Antibiotiklar - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Antibiotiklar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

98 KB

Antibiotiklar REJA: 1. Antibiotiklar xakida tushuncha. 2. Antibiotiklarning ta'sir etish mexanizmi. 3. Zamburuglardan olinadigan antibiotiklar. 4. Bakteriyalardan va aktinomitsetlardan olinadigan antibiotiklar. 5. Xayvonlardan olinadigan antibiotiklar. 6. YUkori usimliklardan olinadigan antibiotiklar.

Antibiotiklarni (grekcha suz bulib «anti» — karshi, «bios» — xayot degan ma'noni anglatadi) kupincha tuprokda yashoovchi aktinomitsetlar, mogorlar, sporalik va sporasiz mikroblar, usimliklar va xayvon organizmlari xosil kiladi. Antibiotiklar bir kator sezgir mikroblarga ta'sir etib, ularning rivojlanishini va bioximiyaviy aktivligini pasaytiradi. Antibiotiklarniig mikroblarga ta'siri xar xil bulishi mumkin. Bir xil antibiotiklar mik-roblarga ta'sir etib, ularning kupayishiga yul kuymaydi. Antibiotikning bunday ta'sir etishi bakteriostatik ta'¬sir deyiladi. Antibiotiklar mikroblarga kuchli ta'sir etib, ularni uldirishi xam mumkin. Antibiotikning bun¬day ta'sir etishi bakteritsid ta'sir etish deyiladi. Ayrim antibiotiklar mikrobni eritib yuborishi xam mumkin, bunday ta'sir etish bakteriolitik tasir etish deyiladi. Gramm-musbat bakteriyalarga ta'sir etuvchi antibiotiklar bilan bir katorda gramm-manfiylarga xam ta'sir etuvchi antibiotiklar bor. Agarda antibiotiklar gramm-manfiy va gramm-musbat mikroblarning kupchilik turlariga ta'sir etsa, bu bakteriyalarga keng kulamda ta'sir etuvchi antibiotiklar deyiladi, aksincha, oz turdagi mik¬roblarga ta'sir etsa — oz kulamda ta'sir etuvchilar deyiladi. Rus olimi V. A. Manassein (1871) yashil mogorning bakteriyalarga ta'sir etishini uz tajribalarida tasdiklagan. 1872 yilda esa A. G. Polotebnov yiringli yaralarni yashil mogor bilan davolagan. M. G. Tartakovskiy (1904) tovuklarning pasterellez kasalligini penitsilium mogorining maxsuloti bilan davolagan. Angliyalik olim Fleming (1928) ozik muxitida rivojlangan yashil mogor atrofida stafilokokklarning rivojlanib usmaganligi, ya'ni ulariing antagonizminn aniklagan. Sut kislotasi xosil kiluvchi mikroblar sut kislotasi xosil kilishdan tashkari, ulardan yukori temperatura va kislotalarga chidamli va kupchilik mikroblarga xalokatli ta'sir etuvchi antibiotiklar tayyorlanadi.

Xozirga kadar necha yuzlab antibiotiklar topilgan bulsa xam, bulardan meditsina va veterinariyada atigi bir necha un turi ishlatilmokda; buning sababi shuki, kupchilik antibiotiklar zaxarli xususiyatga ega bulib, kasallikni davolaganda ularni kullash mumkin emas. Mogor zamburugning penitsillium va aspergillium gruppalaridan aktiv antibiotiklar tayyorlanadi. Penitsillium mogoridan penitsillin (kristall xoldagi, kaliy tuzli, fenoksimetillin, bitsillin va boshkalar), aspergillium mogoridan aspergillin, fumigatsin, klavatsin antibiotiklari tayyorlanadi. Nursimon zamburuglar xosil kiluvchi antibiotiklardan srteptomitsin, biomitsin, aureomitsin, xlormitsetin, terramitsin, eritromitsin, neomitsin gruppasi (kolimitsin, mitserin, monomitsin) juda aktiv buladi. Batsitratsin, polimiksin, gramitsidin va subtilin bakteriyalar ishlab chikaruvchi antibiotiklarga kiradi. Bu antibiotiklarning mikroblarga ta'sir etishi zamburuglardan olinadigan antibiotiklarga nisbatan ancha kuchsizdir. Xayvon organizmidan olinadagan antibiotiklar kuyidagilardan iborat: kondan – eritrin, balik tukimalaridan – ekmolin, organizmning turli tukima va suyukliklaridan (sutda, kon zardobida, tuxumda, sulakda, kuz yoshida va boshkalardan) lizotsim antibiotiklari xosil buladi. Usimliklar organizmidan olinadigan antibiotiklar fitonsidlar deyiladi. Xayvon organizmi va usimliklardan olinadigan antibiotiklar xozircha tulik urganilmagan, shu sababli ular juda kam kullaniladi. Antibiotiklarning ximiyaviy tuzilishi xar xildir. Ba'zi bir xillarining ximiyaviy tuzilishi xali aniklanmagan. Bir kancha antibiotiklar kristall xolda olingan bulib, ximiyaviy formulasi aniklangan. Masalan, xlormitsetindan sun'iy sintezlash bilan sintomitsin va levomitsetin antibiotiklari tayyorlangan. Antibiotiklarning aktiv ta'sir etish birligi «ED» bilan aniklanadi. «ED», ya'ni ta'sir etish birligi – bu antibiotikning aktivligini kursatadigan mikdordir. Xalkaro ta'sir etish birliklari mavjud. Masalan: penitsillinning bir xalkaro ta'sir etish birligi 0,6 mkg ga, streptomitsinning — 1 mkg ga va biomitsinning — 0,001 mkg ga teng. PENITSILLIN

