Биологик усулни тарихи, ривожланиши, биоценозда организмларни узаро муносабати.

Биологик усулни тарихи, ривожланиши, биоценозда организмларни узаро муносабати.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78 KB

Биологик усулни тарихи, ривожланиши, биоценозда организмларни узаро муносабати . Режа: 1. 1. Ўсимликларни биологик ҳимоя килиш фанининг мақсади ва вазифалари. 2. Биологик ҳимояга хисса қўшган олимлар. 3. Организмларни тур ичида ва турлараро муносабати.

Қишлоқ хўжалик экинларини ҳосилини сақлашда, аҳолига озиқа, саноатга сифатли хом ашё етказиб беришда зарарли организмларга қарши кураш етакчи ўринларидан бирини эғаллайди. Мамлакатимизда зараркунандалар, касалликлар ва бегона ўтлар ўсимликлардан олинадиган ҳосилни 25-30%ни нобуд қилади ва сифатини бузади. Бу дегани ҳар 3-4 гектар майдондан бир гектари зарарли организмлар ҳисобига нобуд бўлади. Профессор Росснинг маълумоти бўйича Америка қўшма Штатлари зараркунандаларнинг қишлоқ хўжалиги экинзорларига етказган зарар 15 млрд долларни ташкил этади. Бу зарарли организмларга қарши ҳар йили жаҳонда миллиардлаб доллар инсектицид, фунгицидлар ва гербицидларга сарф қилинмоқда. Узоқ йиллар давомида ўсимликларни ҳимоя килиш пестицидларни ҳажмини кўпайтиришга қаратиб келинмоқда . Пестицидларни кўпроқ ишлаб чиқариш ва янги тез таъсир қилувчи препаратларни қишлоқ хўжалик экинларига тадбиқ этиш билан бир қаторда қатор муаммоларни ҳам ҳал қилиш зарурлиги туғилди. Жумладан жуда кўплаб турдаги зараркунандалар ва касаллик қўзгатувчи организмлар у ёки бу пестицидларга мослашиб натижада бу препаратлар кам самарали ёки бутунлай самарасиз бўлиб қолмоқда. Шу билан бир қаторда бу химиявий воситалар атроф мухитни ифлослантириш билан бир қаторда қишлоқ хўжалиги экинларининг маҳсулотларида ҳам сақланиб қолмоқда. қишлоқ хўжалигида пестицидларнинг кенг ҳажмда қўллаш агробиоценозни мувозанатини бузилишига сабаб бўлиб табиий мувозанат бузилиши ҳисобига зарарли организмларни оммавий кўпайиб кетишига олиб келмоқда. Бунинг натижасида табиий мувозанат бузилиши ҳисобига илгари иқтисодий зарарсиз бўлган ёки кам зарарли бўлган зараркунандаларни турларини кўпайишига олиб келмоқда. Шуларни инобадга олиб ўсимликларни ҳимоя қилиш мутахасисларини олдига атроф мухитга кам таъсир қиладиган ҳамма усуллар мужассамлаштирилган. Ўсимликларнинг уйғунлашган ҳимоя қилишга катта эътибор бериш талаб қилини бунда, экологик холатга ва пестицид қолдиғи бўлмаган махсулот етиштириш учун зарур бўлган биологик ҳимоя қилишга алохида эътибор қилиш лозимлиги таъкидлаб ўтилади. Ўсимликларни биологик ҳимоя қилишнинг асосий йўналиши ўсимликларнинг зарарли организмлдарга қарши уларнинг табиий қушандалари ва организмлари йиртқичлар, текинхўрлар, антогонистлар ва гербифагларни қўллашидан иборат бўлмоғи лозим. Охирги йилларда фандаги яъни молекуляр биология, ген инженерияси физиология, биохимия, генетика, микробриология, биотехнология фанларининг ютуқларидан фойдаланилган ҳолда ўсимликларни биологик ҳимоя қилишда, жинсий феромонлардан фойдаланиш, гормонлар, антибиотиклар, кимевий стерилизатор, ионлаштирилган нурлардан фойдаланиш алохида касб этади. Ўсимликларни биологик ҳимоя қилишда айниқса биотехнология, молекуляр биология, генетика фанларида эришилган ютуқлари катта аҳамиятга эга. АКШда Lepidoptera туркумига таълуқли бўлган зараркунандаларга қарши ўсимликларга ген инженерияси муваффақиятларидан фойдаланиб шу

