда экилади (ФАО, 1994). Буғдойни кўп экадиган мамлакатларга Россия, Хитой, Ҳиндистон, АҚШ, Канада, Аргентина, Франция ва бошқа бир қатор мамлакатлар киради. Ўзбекистонда 1 ,3 млн. га атрофида экилади. Ҳосилдорлиги лалми ерларда 8- 12 цҒга, сувли ерларда 39 цҒга. Буғдой навларининг биологик имконияти юқори. Буғдой Трити к ум - авлодига мансубдир. Бу авлодга 27 та тур киради. Энг кўп тарқалгани қаттиқ ва юмшоқ буғдой. Буғдой иссиқликкац унча талабчан эмас, уруғи Қ1 Қ2 0 С да униб чиқади, аммо ҳарорат 12Қ15 0 C бўлганда тез кунда кўкариб чиқади. Буғдой учун муқобил ҳарорат 18Қ20 0 C . Кузги буғдойнинг навлари -10 0 C ва ундан ҳам паст совуқга чидайди. Қорсиз қишда буғдой -16-18 0 C да нобуд бўлади. Фойдали ҳарорат йиғиндиси буғдой навлари ва етиштириш шароитига қараб ҳар хил бўлади. Буғдой намсевар ўсимлик, транспирация коэффициенти 450-600. Намни тупланиш, бошоқлаш ва гуллаш даврларида кўп талаб қилади. Буғдой озуқага талабчан, 1 ц. дон ва тегишли сомон етиштириш учун 2,4-4,2 кг азот, 1,0-1,7 кг фосфор, 1,5-3,5 кг калий талаб қила ди. Унумли, тоза ва тупроқ муҳити рн-6,5-7,0 шароитда яхши ўсади ва ривожланади.

Ўзбекистонда экиладиган навлари: Ёнбош, Маржон, Унумли буғдой, Бахт, Интенсив, Половчанка, Безостая-1, Спартанка, Скифянка, Юна, Сурхак- 5688, Тезпишар ва бошқалар. Етиштириш. Буғдой шудгорга, қатор ораларига ишлов бериладиган экинлар, дон-дуккакли ва ем-хашак экинлардан бўшаган ерларга экилади. Кузги буғдойни экиш муддатига 7-10 кун қолганда ер тайёр бўлиши лозим. Ўтмишдош тури ва тупроқнинг механик таркибига қараб ер шудгорланади, дискланади, мола босилади ва борона қилинади . Ўғитлаш ме‘ёри - ер ҳайдашдан олдин 12-20 тонна гўнг, 30-50 кг фосфор ва 20-30 кг калий солинади. Кузги буғдой қишлаб чиққандан кейин 30-50 кг азот ва 30 кг фосфор солинади. Тупланиш даврида яна 30 кг азот солиш тавсия этилади. Сувли ерларда ўртача 4-5 млн.дона уруғ экилади. Экиш чуқурлиги 3-6 см. Экиш усули ёппасига қаторлаб, тор қаторлаб экилади. Кузда сентябрдан бошлаб ноябргача экилади. Баҳори буғдой февралнинг охири март ойларида экилади. Кузда буғдой кузги ўсув даврида 1-2, баҳорги ўсув даврида 2-4 маротаба суғорилади. Бегона ўтларга гербицидлар ишлатилади. Ҳосил тўкилувчанлигига қараб махсус комбайнларда йиғиштириб олинади. Дон 14% намликда сақланади. Арпа унидан нон ёпилади (буғдой унини қўшиб), донидан ёрма ва пиво тайёрланади. Дони чорвага тўйимли ем сифатида ишлатилади. Арпа донини таркибида 7-15 % оқсил, 65% азотсиз моддалар, 2% ёғ, 5,0-5,5% тўқима, 2,5- 2,8% кул мавжуд. Арпа буғдой билан бир вақтда экила ди . Ўзбекистон ҳудудида қадимдан экиб келинмоқда. Ер юзида 16 млн.га ерга экилмоқда. Сувли ерларда 40-50 цҒга, лалми ерларда 10-15 цҒга дон олинади. Арпа Н ordеum sativum jеssеn - маданий турига киради. Бу тур 3 та кенжа турларга бўлинади: кўп қаторли арпа, икки қаторли ва оралиқ арпа. Деҳқончиликда кўп қаторли, икки қаторли арпалар кўп экилади. Арпа ўзидан чангланади, ўсув даври 60-110 кун давом этади. Ҳарорат 5-7 0 C да уруғи тез