Penitsillin — Renicillium mogor zamburugidan tayyorlanadigan antibiotikdir. 1928 yilda A. Fleming birinchi bulib mogordan penitsillin tayyorlagan. SSSRda 1941—42 yillarda 3. V. У Ermoleva bir gruppa xodimlari bilan birlikda penitsillinni mogor zamburugidan tayyorlagan. Xozirgi paytda penitsillin Penicillium notatum, Penicillium chryzogenum, Penicillium crustosum mogorlarndan tayyorlanadi. Penicillium mogorining xar bir turi bir necha tipdagi penitsillin xosil kiladi. Bu tiplar G, D, X, K bilan belgilanadi yoki inglizcha I—II —III—IV rakamlar bilan kursatiladi. Penitsillinning bu tiplari ximiyaviy tuzilishn va boshka xususiyatlari bilan bir- biridan fark kiladi. Xi¬miyaviy tuzilishidagi fark shuki, xar kaysi tipning radikali boshka tipning radikaliga uxshamaydi. Bir kator tekshiruvchilar penitsillinning G va X tiplarining ancha chidamli bulib kuchli ta'sir etishini isbotlashgan. Organizmda X tipi G tipiga karaganda mikrokokklarga ancha kuchli ta'sir etadi. X tipi spiroxetalarga xam kuchli ta'sir etadi. K tipi boshka tiplariga nisbatan organizmda tezda parchalanib ketadi va shuning uchun uning davolash kuchi 10 marta kamrokdir. G tipdagi peni¬sillin ayniksa streptokokklarga kuchli ta'sir etadi. Keyingi vaktlarda Penicillium mogorini ustirishda uning muxitiga fenilsirkali kislota kushib, fakat G tipdagi penitsillin tuplab olish metodi topilgan. Penitsillinning ximiyaviy formulasi bor. Umumiy formulasi S3N11O4SNR bulib, R —uning radikalidir. Penitsillinni ajratib olish uchun mogor zamburugi maxsus suyuk ozikli muxitlarga ekilib, +20 –240 issikda 5—6 kun kupaytiriladi, shu vakt ichida muxitda penitsillin tuplanadi. Mogordan suyuklik filtrlanib ajratiladi, keyin u maxsus ravishda kayta ishlanadi va ximiya¬viy usulda tozalanadi. Penitsillin tozalangandan keyin konsentratsiyalanadi va past temperaturali vakuumda kuritiladi va uning aktivligi aniklanadi. Davolash uchun kupincha penitsillinning natriy yoki kaliylik tuzi ishlatiladi. Kupincha flakonda penitsillin 1 000 000, 2 000 000, 3 000 000, 5 000 000 ta'sir etish birlikda (ED) chikari ladi.

Penitsillin gramm-musbat mikroblarga ta'sir etib, gramm-manfiylarga ta'sir etmaydi. Unga streptokokklar, stafilokokklar va pnevmokokklar juda sezgirdir. Tayokchasimon mikroblar kokklarga nisbatan penitsillin ta'siriga chidamlidirlar. Penitsillin juda tez (2 minutda) mikrob xujayrasiga kiradi va uning ta'sirida mikroblarning shakli chuzinchok, uzun zanjirsimon yoki sharga uxshash bulib uzgaradi, ayrim vaktda erib ketadilar, kupayishdan tuxtaydi, gramm usulida buyalishi uzgaradi, ozik muxitidan ayrim aminokislota va anorganik moddalarni uzlashtirolmaydi. Penitsillin ta'sirida mikrob xujayrasining kobigi orkali moddalar almashinishi buziladi, natijada xujayra protoplazmasi erib nobud buladi. Organizmda kupchilik patogen mikroblarning rivojlanishini tuxtata olish xususiyatiga ega bulishi tufayli pe¬nitsillin meditsina va veterinariyada keng kullaniladi. Masalan, meditsinada sepsis kasalliklarini, upka yalliglanishini, suzakni, zaxmni, anaerob infeksiyalarni davolash uchun va veterinariyada koramollarning streptokokkli mastitini, chuchka saramasini, otlarning sokov kasalligini va boshka yukumli kasalliklarni davolashda kullaniladi. SHu bilan birga, penitsillin korin tifi, ichburug, vabo vibrioni, kapsulalik bakteriyalar, kuk yutal, sil, yosh mollarda uchraydigan kolibakterioz va paratif kasalliklarining kuzgatuvchilari va boshka bir kator mikroblarga ta'sir etmaydi. Penitsillin kaynatish natijasida yoki spirt, simob, mis, kurgoshin, turli kislota va ishkorlar ta'snrida parchalanib uz kuchini yukotadi. Penitsillin kon, kon zardobi va yiring ta'sirida uz kuchini yukotmaydi. Penitsillin ta'sirida kasallikni kuzgatuvchi mikrob organizmda mutlako yuk buladi. U kasalning isitmasini pasaytirish bilan birga, organizmning umumiy axvolini ancha у engillashtiradi va leykotsitlarning faoliyatini kuchaytiradi. Penitsillin teri ostiga yuborilsa, u organizmga sekinrok tarkaladi, kon tomirlariga yuborilsa organizmga tez tarkalib, konda penitsillin kup tuplanadi.