туркумига чидамли бўлган ўсимлик генлари киргизилиб уларни чидамли хусусиятини оширди. Ҳозирги вақтда яна колорадо қўнғизига қарши итузумдошлар оиласига таълуқли бўлган ўсимликларга ген киргизиш орқали уларни зараркунанда ривожланмайдиган холга ўтказиш устида ишлар олиб борилмоқда. Ўсимликларни биологик ҳимоя қилиш кенг маънодаги тушунча бўлиб унинг ҳалқаро биологик ҳимоя қилиш ташкилоти томонидан такидлашича «Биологик ҳимоя қилиш тирик организмлар ёки улар хаёт фаолиятида ишлаб чиққан махсулотлар зарарли организмлар йўқ қилишда ёки уларни зарарини камайтириш учун қўлланишга айтилади. Ўсимликларни биологик ҳимоя қилиш қадимдан қадрланиб келинган жумладан ўсимлик битларининг қушандаси хонқизи, бешиктебрат, олтинкўз каби зараркунандаларнинг қушандалари шулар қаторига киради. Хашаротлардан фойдаланиш хатто саноат асосида йўлга қўйилган турлари ҳам мавжуд бўлиб минглаб йиллик тарихга эга. Лекин уларни биологик ҳимояда зараркунандаларга қарши йўлга қўйилиши Россияда Х VIII -асрга тўғри келиб биринчи маротаба ғалла экиндаги қўнғизларга қарши мускардин яшил замбуруғини оммавий кўпайтириш йўлга қўйилди. Шу билан бир вақтда Россияда Н. Н. Мечников, Н. Ф. Гамалея, Францияда Л. Пастер кемирувчиларни касаллик қўзгатувчиларига қарши қўллаш бўйича илмий ишлар олиб борилди. Кейинчалик И. Я. Шеверов. Н. В. Куруюмов, И. А. Порчинскийлар зараркунандаларга қарши энтомофагларни тавсия қилди. Натижада энтомофагларни бир худуддан бошқа худудларга кучириш мумкинлиги маълум бўлди. Жумладан, зарарли хасвани паразити теленомин олма қуртининг тухумхўри, трихограмма ва бошқалар. Кейинги изланишлар натижасида кўплаб энтомофагларни интродукция қилиш ишлари бўлиб улар бориб чет эллардан кўчирилиб келинди. Булар жумласига ўсимлик битларига, комсток қуртларига самараси юқори бўлган афелинус, лодилия, гиптолемус, трихограмма кўплаб турдаги тунламларнинг тухумига қарши, кўплаб касаллик қўзғатувчиларга қарши микробиологик препаратлар олиб келинди. Биологик ҳимоя қилишда чет эллик олимлар билан бир қаторда Ўзбекистонлик мутахассислар ҳам ўз ҳиссасини қушдилар, жумладан фанлар академиясининг мухбир аъзолари Р. А Алимжонов, В. В. Яхонтов, академик Н. Н. Махмудходжаев ва М. И. Рашидов, З. К. Адилов, С. Н. Алимухаммедов, А. Г. Давлетшина, А. Ш. Хамраев, Х. Р. Мирзалиева ва бошқалар ўз ҳиссасини қўшдилар. Ўсимликларни биологик ҳимоя қилиш бўйича ҳалқаро биологик ҳимоя қилиш ташкилоти мавжуд бўлиб, бу сохадаги илмий текшириш ишлари, биологик ҳимояни ишлаб чиқишга кенг жорий этиш масалалари билан шуғулланиб келмоқда. Биологик ҳимоя қилиш бўйича бир нечта илмий текшириш институтлари шуғулланиб булар жумласига Ўзбекистон ўсимликларини ҳимоя қилиш институти, фанлар академияси қошида Зоология ва паразитология институти,