майсаланади, майсаси 3-4 0 C совуққа чидайди. Ўсиш ва ривожланиш учун талаб қилинадиган фойдали ҳарорат йиғиндиси 1000-2000 0 C . Арпа намсевар экин, тупроқ муҳити рн-6,5-7,5 бўлганда яхши ривожланади. Екиладиган навлар: Айқор, Болғали, Мавлоно, Афросиёб, Гулноз, Темур, Зафар, Лалмикор унумли ва бошқалар. Арпа буғдойдан, дон-дуккакли, ем-хашак экинлардан бўшаган ерларга экилади. Тупроққа ишлов бериш буғдойники сингари амалга оширилади. Ўғитлаш ме‘ёри: лалми ерларда 8-10 т.гўнг, 40 кг фосфор, 60 кг калий,сувли ерларда 20 т.гўнг, 90-100 кг азот, 90-100 кг фосфор, 80-100 кг калий. Экиш муддати, усули буғдой билан бир хил. Экиш ме‘ёри буғдойга нисбатан 10- 15% к ам бўлади, экиш чуқурлиги 4-6 см. Экинларни парвариш қилиш ва ҳосилни йиғиш ҳам буғдой билан бир хил бўлади. Сули ва жавдарнинг дони озиқ-овқатда, ем-хашак, хомашё сифатида ишлатилади. Жавдарнинг донида 9-17% оқсил, 52-63% крахмал, 1,6-1,9% ёғ, сулининг донида 12-13% оқсил, 40-45% крахмал, 4,0-4,5 % ёғ мавжуд. Дони таркибида А, В, Е витаминлари бор. Чорвачиликда дони ем сифатида ишлатилади. Оралиқ экин сифатида экилиб, эрта баҳорда кўкат олинади. Жавдар ва сули буғдой орасида бегона ўсимлик сифатида тарқалган. Деҳқончиликда буғдойга нисбатан кечроқ экила бошланган. Жавдар 11 млн.га, сули 19,8 млн.га ерга экилади. Ўзбекистонда бу экинлар асосан қишки оралиқ экин сифатида экилади. Ҳосилдорлиги 15-45 цҒга дон ва 150-250 цҒга кўкат олинади. Жавдарнинг кўп тарқалган тури -Sеcalе sеrеalе L. Сулининг авлоди 76 та турни ўз ичига қамраб олган, улардан 5 таси кенг тарқалган: а) маданий турлари - экма сули. Avеna sativa L ва византия сулиси Авена бизантина. б) ёввойи турларидан - қумли сули Avеna fatua ва жанубий ovsyug Avеna Iudoviciana Dur кўп учрайди.

Бу экинлар иссиқликда талабчан эмас, уруғи 2-5 0 С да униб чиқади, муқобил ҳарорат 18-20 0 С , майсаси 2-4 0 С совуққа чидайди. Иккала экин ҳам ёруғсевар узун кун ўсимлиги, намсевар. Сувни тупланиш, гултўплам ривожланиш ва гуллаш даврларида кўп талаб қилади. Транспирация коэффициенти 450-600 атрофида. Озуқага талабчан, унумдор тупроқларга экилади. Сулининг навлари баҳори, аммо Ўзбекистонда кузда ҳам экилади. Жавдарнинг навлари кузги ва баҳорги бўлади. Ўзбекистонда баҳори жавдар Вахшская-116 ва сулининг Дўстлик-85, Тошкент-1, Успех, Узбекский широколи ст ний навлари экилмоқда. Сули ва жавдар маккажўхори, картошка ва бошқа дала экинларидан бўшаган ерларга экилади. Экиш муддати ва усули буғдой билан бир хил, экиш ме‘ёри жавдарда 3,5-5 млн дона, сулида 2,5-3,5 млн дона уруғ экилади. Экиш чуқурлиги 3-4 см бўлади. Бу экинлар аксарият ҳолда оралиқ экин сифатида экилади, шунинг учун кўкати эрта баҳорда ўрилади, сўнгра режадаги асосий экин экилади. Дон олиш учун экилган бўлса дони тўла етилганда комбайнлар ёрдамида ўрилади.

Адаби ё тлар: 1. Каримов И. А. «Кишлок хужалик тараккиёти тукин хаёт манбаи» Олий Мажлиснинг 10-сессиясида сузлаган нутки. Тошкент 1997 й.- 2. Отабоева. Х. ва бошкалар. «Усимликшунослик». Тошкент. Мехнат. 2000 й. 3. Ёрматова Д. «Усимликшунослик» Тошкент Шарк 2007 й. 4. Е. Т. Шайхов ва бошкалар Пахтачилик. Тошкент Мехнат 1997 й 5. Чирков В. Н. «Усимликшунослик» Тошкент, Узбекистон. 1994 й. 6. Керефов К. Н. «Биологические основў растениеводетво» Вў с шая школа. М. 1982 г.

Похожие

Дуккакли - дон экинлари

Тариқсимон дон экинлари

Кузги дон экинлари

Дон экинлари зараркунандалари ва уларга қарши кураш

Йиғим-терим машиналар дон экинлари ҳосилини йиғиб оладиган машиналар