Penitsillinni ovkat bilan kushib xam iste'mol kilinadi, birok bu usulda konga uning oz kismi utadi, chunki oshkozondagi xlorid kislota ta'sirida uning kup kismi aktivligini yukotishi mumkin, shuning uchun keyingi vaktlarda penitsillinning xlorid kislotaga chidamln xili — «fenoksimetil penitsillin» ishlab chikilmokda. Kaysi usulda berilsa xam penitsillin konga utadiyu, lekin konda uzok saklana olmaydi, ya'ni 2—3 soatdan sung konda u kuprok tuplanib koladi. Organizmga yuborilgan penitsillinning 70% i uzgarmagan xolda siydik bilan organizmdan chikib ketadi. Penitsillinning shu xususiyatini xisobga olib, uni organizmda uzokrok saklab turish yullari topilgan. Agar penitsillin 0,5% lik novokain eritmasiga aralashtirib organizmga yuborilsa, u organizmda 6—8 soatgacha saklanishi mumkin. Keyingi vaktlarda penitsillinning kuyidagi xillari ishlatilmokda: 1. Penitsillinning novakainli tuzlari; bu organizmga yuborilgandan sung u konda kuplab tuplanib 18—23 soatgacha saklanib turadi. 2. Panbiotik; bu preparat penitsillinning uch xil tuzidan iborat birikmasidir (kaliy tuzli penitsillindan 100 000, novokainli penitsillindan 300 000 va debenzil etilendiolinlik penitsillindan 800 000 ta'sir etish birligida (ED). Panbiotik preparat uzok saklanishi va konda kuprok tuplanishi sababli davolash kuchi juda yaxshidir. 3. Bitsillin; bu penitsillinning kaliyli tuzidan iborat bulib, panbiotikka karaganda bu tuz 3 barobar kup — 300 000 ta'sir birligida (ED) у etkaziladi. Bir marta yuborilgan bitsillin organizmda uzok muddat saklanib turadi. Bitsillinning 3 turi bor: Bitsillin I, II, III; sunggi turining organizmga ta'siri yaxshi bulib, ukol kilingandan keyin ogritmaydi. 4. Neopinil, astopen iliotsillin; bu dorilar penitsillinning dietilamino-etilenlik efiridir. Organizmga yuborilganda nafas yullariga utib tuplanish xususiyatiga ega, shuning uchun bu preparat nafas yullarida sodir buladigan kasalliklarni, ayniksa, zotiljam kasalligini davolashda foydasi zurdir.

5. Fenoksimetilpenitsillin yoki «penitsillin-fau»; bu oshkozondagi kislotada erimaydi, shuning uchun uni suvga kushib ichirish mumkin. Bu dori organizmlar kasalliklarini davolashda kup ishlatiladi va yaxshi natijalar beradi. 6. Ekmonovatsillin; u penitsillinning ekmolin bilan birikmasidir. Konda urtacha 18 soat saklanadi, shuning uchun bu preparat 100 000 ta'sir birlikdan 2 marta berilsa у etarli buladi. Angliya olimi Erist CHeyn 1959 yilda penitsillinning uzagi 6 aminli penitsillin kislotasi (6 APK) ni olgan. U kupchilik ximiyaviy moddalar bilan reaksiyaga kirishishi tufayli undan juda kup yangi sintetik penitsillinlar olinadi. Uzakning birgina uzi bakteriyalarga kuchsiz ta'sir etadi, lekin uni aralashtirib olingan antibiotiklar yangi, juda sifatli buladilar. SHu usul bilan penitsnllin-metitsillin olingan. Bu antibiotik oddiy penitsillinga nisbatan penitsillinaza fermentiga bir necha chidamlidir. Oksatsillin xam kislotaga chidamli preparat bulib, suvga kushib ichirish mumkin. Penitsillinning boshka antibiotiklar yoki sulfanilamidlar va vitaminlar bilan birlashtirilgan xillari xam bor. Kupincha penitsillin streptomitsin va ekmolin bilan aralashtirilgan xolda kullaniladi. Streptomitsin. Bu antibiotik 1943 yili SHati va Vaksmanlar tomonidan kashf etilgan bulib, u Actinomyces glolisporus Streptomycini degan aktinomitsetdan olinadi. Streptomitsinning formulasi S21N39O12N7 dan iboratdir. Bu antibiotik suvda tez eriydi va ta'siri uzok saklanadi, oshkozonning xlorid kislotasiga chidamli, konda, yiringda va organizmdagi boshka suyukliklarda uz kuchini kam yukotadi, keng antibakterial spektrga ega bulib, kupchilik gramm-musbat, gramm- manfiy mikroblarga va kislotaga chidamli bakteriyalarga ta'sir etadi.

Streptomitsin penitsillinga nisbatan mikrob xujayrasiga kechrok 4 soatdan sung kiradi va muxitda antibiotikning konsentratsiyasi kanchalik yukori bulsa, xujayraga shunchalik kup mikdorda kiradi. Mikrob xujayrasiga streptomitsin xujayra ichidagi turli birikmalar bilan birlashadi va natijada uning biologik aktivligi ortadi. Streptomitsin mikrob xujayrasining oksidlanish protsesslarini kuchsizlantiradi va moddalar almashinishiga kuchli ta'sir kursatadi, asosan bakteriya uchun muxim bulgan va strukturasi buyicha fosforli shakarga yakin bulgan moddalarning sintezlanishi kiyinlashadi. Streptomitsin sil kasalligining boshlangich davridagi turli shakllarida, sil meningiti, peritonit (korin pardasining yalliglanishi), upka silining infiltratli (suyuklik tuplangan) davrida, kekirdak, ovoz pardasi, suyak va kuz silida yaxshi natija beradi. Bulardan tashkari, streptomitsin tulyaremiya, ichak tayokchasi gruppasi bakteriyasi kuzgagan kolibakterioz kasalliklarida, ichburug, kuydirgi kasalligida, kuk yiring tayokchasi kuzgagan yiringli protsesslarda, brutsellyoz kasalligining boshlangich davrida yaxshi ta'sir etadi. Streptomitsin patogen anaeroblardan kokshal batsillasi va gazli gangrena kasalligini kuzgovchi mikroblarga ta'sir etmaydi. Streptomitsin kupincha muskullarga yuboriladi va shuningdek uni kon tomiriga yuborish xam mumkin. Streptomitsin birmuncha zaxarli antibiotikdir. Uning ta'sirida albuminuriya bulishi mumkin. Ayrim kasal kishilarda markaziy nerv sistemasiga ta'sir etib gandiraklash, tanani tik ushlab turolmaslik, bosh ogrigi, eshituv nervi shikastlanib karkulok bulish xodisalari yuz beradi. Ayrim xollarda nerv tarmoklarida chala falajlanish xodisasi xam bulishi mumkin. Bunday xodisalarga barxam berish uchun streptomitsinni katta dozada va uzok ishlatib kup kasalliklarni davolash mumkin buladi.