Сабзавот ва картошкачилик институти, Жахон банки қошида ўсимликларни уйғунлашган ҳимоя қилиш соҳасидаги ишлари диққатга сазовордир. Шу билан бирга, республикамиздаги вилоят биола- баратория ва туманлараро лабороторияда фойдали хашаротларни кўпайтириш технологиясини такомиллаштириб бормоқда. Ўзбекистон фанлар академияси қошидаги биоорганик кимё институтида ферамон тутқичлар, генетика институтида касаллик қўзғатувчиларнинг антогонистлар ишлаб чиқилмоқда. Бу сохада Самарканд Давлат университети, Андижон қишлоқ хўжалиги институти, Самарканд қишлоқ хўжалиги институтларидаги олиб борилаетган ишлар катта ахамиятга лойиқдир. 1999 йилда қишлоқ хўжалик экинларининг зараркунандаларига қарши Ўзбекистонда 20дан ортиқ энтомофаглар мавжуд бўлиб, уларни гўза, барча сабзавот экинлар, боғ зараркунандаларига қарши қўллаш яхши самара бермоқда. Жумладан шу йили Трихограмма 1млн гектарда, олтинкуз 400 минг гектарда энкарзия, подизус, кокофагус бешиктебратар, макролопус каби энтомофаглар катта хажмда ишлатилмоқда. Шу билан бирга ёпиқ майдонларда энтомофагларни кўпайтириш ва қўллаш ишлари олиб борилмоқда. Микробиологик препаратлардан дендробациллин триходеремин турингин, битоксибациллин, липидоцид, хлопковарилин, натуралис каби препаратлар қишлоқ хўжалик зараркунандаларига қарши қўллаб яхши самара олинмоқда. Кўпгина хўжаликлар ва ҳатто туманлар биологик усулга ўтиб қишлоқ хўжалик махсулотларини экологик тоза ҳолда етиштириш технологиясини яхши йўлга қўйиб олган. Ҳозирги вақтда республикамиз бўйича 1, 5млн. га майдонда қишлоқ хўжалик зарарекунандаларига қарши биологик кураш усули қўлланилмоқда . Табиатда организмларни тур ичидаги ва турлараро муносабати. Табиий шароитда организмлар ўзаро муносабатда бўлиб бир-бири билан бевосита боғлик бўлади. Тирик организмларни яъни хайвонлар, ўсимликлар ва микроорганизмлар ўзаро яшай оладиган муҳити биоценоз деб номланади. Организмларни биоценоздаги ўзаро алоқаси жуда мураккаб ва хар-хил бўлиб улар тур ичида ва турлараро ёки биоценотик алоқада бўлади. Бу муомлаларни синфланиши ўзаро боғлиқлиги чуқурроқ экология соҳасида ўрганилади. Биз бу ерда организмларни ўзаро алоқаси ўсимликларни биологик ҳимоя қилиш амалиёти ва назарияси нуқтаи назарида кўриб чиқамиз. Организмларни ўзаро алоқасини симбиоз, йиртқичлик, паразитизм ва антибиоз яшаш шакллари нуқтаи назарда кўриб чиқилади. Симбиоз (юнонча- symbiosis )-хар-хил турдаги организмларни хар-хил яшаш шакллари бир организм учун ёки хар иккала организм учун фойдали бўлган симбиотларнинг яшаш тарзидир. Симбиотлик хусусиятлари форезия, мутуализм, комменсализм шаклларида номаён бўлади. Форезия бу шундай бир симбиотик алоқаки, унда бир симбиот иккинчи бир симбиотга харакатланиш учун бирикади. Масалан комподеосимон малхамчи қўнғизлар 5 ёшдаги личинкалари триунгулинлари ўсимлик гулларида тухумдан чиққанлари ёввойи асалалилар

