Психологияда кўркув муаммосининг илмий тадкик этилиши - Психология - Рефераты

Психологияда кўркув муаммосининг илмий тадкик этилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54 KB

Психологияда кўркув муаммосининг ил мий тадкик этилиши Инсонлар кўпинча кўркув ҳолатини хавф- хатар вактида, баъзан бирор бир шахс олдида, муҳим иш ва муҳим учрашувлардан олдин, низоли вазиятларда, ўкиш ва ишда муваффакиясизликка дуч келганда, жамоа олдида сўзга чикканда, кутилмаганда содир бўладиган чўчитувчи вазиятларни бошдан кечирадилар. Кўпинча психологик адабиётларда кўркув муаммоси таникли олимлар томонидан кенг доирада таҳлил килиниб, бу борада илмий-назарий таърифлар ишлаб чикилган. Кенг таркалган таърифларга кўра: Қўркув – субъект ўзининг хотиржам ҳаёт кечиришига зиён етиши мумкинлиги ҳакида, унга таҳдид солаётган ёки таҳдид солиши мумкин бўлган хавф- хатар ҳакидаги хабарни олиши билан пайдо бўладиган салбий ҳиссий ҳолатдир. Киши кўркув ҳиссиётига берилганда муваффакиятсизликка учраши мумкинлигини факат эҳтимолий тарзда билади ва ушбу (кўпинча етарлича ишонарли бўлмаган) тахминга биноан ҳаракат килади. Қўркув ҳиссиёти стеник тусда ҳам, астеник тусда ҳам бўлиши ёки руҳан астойдил тушкунликка берилган ва хавотирланган тарзда ёки аффектив ҳолатга тушган тарзда кечиши мумкин Қўркув – одамнинг ўзига ёки якин кишиларига тааллукли бўлган ҳакикий ёки хаёлий хавф - хатарга нисбатан кайтарадиган эмоционал реакциясидир. Қўркув юзнинг окариши, баданнинг титраши ва бошка бир канча ихтиёрсиз товушлар, ҳаракатлар билан ифодаланади. Қўркув хавф- хатардан кочиш ёки ҳаракатсиз туриб колиш ҳолатида ҳам намоён бўлиши мумкин Қўркув ҳолати шахсда психик жараёнларнинг нормал кечишига ката таъсир кўрсатади. Бу жараёнда сезувчанликнинг ўта ошиб кетиши ёки пасайиши вазиятнинг моҳиятини тушунмаслик, идрок этишнинг

ёмонлашуви каби ҳолатларни кузатиш мумкин. Қўркув тафаккур жараёнига ҳам таъсир кўрсатиб, баъзи инсонларда фикрлашнинг равонлашуви ва вазиятдан тезрок чикиб кетишга интилиш билан намоён бўлса, бошкаларда, аксинча, таффакур маҳсулдорлигининг пасайиши, нутк ва ҳаракатларда мантиксизлик акс этади. Жуда кўп ҳолатда иродавий соҳа заифлашиб, инсон бирор карор кабул килишга, вазиятни назорат килишга ўзида куч топа олмай колади. Қўркув вактида кўпинча нутк бузилиб, товушда титрок пайдо бўлади. Қўркув ва хавотирлик диккат жараёнига ҳам катта таъсир кўрсатади. Одатда, диккат жуда таркоклашиб, инсон ўз диккат эътиборини бир ерга тўплай олмай колади ва баъзан, аксинча диккатининг баркарорлиги ошиб, айнан бир объектга томон йўналтирилганлигини ҳам кўриш мумкин. А.Кемпински кўркувни келтириб чикарувчи ҳолатларни 4 гуруҳга ажратади: ҳаёт учун бевосита хавфли таъсир кўрсатувчи омиллар, ижтимоий таҳдидлар, фаолликни шахсан танлаш имкониятининг мавжуд эмаслиги ҳамда ижтимоий муҳит билан ўзаро муносабатлардаги бузилишлар. Келиб чикиш сабабларига кўра кўркувни биологик, ижтимоий, руҳий ва дезинтеграцион турларга бўлиш мумкин [39]. Қўркув хавф-хатардан ҳимояланишга ва ундан кочиш йўлларини излашга ундовчи нормал эмоционал ҳолат ҳисобланади. Ҳеч качон кўркувни ҳис килмаслик мумкин эмас, ҳолбуки кўркув ва хавотирликнинг йўклиги ҳам психик бузилиш белгисидир. Аммо баъзи инсонларда маълум бир вазият ва ҳолатга нисбатан ноадекват реакциялар билан ифодаланувчи ёпишкок кўркувлар ва фобиялар ҳам учраб туради. Фобияга дучор бўлган инсон кўркувнинг асоссиз эканлигини тушуниб етади, аммо кўркувдан халос бўла олмайди. Ёпишкок кўркувларнинг пайдо бўлиш эҳтимоли ҳар бир инсонда мавжуд. Шунинг учун ҳам фобиялар етарлича кенг таркалган. Фобия - бирор вазият, ҳодиса предметга нисбатан вужудга келадиган бирмунча турғун ва асоссиз кўркувдир. Фобия билан азият чекувчилар кўркувларига сабаб бўлувчи предмет ёки вазият ҳакида ҳатто