Gramitsidin. Tuprokda yashaydigan sporali tayokcha Vas. brevis dan olingan. 1942 yili sovet olimlari G. Gauze bilan M. Brashnikovlar Moskva atrofida Vas. brevis ni topgan va uning kulturasidan gramitsidin olishga muyassar bulganlar. Gauze bilan Brashnikovlarning top¬gan gramitsidiniga Sovet gramitsidina (gramitsidin S) deb nom berilgan. Gramitsidin S — kristall shaklida bulib, fakat spirtda eriydi. SHuning uchun gramitsidin S ampulada sterillangan 4% spirtli eritma shaklida tayyorlanadi. Davolash va oldini olish uchun gramitsidinning spirtli eritmasi 100 xissa sterilli suvga aralashtirib ishlatiladi, bunday xolda u uz kuchini uch kungacha saklaydi. Gramitsidin S gramm-manfiy mikroblarga kuchlirok ta'sir etadi, gramm- musbat mikroblarning (stafilokokk, streptokokk, pnevmokokk) xam ayrim turlariga ta'sir etadi, ayniksa gazli gangrena kasalligini kuzgatuvchi anaerob batsillalarga, difteriya kasalligini kuzgatuvchi bakteriyalarga ta'sir etadi. Gramitsidin S eaxarli antibiotikdir, shuning uchun uni kon tomiriga yuborib bulmaydi, chunki u kizil kon tanachalarini eritadi. Grammitsidin S ni fakat yiringli yaraga surkash va u bilan ogizni chayish mumkin. U bilan sigirlarning yukumli mastit kasalini davolash mumkin. Keyingi paytlarda Gauze bilan Brashnikovlar gra¬mitsidin S ning kizil kon tanachalarni eritmaydigan turini topishgan. Sunggi vaktlarda undan yaxshirok ta'¬sir etadigan antibiotiklar topilishi natijasida grammitsidin S borgan sari kam kullanilmokda. Tetratsiklinlar: bu gruppaga ximiyaviy tarkibi bir-biriga uxshash antibiotiklar: xlortetratsiklin, oksitetratsiklin, tetratsiklin va boshkalar kiradi. Xlortetratsiklin: (auromitsin, biomitsin, duomitsin, antibiotik A — 377) xlorid kislotali kristall shaklidagi antibiotik. Auromitsinni birinchi bulib Dager tuprokda yashovchi Ast. aureofaci у ens aktinomitsetdan topgan.

SSSRda auromitsin tipidagi yangi antibiotik kashf etilgan, u «biomitsin» deb nomlangan. Biomitsinning kristallari suvda eriydi va u kupchilik gramm-musbat va gramm-manfiy mikroblarga, sodda xayvonlarga, ba'zi yirik viruslarga (ornitozga) va rikketsiyalarga kuchli ta'sir etadi. Biomitsin leptospiroz, stafilokokk, pnevmokokk, meningokokk, paratif, chuchka saramasi kuzgagan kasalliklarini davolashda yaxshi natija beradi. Biomitsin zaxarli antibiotik xisoblangani uchun katta dozasi xam jigarda mikroskopik uzgarish xosil kilishi mumkin. SHuning uchun biomitsinni katta dozada ishlatmaslik lozim. Bu antibiotik xar 4 soatda suv bilan kushib ichirilsa organizmda 16 soatgacha saklanib, keyin siydik bilan chikib ketadi. Oksitetratsiklin (tetratsiklin, oksimikoin, niomitsin) — bular Astinom. rimosus aktinomitsetidan olinadi va kupchilik gramm-musbat va gramm-manfiy bakteriyalarga xamda viruslarga ta'sir etadi. Tetratsiklin (ambramitsin, axromitsin, panimitsin, politsiklin, tetratsin, siklomitsin) xlortetratsiklinni xo¬sil kiluvchi Astinom. aureofaci у ens dan ajratiladi va shu gruppaga kiradigan boshka antibiotiklarga uxshash tetratsiklin xam gramm- musbat va gramm-manfiy bakteriyalarga xamda kislotaga chidamli bakteriyalarga ta'sir etadi. Ushbu gruppaga kiruvchi barcha antibiotiklar buzok va chuchka bolalarining paratif kasalligini, chuchka saramasini va boshka kasalliklarni davolashda kullaniladi. Kolimitsin — neomitsin gruppasiga kiradigan an¬tibiotik bulib, Astinom. fradia dan olingan. U ichak tayokchasiga, ichburug bakteriyasiga, paratif tayokchasiga, stafilokokklarga kuchli ta'sir etadi. Kolimitsin pnevmokokk, streptokokk va V. rgoteus vulgaris ga kamrok ta'sir kiladi. Bu antibiotik bir oz zaxarli bulib, katta dozasi eshituv nervini shikastlab kulokni kar kiladi. Ba'zan buyrakka ta'sir etadi. Buning uchun dermatologiyada teriga surkash, xirurgiyada yaralarni yoki yalliglangan bushliklarni chayish uchun ishlatiladi.