пайдо бўлиши билан уларга тушиб олади. Асалалилар личинкаларини ўз уясига ташиб кетади, у ерда триунгулинлар пўст ташлаб оддий қуртсимон личинкалар ва асалари тухуми, личинкалари билан озиқланади Мутуализм - Бу симбиоз яшашни бир шакли бўлиб бунда биргаликда яшаш хар икки симбионт учун ҳам фойдали. Бу симбиоз яшаш мажбурий симбиоз деб ҳам номланади. Масалан чумолиларни ўсимлик битлари айрим қалқондорлар билан бўладиган муносабатларни кўришимиз мумкин. Чумолилар ўсимлик битлари ва кокцидларни чиқарган шакар моддаси билан озиқланиб уларни ҳар хил табиий қушандалардан ҳимоя қилиб туради. Муталистик хусусият яна термитлар билан уларни ичагида яшовчи (жгутиков) хамда толали барг-қиркувчилар билан ўзаро қулайдиган «замбуруғли боғлар» ўзаро алоқасини кўриш мумкин. Комменсализм. Бу шундай симбиоз шакли бўлиб бунда бир симбионт, одатда кучсизроқ бўлгани иккинчи кучлирок бўлган озиқасини қолдиғидан фойдаланади яъни булар бир-бирига зарар етказмайди. Бундай симбионт комменсализм деб юритилиб уларни текин озиқага шерикчилик деб хам юритилади. Яна, комментализм асалари личинкалдари ва айрим арилар уясида бўлиб, уларни уясидаги махсулотлар билан озиқланади. Йиртқичлик- бу шундай муносабат шакли бўлиб бунда бир организм ўз ўлжаси билан озиқланиб уни қисқа вақт ичида ҳалок қилади. Йиртқичлар одатда катта бўлиб бутун хаёти даврида кўплаб ўлжасини нобуд қилади. Йиртқич личинкаси ёки имагоси хар доим ўз ўлжаси билан қисқа вақт алоқада бўлади ва йиртқичлар бир неча марта ўз ўлжасига қайтиши мумкин. Йиртқичлик хашаротлар, каналар ва ўргимчакларда кенг ривожланган бўлиб ҳисобланади. Хашаротлардаги бу ўзаро алоқа шакли тўла ўзгарувчан ва чала ўзгарувчан организмларда кузатилади. Йиртқич хашаротларнинг ичида кенг тарқалган паразитоидлар туркумидаги оиласидаги фитосеиидлар вакилларидир. Шу билан бирга акориформли каналар туркумининг вакилларидан стигмеид, хейлетид , беделлид, гамисоркоитид ва бошқалар. Йиртқичликни фаталь ёки фаталь бўлмаган турлари бор. Фаталь йиртқичликда кенг тарқалган бўлиб, бунда ҳамма вақт ўлжанинг ҳалокати билан тугайди. Масалан хонқизининг личинкалари ва қўнғизлари ва сирфидлар личинкалари, бешик тербатлар кўплаб зараркунандалар билан озиқланади. Фаталь бўлмаган йиртқичларда ўлжа халокатга учрамайди. Масалан қонхур каналар, пашшалар, бургалар ўлжасини ўлдирмай паразитизмга яқинлашади. Йиртқичликни яна бир тури канибализм бўлиб, бунда йиртқич ўзининг ҳамсояси билан озиқланади. Бу халокат айниқса олтинкўзда йиртқич каналарда , бешиктербатларда ўлжа бўлмаган вақтда яхши кузатилади. Айниқса каннибализм жараёни улар жуда кўп тўпланганда ёки хаёт фаолияти чегараланганда кузатиш мумкин. Паразитизм- бир организмнинг бошқа бир организм ҳисобига яшайди ва натижада хўжайинини халокатга ёки заифлаштиришига айтилади.

Паразитизм тирик организмнинг хаётий фаолиятида бир организм учун фойдали бўлиб бошқа организм учун озиқа манбаи ёки яшаш мухити бўлади. Паразитизм йиртқичликга нисбаттан анча чеклаган бўлиб, маълум гурух организмларида учрайди, масалан паразитлик хашаротларнинг 5 та тўлиқ ўзгарувчан туркумида бўлиб буларга қўнғизлар, елпигичсимонлар, капалаклар пардақанотлилар ва иккиқанотлилар бўлиб булардан ўсимликларнинг биологик ҳимоясида асосан пардақанотлилар ва иккиқанотлилар катта роль ўйнайди. Паразит хашаротларини таксонолик гурухлари чегараланган бўлишига қарамасдан уларни турлари жуда кўп. Масалан пардақанотлилар туркумидаги ихнеумонидларни 60 мингдан ортиқ паразит турлари мавжуд. Хашаротларда паразит энтомофаглар яъни хашаротларни паразитларни ўзига хос характерли хусусиятлари бўлиб уларни махсус термин паразитоидлар деб юритилади. Бу термин унча тўғри бўлмасдан амалий энтомологияда паразит терминининг яъни ўсимликнинг зарарлайдиганларнинг ўсимлик зараркунандалари деб аталади. Шу билан бир қаторда паразит энтомофаглар хўжайин организми билан яхши алоқага кириб хақиқий паразитлик қилади. Паразитизмнинг ҳар хил шаклларини белгилари бўйича 6 синфга бўлишимиз мумкин. Яшаш шароитига қараб эндопаразитизм ва эктопаразитизм вазифасига ёки хусусиятига қараб облигат (мажбурий), факультатив ёки (мажбурий бўлмаган), тасодифий паразитизм. Паразитларни хўжайинига навбатма навбат ва жойланишига зарарланишига караб бирламчи, олий (юқори) паразитизм, клептопаразитизм, паразитнинг тур сонига таълуқлигига қараб бир хўжайинда ривожланадиганларга ягона, гурух, суперпаразитизм оммавий паразитизм, хўжайинни сонига яъни қараб моноксен ва гетероксенларга бўлинади. Эндопаразитизм. Бу паразитизм ички паразитизм бўлиб , у хўжайин танасини ичида унинг ичидаги модда билан озиқланади. Масалан, қон битлари танасидаги паразит афелинус, карам оқ капалагининг қуртини паразити апантелес, Червец комсток қуртини ёш личинкасида - псевдофикус. Бу гурух паразитларини ичида зарарли хашаротларни тухумхури зарали хасваларни ичида ривожланадиган теленомия, жуда кўплаб капалакларни тухумида ривожланадиган трихограммалар бўлиб, улар хўжайин хали озиқланишига етмасдан унинг эмбрионал фазасида нобуд қилади. Эктопаразитизм . Бу ташқи паразит бўлиб у хўжайин танасини ташқи томонида тукчаларни юза қисмидаги зарарланган жойлари орқали озиқланади. Бу паразитларнинг нозиқ личинкалари хўжайинни хар-хил ўсимталари, қалқонлари, тешикчалари, хўжайин ўтган йўллар орқали буклашган барглар ва бошқа химоя воситалари билан химоя қилинган. Масалан, калифорния қалқондорининг паразит афитис пуштиранг қалқондор паразити - тиллоранг афитис, карам пашшасининг сохта пилласи танасида озиқланувчи алеохора қўнғизининг личинкаси ва ҳоказолар .