ўйлаганларида ҳам уларни ваҳима камраб олади. Фобия инсонларнинг нормал ҳаёт кечиришларига тўскинлик килиб, шахсий, ижтимоий ва касбий фаолиятларига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Фобия кўркувдан кучли ва турғун ҳолда намоён бўлиши, кўркув уйғотувчи объектдан кочиш истагининг юкорилиги билан ажралиб туради. Маълумотларга караганда ер юзи аҳолисининг 10- 11 % и турли хил фобиялардан азият чекади. Бу ҳолат инсонда кутилмаганда ва англанмаган сабабга кўра пайдо бўлиши мумкин. Айникса, болаларда кўркув ва фобиялар уларнинг жамиятга, ўраб турган оламга мослашиш жараёнларида кўпрок учрайди. Кўрсатилишича, фобиялар фантазияси яхши ривожланган, хавотирланувчан характерга эга бўлган, ўзига ишонмайдиган, ўзига паст баҳо берадиган, мулокатга киришиш малакалари яхши шаклланмаган инсонларда кўпрок кузатилар экан. Бу жараёнга ирсият ҳамда тарбия ҳам катта таъсир кўрсатади. Фобия эркакларга караганда аёлларда кўпрок учрайди. Бу ҳолат аёлларнинг ҳиссиётга берилувчанликлари ва кўпинча агре с сиянинг объектига айланиб колишлари билан боғликдир. Фобиянинг жуда ҳам кўп турлари мавжуд: одамлар бирор ҳайвондан, ҳашоратдан, баландликдан, ёлғиз колишдан, касаликка чалини ш дан, очик ёки берк бўшликдан кўркадилар. Ҳатто инсонларда фобофобия, яъни бирор фобияга дучор бўлишдан кўркиш каби тури ҳам учрайди. Одамларнинг доимо кўркув ҳиссини кўзғатувчи вазиятдан кочишлари фобиянинг белгисидир. Фобиялар вактида инсон кўркув объектига нисбатан вегетатив нерв системасидаги кўзғалишлар натижасида 2 хил усулда жавоб реакциясини кўрсатиши мумкин: 1 – ҳолатда, симпатик нерв системаси кўзғалиб, юрак уришининг тезлашуви, кон босимининг кўтарилиши, терининг кизариши каби белгилар кузатилса, 2 – ҳолатда эса парасимпатик нерв системасининг кўзғалиши натижасида юрак уришининг секинлашуви, кон босимининг пасайиши, тери рангининг окариши, совук тер чикиши каби ҳолатлар намоён бўлади [81].

Маълумотларда кўрсатилишича, фобия наслдан - наслга ўтади. Ота - онада бирор фобия мавжуд бўлган бўлса, фарзандга ҳам шу ҳолатга нисбатан мойиллик наслий йўл билан узатилади, аммо бу мойиллик айнан шу фобия турига нисбатан бўлмаслиги мумкин. Фобиялар инсон ҳаётий фаолиятининг деярли ҳамма жабҳаларида учраши мумкин: 1) Инсоннинг уйда бўлиш, хўжалик ишлари, шахслараро муносабатлар ва ҳоказолар билан боғлик фобиялар: ёнғин чикишидан, газ билан заҳарланишдан, ток зарбасидан (уришидан), сув босиб кетишидан, баландликдан, ифлосликдан, ювиш воситаларидан, дорилардан, маиший асбоблар портлаб кетишидан, уйнинг кулаб тушишидан, ёлғизликдан ёки коронғуликдан кўркиш. 2) Иш фаолияти билан боғлик фобиялар (ҳамкасблар ва бошликлар билан муносабатлардан, атроф - муҳитдан ва ҳоказолардан кўркиш): ишни бошлашдан, ишни йўкотиб кўйишдан, янги мутахассислигига мос бўлмасликдан, иш жойида шикастланиш ёки бахтсиз ҳодисадан, нафакага чикишдан, ҳамкасблари билан ўзаро бир - бирини тушуна олмасликдан, бошликлардан, назорат – текширувчи ташкилотлардан, муҳим музокаралардан, масьулиятни ўз зиммасига олишдан кўркиш. 3) Инсоннинг шахсий, жинсий ҳаёти билан боғлик фобиялар: ҳомиладорликдан, фарзандсизликдан, зўрланишдан, жинсий юкумли касалликлар ю к ишидан , турли касалликлар билан касалланишдан, кариликнинг кийин кечишидан, соч тўкилишидан, аллергик реакциялардан кўркиш ва бошкалар. 4) Яширин фобиялар: Қарама - карши жинс вакилларидан; бирор иллатга берилиб колишдан; алкогол, наркотик маҳсулотларига, дори воситаларига ва бошка хил тобелик юзага келишдан; омадсизликнинг такрорланишидан, кимнингдир жонига касд килишдан; ўлдирилишдан; ёпик жойлардан, бинолардан, ўзини ўлдиришдан, бойлигини йўкотишдан, аклдан озишдан,