Levomitsetin va sintomitsin antibiotiklar sintezlash yuli bilan tayyorlanadi. Bu preparatni SSSR Meditsina akademiyasining biologiya va meditsina ximiyasi instituti xodimlari sintez yuli bilan tayyorlaganlar; u Streptomyces venezu у ella kulturasining tabiiy sharoitda xosil kiladigan xloromitsetinning ayni uzidir. Levomitsetin kupincha suvga kushib ichiriladi, kon tomiriga xam yuborilishi mumkin. Levomitsetin bakteriostatik ta'sir etadi. Bu antibiotikning enterokokklar, rikketsiy, spiroxetalar, bir kator viruslar va ba'zi gramm-manfiy (ichak tayokchasi, paratiflarni kuzgovchi va boshkalar) mikroblarga ta'siri bor. Sintomitsin. Bu preparat dekstavitsin bilan levomitsetinning birikmasidan iborat bulib, uni Xanenya uz yordamchilari balan kashf etgan. U levomitsitinga nisbatan ikki baravar kuchsiz ta'sir etadi. Sintomitsin ichirila-di, lekin u achchik va zaxarli bulganligi uchun uni molga ichirish ancha kiyinchilik tugdiradi. Sintomitsin ichburugni kuzgovchi bakteriyalarga kuchli ta'sir etadi. Korin tifi, paratiflarda, yosh mollarda toksik dispepsiya kasalliklariga karshi kullanishi mumkin. Uning enterokokklarga xam ta'siri kuchlidir. XAYVONLAR ORGANIZMIDAN OLINADIGAN ANTIBIOTIKLAR Bu gruppa antibiotiklarga lizotsim, eritrin va ekmolin kiradi. Lizotsim. P. N. Lashchenkov 1909 yili tuxumning oksilida bakteriyalarni erituvchi xususiyat borligini aniklab, uning ta'sirini bir kator mikroorganizmlarda tekshirib kurgan. Keyinrok Fleming (1922 yili) lizotsimning xususiyatlarini tulik aniklagan. Lizotsim kuz yoshi, sulak balgam, kon zardobi, leykotsitlarda, burun shilimshigi, odam va xayvonlarning turli tukima va organlarida (jigarda, talokda, togayda, buyrakda), balik ikrasida, ona sutida, turli usimliklarda, ayniksa, tovuk tuxumining oksilida kup buladi. Lizotsim, asosan, saprofit va ayrim patogen (vabo vibrioniga, kuydirgi tayokchasi va boshka) mikroblarga xalokatli ta'sir etadi.

3.V.Ermoleva va N. Buyanovskaya lizotsimni tozalash va konsentratsiya kilish usullarini kashf etib, lizotsimni meditsina va kishlok xujaligi soxasida ishlatish usulla¬rini anikladi. Keyingi yillarda lizotsimni kristall shaklida olish usuli xam aniklangan. Lizotsim organizm uchun zaxarsiz bulib, makroorganizmni tabiiy sharoitda kuriklovchi antibiotikdir. Eritrin. Bu antibiotikni Zilber va YAkobsonlar 1946 yili xar xil xayvonlar va odam konidan topib, bir litr eritrotsitdan 10—12 g eritrin olish mumkinligini aniklagan. Eritrinning 0,25% li eritmasi difteriya kasalligini davolashda va bakteriya tashuvchilarni sogaytirishda yaxshi natijalar bergan. Eritrin difteriya kuzgatuvchi bakteriyaga, stafilokokk va streptokokklarga xam birmuicha ta'sir etadi. Ekmolin. Bu antibiotik 3.V. У Ermoleva boshchiligida balikdan olingan. Ekmolin kam zaxarli antibiotik bulib, organizmda kon tomirlarini kengaytirish va antigistominlik xususiyatiga ega. Ekmolin ichburug (kupincha yosh mollarda), paratif tayokchalariga va vabo vibrioniga, stafilokokk, streptokokklarga xamda gripp kasalligini kuzgatuvchi viruslarga aktiv ta'sir etadi. Ekmolinni kasal molga ichirish, ingalyatsiya yoki muskullariga ukol kilish mumkin. Uni penitsillin yoki streptomitsin bilan birga kushib kasal molga berilsa, penitsillin va streptomitsinning kuchi yanada oshadi va penitsillinning kondagi mikdori ikki barobar ortib, uzokrok vakt ta'sir etadi. Ekmolinning penitsillinga aralashtirib tabletka shak¬lida yoki eritma xolida ampulalarda tayyorlangan turi ekmonovotsillin deyiladi. O‘SIMLIKLARDAN OLINADIGAN ANTIBIOTIKLAR Usimliklarning xam bakteriyalarni, sodda xayvonlarni va zamburuglarni xalok etadigan moddalar ajratish xususiyati aniklangan. Usimliklarda antibiotiklarga uxshash moddalar borligini birinchi bulib sovet olimi B. P. Tokin 1928—1930 yillarda isbotlagan va ularga fitonsidlar deb nom bergan.

Tokin dastlabki tajribalarini tubandagicha ifodalaydi: kayin daraxtining bargini tezlik bilan maydalab, uning yoniga 2—3 mm masofa buyum shishasida sodda xayvonlar kulturasidan olingan tomchi kuyilsa, 20—25 minutdan sung kesilgan bargdan gaz shaklida uchib chikkan allakanday narsalar ta'sirida tomchi suvdagi protozoalar uladi. Fitonsidlar usimlikning bargi, guli, ildizi va mevasida buladi. Apelsin, limon, mandarin, ok terak, kora buldirgunlarning bargi va boshka kup usimliklarning tanasi yoki ildizi maydalanganda xam shunday natija olish mumkin. Piyoz yoki sarimsokni tugralganda xam atrofga uchib tarkaluvchi moddalari stafilokokk, strepto¬kokk, sil tayokchasi, Vast. perfringens va boshka bakteriya¬larni xalok kiladi. YAngi tugralgan piyoz karshisiga agarli ozik muxitga ekilgan achitkilar (Saccharoncerevisa у eyo) kuyilsa, ular darxol xalok buladilar. Archa, karagay va kayin daraxtlarining nina barglari ezib ivitilganidan keyin uning bir tomchisini olib sodda xayvonlar joylashtirilgan boshka bir tomchi suvga kuchirilsa, ular darxol uladi. Kup usimliklarning tukima suyukliklari xam shunday xususiyatga ega. Masalan, shumurt daraxtining kish vaktidagi kurtaklari xovonchada yanchilib, undan 0,1 g olib probirkaga solinsa va uning ustiga uy pashsha (Musca domestica) laridan bir nechtasi kuyib yuborilsa ular darxol xalok buladilar. Keyinchalik Tokin piyoz, sarimsok, xren, gorchitsa, aloy (sabur), kichitki ut, kora archa (mojjevelnik), pomidor bargi, ayiktovon usimliklarining bargida fitonsidlar borligini aniklagan. Usimlikning yoshi, vegetatsiya davri, iklim va yashash sharoitiga karab, fitonsidlarning aktivligi xam turlicha buladi. Fitonsid yangi urilgan usimlikda kup, kuritilgan usimlikda kam buladi. Fitonsidlarning antibakterial va boshka xususiyatlarini tekshirishda Tokin, Foy, Toropsev, YAnovich va yana bir kancha sovet olimlarining ilmiy ishlari dikkatga sazovordir. Foy Trichomonas vaginalis nomli sodda xayvon kuzgagan kasallikni piyoz fitonsidi bilan davolagan. Tokin raxbarligidagi bir gruppa olimlar fitonsidlarni ichak tayokchasi, proteus, ok stafilokokk, sarsina va lambliyalarda sinab, ularning bakteritsid ta'sirini isbotlagan.