Облигат ёки мажбурий паразитизмга хужум қиладиган организм фаолияти, факат паразитлик тарзида яшайди. Факультатив паразитизм - бунда ўзининг хўжайини аниқ бўлмаганлиги сабабли эркин тарзда яшайди . Тасодифий паразитизмда хужум қиладиган организм унга боғлиқ бўлмаган хўжайин ичида ёки унинг танасида ривожланади. Бирламчи паразитизм . Бирламчи паразитизмда бир паразит бошқа паразит яшаётган ўсимликхўр ёки йиртқич танасида ривожланишига айтилади. Бир паразит эркин яшаётган организм хисобига эмас, балки бошқа турдаги празитда ривожланишини юқори паразитизм ёки гиперпаразитизм деб номланади. Хужум қиладиган организмни озиқланиши поғонасида зарарлашни иккиламчи , учламчи ва хатто тўртламчи паразитизм ёки паразитизмни II , III ва IV қаторлари дейилади . Бунда юқори паразитизм бевосита ва билвосита жойланиши бунда юқори паразит объект бирламчи паразитизм бўлади. Клептопаразитизм -бунинг маъноси оғирлик паразитизм бўлиб унда клептопаразит ўз авлодини хўжайининг бирламчи паразит билан зарарланган организмдаги рақоботда енгиб озиқланади. Клептопаразитизм бошқа паразит ҳисобига ўлжани қидириши ва жойланиши билан характерланади. Ягона паразитизм . Унда битта хўжайинда фақат битта паразит ривожланади. Бир вақтда битта хўжайинда иккита ва ундан ортиқ паразит ривожланса буни гурух паразити дейилади. Агар хўжайинда битта турдаги хўжайинлар ўта кўпайиб кетса бундан холни суперпаразитизм деб номланади. Оммавий паразитизм ёки мультипаразитизм битта хўжайинни бир вақтда иккита ва ундан ортиқ турлар фойдаланганда айтилади. Моноксенли паразатизм битта паразитнинг ривожланиши учун фақат битта хўжайин керак бўлади . Гетероксенли паразитизмда битта паразитни ривожланиши учун бир неча тур хўжайин зарур бўлади. Антибиоз организмларни ўзаро алоқаси бўлиб унда антибиоз микроорганизмлар ёки юқори ўсимликлар томонидан чиқарилган моддалар бошқа бир организмда ривожланишини секинлаштиради ёки бутунлай тўхтатади. Даставвал антибиозни бактериалар, актиномицетлар ва замбуруғлар томонидан маълум бир гурух организмларга нисбатан юқори физиологик активликга эга бўлган махсус хаётий моддаларга нисбатан йўналган. Кейинчалик бу термин кенг маънода тушунилиб унинг таркибига ўсимликлар томонидан чиқариладиган фитоцидлар, хар хил захарли моддалар ўсимликдан четлаштирувчи моддалар кириб айрим навларда ўсимликларни чидамлилигини оширади. Жумладан айрим ўсимликлар ўзидан хашаротларни, каналарни хайдовчи моддалар чиқаради. Бу моддалар личинкалар ва қуртларни ўлишига олиб келади. Айрим ҳолларда хашаротларни махсулдорлиги камаяди ва унинг танаси кичиклашади ҳамда қишловга яхши таёргарлик кўра олмайди.

Похожие

Биологик азот

Сабзавотчиликнинг биологик асослари

Биологик хусусиятларини шаклланиш шароити

Қишлоқ хўжалик хайвонларининг биологик хусусиятлари

Манзарали боғдорчилик ва гулчиликнинг биологик асослари