ўзга сайёраликлар билан учрашувдан, турли ранглардан, ру ҳ ва арвоҳлардан кўркиш. 5) Ота - оналарда кечадиган фобиялар: ўз бепуштлигидан, ҳомиладорликдан ҳомилага зарар етишдан, туғрук оғрикларидан, турмуш ўртоғи болани севмаслигидан, болада кандайдир иллат аникланишидан, унга зиён етказишларидан кўркиш. Юкорида келтириб ўтилган фобиялардан ташкари болалар ва ўсмирлар, йигит ва кизлар, эркаклар ва аёллар учун хос бўлган жуда кўп фобия турлари мавжуд. Таъкидлаб ўтилганидек, бу ҳолатларнинг оддий кўркув ёки хавотирлик сифатида намоён бўлиши табиий ҳол. Аммо шу каби ўй – фикрларнинг инсон миясини банд этиши, бирор нарсадан каттик кўркиш , ҳатто ўша нарсанинг номини эшитиш ёки суратини кўришнинг ўзи ҳам инсоннинг даҳшатга тушишига сабаб бўлиши ва энг асосийси бу кўркувлардан одам ўз ирода кучи ёрдамида халос бўла олмаслиги фобиянинг х арактерли хусусиятларидандир Фобиялар маълум вазиятлар, ҳодисалар ва тасаввурлар билан боғлик бўлган доимий хавотирлар ва кўркувлар асосида тез ва сезиларсиз шаклланиши ҳамда оғир психопатологик асоратлар даражасигача ўсиб келадиган кийнокли руҳий кечинмаларга ҳам сабаб бўлиши мумкин. Хавотирлик, кўркув ва фобиялар кечишнинг давомийлиги билан ажралиб туради, ўсиб ривожланишга , ортиб боришга, ўз шаклларини ўзгартириб, бошка ҳаётий вазиятлар, предметлар шаклларига айланишга мойил бўлади. Улар доимий тушкунлик, ғамгинлик, ҳолсизлик ёки агрессия ҳолатларининг вужудга келишига сабаб бўлади. Бир одамнинг ўзида бир неча фобиялар кузатилиши мумкин. Бунда инсон ўз касаллигининг барча кўринишларини танкидий идрок этиши тўлик сакланиб, бу ҳол унинг руҳий азобларини янада кучайтиради. Фобиялар инсон хулкининг баъзи ноодатий ҳолатига ҳам сабаб бўлиши, атрофдагиларнинг номувофик реакциясига олиб келиши мумкин. Масалан, фобик кўркувлар содир бўлиши тимсоли мавжуд бўлган бахтсизликдан

ҳимояланиш максадида ўтказиладиган бутун бошли маросимгача бўлган ҳаракатлар, кўпинча соғлом фикр нуктаи назаридан эриш бўлган хулк - атвор кўринишида намоён бўлиши мумкин. Ю коридагилардан келиб чиккан ҳолда шуни айтиш мумкинки, фобия- инсонлар эмоционал соҳасининг патологик ҳолати бўлиб, асоссиз равишдаги кучли кўркув кўринишида намоён бўлади.

АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И.А. “Ватан саждагоҳ каби мукаддасдир”, - Тошкент, “Ўзбекистон”, 1995. 2. Каримов И.А. - Т .: “Баркамол авлод орзуси”, , 1999. 3. Каримов И.А .- Т.: “Ўзбекистон XXI аср бўсағасида“.1994. Адизова Т.М. Ўкувчиларнинг шахслараро муносабатларини 4. Www.ziyonet.uz

Похожие

Кўркув борасидаги илмий карашларнинг ривожланиши

Илмий назариянинг моҳияти (Психологияда)

Ижод муаммосининг назарий йўналишлари

Коррекцион психологияда психодинамик йўналиш

Педагогик психологияда ривожланиш муаммоси