Agar piyoz yoki sarimsok 1—3 minut chaynalgandan sung ogiz mikroflorasi tekshirilsa, undagi mikroblar juda kamayadi (Tokin, 1951). Filatova va Toropsevlar yiringli yaralarni xam fitonsidlar bilan davolab yaxshi natijalarga erishdilar. YAnovich sarimsokdan sativin deb ataluvchi dori tayyorlagan. U bakteritsid xususiyatiga ega bulib, vabo vibrioni, difteriya bakteriyalari, stafilo¬kokk, paratif tayokchasi, ichburug bakteriyasi, protey va boshkalarni xalok etadi. Amerikalik olimlar Kavellito, Beyli, Brukt va Suterlar (1944—45 yillarda) sarimsokdan bakteritsid mod¬dalar topib, unga «allitsin» deb nom berishgan. Allitsin stafilokokkga, paratif, dizentereya tayokchalari, vabo vib-rioni va boshkalarga bakteritsid ta'sir etadi. 1948 yili SHtol va Zibik sarimsokning fitonsidini sun'iy yul bilan olgan va uning formulasini aniklagan. Fitonsidning ximiyaviy tuzilishi xali tulik aniklanmagan. Ba'zi usimliklarning fitonsidi gaz xolida atrof muxitga tarkalib, mikroblarni uldirishi mumkin. Masalan, Tokin, Kovalenko, YAnovichlar yosh karagayzor urmondagi xavo mikroflorasini tekshirib, u у er mikroblardan mutlako xoli ekanligini aniklashgan. Urta Osiyo usimliklarining bir kismigina tekshirilib, ularning fitonsidlik xususiyatlari aniklangan, lekin kupchilik usimliklarning fitonsidlari xali tulik tekshirilmagan, ularni tekshirib meditsina va veterina¬riya soxasida ulardan foydalanish usullarini aniklash kelajakdagi muxim vazifa xisoblanadi. Fitonsidlar asosan yiringli protsesslarni maxalliy davolashda kullaniladi. Keyingi yillarda sovet olimlari bir necha yuz usimlik turlarini urganib, ularning 60 tasidan al¬litsin, sativin, tomatin, protoanillin va boshkalar kabi kristall xolidagi juda aktiv fitonsidlarni topgan. Bular kushimcha sarimsok, pomidor va ayiktovon barglarida kup buladi.

Antibiotiklar mikroorganizmlarga tanlab, ya'ni xar bir antibiotik muayyan bir turdagi mikrobga ta'sir etadi. Masalan, bir xil antibiotiklar gramm-musbatlarga, ikkinchisi gramm-manfiylarga va uchinchi turi esa xam gramm-musbat, xam gramm-manfiy mikroblarga ta'sir kiladi. Zamburuglarga ta'sir etib, bakteriyalarga ta'sir etmaydigan antibiotiklar xam bor. Keyingi yillarda polimiksin, kolimitsin, bitsillin, bivetin, vitaminli propomitsilin va boshkalar kabi bir kator antibiotiklar tayyorlandi, ular buzok va chuchka bolalarining oshkozon-ichak kasalliklarini davolashda va kasallikning oldini olishda yaxshi natija berdi. Ayrim aktinomitsetlar (Actinom. luridus) lyurizin deb ataladigan antibiotik xosil kiladi. Bu antibiotik gripp virusiga va ayrim faglarga ta'sir etadi (N. Krasilnikov ma'lumoti). Imanin nomli antibiotik tamaki bargining mozaika kasalini kuzgatuvchi virusga ta'sir etadi va ayrim usimliklarning rivojlanishiga yordam beradi (AN USSR). Bundan tashkari, gripp, kizamik, chechak, poliomi у elit, ensefalitga uxshash viruslarga ta'sir etuvchi interferon olingan. MIKROBLARNING ANTIBIOTIKLAR TA'SIRIGA CHIDAMLILIGI Agar mikrobga uzok vakt antibiotik ta'sir etilsa, mikrob antibiotikka sekin-asta urganib, keyinchalik u antibiotikka chidamli bulib kolishi mumkin, kasalni davolaganda bunday xolni nazarda tutish lozim. Masalan, ozik muxitga 0,05—0,06 ml birlik penitsillin kushilsa, tilla rangli stafilokokk rivojlanishdan tuxtaydi. Lekin 20 marta kuchirilib ekilgan muxitga kushilgan penitsillinning mikdori asta-sekin kupaytirilib borilsa, unga stafilokokkning chidamliligi 700 marta ortadi, agarda 40 marta kuchirib ekilsa, uning chidamliligi 5500 marta ortadi. Ayrim paytlarda bir antibiotikka mikrobning chidam¬liligi oshsa, boshka antibiotiklarga xam chidamli buladi. Masalan, xlortetratsiklinga chidamli bulgan mikrob bir vaktda oksitetratsiklinga va tetratsiklinga xam chidamli buladi. Ayrim mikroblar ozik muxitida antibiotiklarga urganib kolib, keyinchalik ularsiz muxitda rivojlana olmaydi.

Antibiotiklarning mikroblarga bulgan ta'sirini oshirish uchun bir necha xil antibiotiklarni aralashtirib yoki ularni ximiyaviy moddalar bilan birga kushib kullanishi lozim. Masalan, xlortetratsiklinni albomitsin bilan yoki albomitsinni streptomitsin bilan kushib ichak tayokchasi va paratif kuzgatuvchisiga probirkada ta'sir etkizilganda, ular bir-birining ta'sirini oshiradi. Lekin ayrim antibiotiklar bunday xususiyatga ega emas. Masalan, penitsillin bilan xlortetratsiklin bir-biriga karama-karshi ta'sir etadi. Mikroorganizmlarning antibiotiklarga chidamli bulishining sababi xaligacha tula aniklanmagan. I у el, Planeles va boshkalar bunday xolni turli yullar bilan xosil buladi deb tushuntiradi. Masalan, ularning aytishlariga kura, penitsillinga chidamli mikroblar penitsillinaza fermenti xosil kilib, penitsillinni parchalaydi. Mikroblar kobigining yuzasida xosil bulgan fizikaviy-ximiyaviy uzgarishlarga karab moddalarni xar xil uzlashtiradi. Masalan, penitsillinga chidamli mikroblar penitsillinni unga chidamsiz mikroblarga nisbatan ancha kam uzlashtiradi. ANTIBIOTIKLARNING TA'SIR ETISH MEXANIZMI Antibiotiklarning mikrob xujayrasiga xar tomonlama ta'sir etishi tulik urganilmagan. Antibiotiklar mikroblarning moddalar almashinishi protsessining ayrim bulagiga, nafas olishiga xamda ularning kupayishiga tuskinlik kiladi. Masalan, penitsillin mikroblarning, xujayra devoridagi polimerning sintezlanishini tuxtatadi, xlormitsetin esa oksilning sintezlanishini tuxtatadi. Antibiotiklarning mikroorganizmlarga xalokatli ta'sir etishi mikrobga fakat tugridan-tugri ta'sir kilish bilangina chegaralanmasdan, balki u xayvon organizmining kasallikdan ximoyalanish aktivligini xam oshi¬radi. Antibiotiklarning mikroblarga ta'siri xayvon organizmining umumiy xolatiga xam boglik buladi. YAxshi sharoitda bokilgan kasal xayvonlarga kullanilgan antibiotiklarning ta'siri yukori buladi va natijada organizmning fiziologik protsesslari xujayralarining nafas olishi, leykotsitlarning fagotsitar aktivligi va boshkalar kuchayadi.

Davolash uchun kullaniladigan kupchilik antibiotiklar organizmda mikroblarni uldirmaydi, balki ularni rivojlanishdan tuxtatadi. Mikroblarni yuk kilish kupincha mikroorganizmning ximoya kuchlariga — fagotsitoz va boshkalarga boglikdir. Kasallik boshlanishi bilan antibiotiklar kullanilsa mikroblarga tez ta'sir etadi, chunki bu paytda organizmda mikroblar oz bulib organizmning fiziologik funksiyalari va organlari mikrob ta'sirida deyarli uzgarmagan buladi. Keyingi paytlarda antibiotiklar fakat meditsina va veterinariyada keng turda kullanilibgina kolmasdan, zootexniya va agronomiyada, shuningdek kishlok xujaligida ekinlar xosildorligini, mol maxsulotini oshirish va xayvonlarni sun'iy kochirishda xam kullanilmokda. Ma¬salan, bukalarning spermasiga kushilgan penitsillin, yoki streptomitsin (1 ml spermaga 500 birlik) spermaning xususiyatiga ta'sir etmay turib, unga mikroblarning tushishiga va rivojlanishiga tuskinlik kiladi.

Antibiotiklarning ta'siri bir necha usul bilan aniklanadi. 1.Antibiotikni turli darajada suyultirib test-mikrobda sinab kurish mumkin. Masalan, penitsillin stafilokokkda, streptomitsin Vast. subtilis da sinab kuriladi. Bu mikroblarga ta'sir etgan antibiotiklarning eng kam mikdori topiladi va usha mikdor shu antibiotikning ta'sir birligi deb xisoblanadi. 2. Anti¬biotiklarning kuchini nefolometrlar bilan xam aniklash mumkin. Buning uchun bir necha probirkadagi suyuk ozik muxitiga sinaladigan antibiotik solinib, turli daraja¬da suyultiriladi, sung shu probirkalarga test-mikrob ekiladi. Mikrob kanchalik kupaysa, probirkadagi suyuklik shuncha loykalanadi. Sinash uchun test-mikrob ekilgan bu probirkalar kontrol uchun avvaldan tayyorlab kuyilgan probirkalar bilan solishtiriladi. Kontrol probirkalardagi antibiotikning mikdori avvaldan ma'lum bulgani uchun ular sinov uchun ekilgan probirkalar bilan solishtirib, xar bir probirkadagi antibiotiklar mikdorini bilib olish mumkin. 3. Antibiotiklarning kuchi diffuzion usul bilan aniklanadi. Buning uchun test-mikrobi Petri kosachasidagi zich muxitga ekiladi. Sinalishi lozim bulgan antibiotik metall yoki shishadan yasalgan xar xil xajmda silindrchalarga solinadi, sung ular ozik betiga botirib urnatiladi. Sungra Petri kosachalari termostatga kuyiladi. Antibiotik silindrchalar atrofidagi ozik muxitga diffuziyalanib mikrobni ustirmay kuyadi va u kancha kuchli bulsa, silindrchalar tevaragida mikrob usmagan doira shuncha keng buladi. Kontrol uchun avvaldan konsentratsiya mikdori aniklangan antibiotikdan olinib, ular xam Petri kosachasidagi ozik muxit betiga silindr bilan diffuziya kildiriladi va bu kontrol silindrlar tevaragidagi mikrob usmagan doiralarni sinash uchun ekilgandagi xosil bul¬gan doiralarni takkoslab, antibiotikning kuchi anik¬lanadi.

4. Diagnostik disklar bi¬lan antibiotikning kuchi aniklanadi. Buning uchun an¬tibiotik eritmasiga filtrlovchi kogoz botirilib, keyin u kuritiladi va 0,5 sm diametrli doira (disk) shaklida kesiladi. Kogoz diskdagi antibiotik bir sutka ichida ozik muxitga diffuziya kilinib, disk tevaragida mikrobning usishiga yul bermaydi. Kogoz disk tevaragida usa olmagan doiraning diametri ulchanib, antibiotikning mikrobga kuchli yoki kuchsiz ta'sir etganligi aniklanadi. Agar kogoz diskdan 15 mm narigacha mikrob usib chikmasa antibiotikning mikrobga kuchsiz ta'sir etganligi ma'lum buladi. Agar diskning diametri 15—25 mm gacha bulsa, antibiotik mik¬robga ta'sir etgan, 25 mm dan oshik diametrli doirada mikrob usmagan bulsa, antibiotik kuchli ta'sir etgan deb xisoblanadi. Kasallikni davolash va oldini olishda antibiotiklar maksadga muvofik ravishda kullanilmasligi natijasida ular organizmga yomon ta'sir kursatishi mumkin. Masalan, nerv sistemasiga streptomitsin va neomitsin gruppasiga kiradigan antibiotiklar, konga streptomitsin va levomitsin, jigarga biomitsin va boshka antibiotiklar kullanilsa yomon ta'sir etadilar. Antibiotiklar uzok vakt suvga aralashtirib ichirilsa xayvon ichak mikroflorasining odatdagi tarkibi keskin uzgaradi va natijada disbakterioz yuz beradi. Disbakteriozda ichakdagi kasallik kuzgatuvchi mikroblar bilan bir katorda organizm uchun foydali bulgan sut kislotasi xosil kiluvchi mikroblar, ichak tayokchasining foydali turlari va boshkalar rivojlanishdan tuxtaydi. Bunday xolda xayvon ichagidagi shartli, ya'ni zaxarli stafilokokklar, kuk yiring tayokcha kabi patogenli mikroblar aktivlashib, sekundar ikkinchi bir kasallikni infeksiyani kuzgashi mumkin. Bunday xol ruy bermasligi uchun kullaniladigan antibiotiklar anik dozada berilishi, organizmning xolati va antibiotikning mikrobga ta'siri aniklanishi bilan bir katorda, antibiotikni uz vaktida almashtirish yoki boshka davolash usullarini kullanishi lozim. ANTIBIOTIKLARNING OZIK SIFATIDA KULLANISHI

1940 yildan boshlab antibiotiklar xayvon kasalliklarini davolash va uning oldini olishda keng turda kullanilmokda; antibiotiklar kam mikdorda (davolash dozasidan 10—15 marta kam) у em-xashakka kushib xayvonlarga berilsa, ularning tez usishi aniklandi. Keyingi yillarda SSSR da va chet mamlakatlarda antibiotiklarning bunday xususiyati keng urganilib, kishlok xujaligi mollarini, ayniksa yosh mollarni va jujalarni tez ustirishda stimulyator sifatida kullaniladigan buldi, shu sababli xozirgi vaktda xammasi bulib ishlab chikariladigan antibiotiklarning 30—50 protsenti ozik sifatida ishlatiladi, chunki ular xayvon ozigiga kushib berilsa, molning urtacha vazni 15—20 protsent oshadi. Kupincha xayvon ozigiga xlortetratsiklin, oksitetratsiklin, tetratsiklin kushib beriladi. Antibiotik ishlab chikarishda xosil bul¬gan chikindilarni у em-xashakka kushib mollarga berish yaxshi natija beradi, chunki uning tarkibida antibiotikdan tashkari, vitamin, mineral moddalar, mikroelement va boshkalar buladi. Bundan tashkari, antibiotik xosil kiluvchi mikroorganizm rivojlanayotgan ozikli muxitdagi biovit — 40, nativniy, biomitsin, vitabiomitsin, kormogrizin kabilar xayvonlarga beriladi. Antibiotiklar xayvonlarga oz mikdorda berilsa, ular organizmidagi yashirin infeksiya kuzgatuvchilarga xalokatli ta'sir etib, organizmning usishi va kasallikka chidamliligini kuchaytiradi .

Kerakli adabiyotlar 1. Bakulina N.A., Kra у eva E.L. Mikrobiologiya. Tashkent, Meditsina, 1979. 2. Burxonova X.K., Murodov M.M. Mikrobiologiya. Toshkent «Ukituvchi», 1975. 3. Genkel P.A. Mikrobiologiya s osnovami virusologii. M. Prosvesheni у e, 1974. 4. Genkel P.A. Fiziologiya rasteniy s osnovami mikrobiologii. M. Posveshani у e, 1965. 5. Germanov N.I. Mikrobiologiya. M. Posveshani у e, 1969. Iz-vo AN SSSR. 6. Irusalimskiy N.D. Osnovi fiziologii mikrobov. M., 1965. 7. Mishustin У E.N., SHilnikova V.K. Biologicheskaya fiksatsiya atmosfernogo azota. M., Nauka, 1968. 8. Mustakimov G.D. Usimliklar fiziologiyasi va mikrobiologiyasi asoslari. Ukituvchi , 1978. 9. Rabotnova I.L. Obschaya mikrobiologiya. M. Visschaya shkola, 1966. 10. Fedorov M.V. Mikrobiologiya. Toshkent, Ukituvchi, 1966. 11. SHlegel. Obschaya mikrobiologiya. M., Mir, 1987. 12. Mishustin У E.N., У Emsen V.T. Mikrobiologiya, 1985. 13. Gusev M.V., Mina у eva L.A. Mikrobiologiya, 1985. 14. Inogomova M. Mikrobiologiya va virusologiya asoslari, 1983.

Похожие

Qishloq hujaligi uchun zarur bo‘lgan antibiotiklar ishlab chiqarish biotexnologiyasi

Mikroorganizmlardan biopreparatlar ajratib olishning asosiy bosqichlari

Pestitsidlarning tasniflanishi

Tuprok biologiyasining kiskacha rivojlanish tarixi

Qishloq xo‘jalik ekinlari kasalliklariga qarshi kurash usullari