Педагогик психологияда ривожланиш муаммоси - Психология - Рефераты

Педагогик психологияда ривожланиш муаммоси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157 KB

Педагогик психологияда ривожланиш муаммоси Режа: 1. Психик ривожланиш ҳақидаги янглиш канцепцияларининг танкиди . 2. Психик ривожланиш шароитлари ва уни харакатга келтирувчи кучлар.

1997 йилда қабул қилинган Таълим - тўғсидаги қонун ва кадрлар тайёрлаш Миллий дастурида шахс кафолоти асосий масала асосида эътароф этилган . Президентимиз И.А.Каримов «Иқтисодий ва сиёсий» соҳалардаги барча ислоҲотларимзнинг пировард мақсади юртимизда яшаётган барча фуқарольар учун муносиб хаёт шароитларини ташкил қилиб беришдан иборатдир. Айнан шунинг учун Ҳам маънавий жиҳатдан мукаммал ривожланган инсонни тарбиялаш, таълим ва маорифии юксалтириш, миллий уйғониш ғоясини руёбга чиқарадиган янги авлодни вояга етказиш дав л атимизнинг энг муҳим вазифаларидан бўлиб қолади, деган эдилар. Мактаб жамиятнинг ижтимоий институтлардан бири. Мактаб жамиятнинг бугуни эмас, балки келажакка йуналтирилган ривожини белгилайди. Мактабнинг мақсади таълим ва тарбиядир. Ўқўв фаолияти бу шундай фаолиятки, унда шахснинг психик жараёнлари шаклланади ва ривожланади, унинг асосида янги фаолиятлар юзага келади. Ўқув фаолияти и нсоннинг бутун Ҳаёти давомида намоён булувчи ўзлуксиз жараёндир. Рус психологи А.Н.Леонтъев инсон фаолиятининг психик ва амалий шакллари мавжудлигини, бола онги айнан ўқув фаолиятида усишини таъкидлайди. Д.Б.Эльконин эса ўқув фаолиятининг хусусиятларини кузатиб, моҳиятига, мазмунига ва ўзини намоён булиш шаклига кўра ижтимоийлигини таъкидлайди. Ўқув фаолияти бу шундай фаолиятки, унинг натижасида аввало ўқувчида ўзгариш юз беради. Унинг маҲсули турли мотивлар асосида, қурилган бўлиши даркор. Бу мотивлар бевосита ўқувчи шахсининг усиши ва ривожланиши билан боғлиқ бўлиши керак. Ўқув фаолияти таълим, ўқиш ва ўрганиш деган тушунчалар билан бевосита боғлиқдир. Таълим ўқитувчи ва ўқувчи Ҳамкорлигидаги ўқув фаолияти, ўқитувчининг билим, кўникма ва малакаларини ўқувчиларга ўргатиш жараёнидир. Таълим жараёни бевосита муайяи ахборотни, Ҳаракатларни, хулқ-атворнинг шаклларини ўзлаштиришга қаратилгандир. Ўқиш ва ургатиш тушунчалари ўқув фаолияти билан боғлиқ бўлиб, улар билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштиришга, ўргатишга хизмат қилади. Ўқув фаолиятининг беш элементи мавжуд:

1. Ўқув мотивлари, 2. Ўқув топшириқлари. 3. Ўқув Ҳаракатлари. 4. Ўқитувчининг назорати. 5. Ўқитувчининг баҲолаши. Д.Б.Элькониннинг таъкидлашича, ўқув фаолиятининг шакллантирилиши бу фаолият айрим кишилар бажарилишини асга-сёкинлик билан ўқувчининг ўзига ўқитувчининг иштирокисиз мустақил бажариш учун ўтказилишидир. Таълим жараёни алоҳида ташкил этиладиган Ҳамда бошқариладиган фаолият бўлиб, у ўқувчиларнинг ўқув фаолиятларини ташкил этади ва уларни бошқаради. Таълим жараёни беш элементдан иборат: 1. Таълимншг мақсади - нима учун ўқитиш керак? 1. Таълимнинг мазмуни - нимага ўқитиш керак? 3. Таълимнинг методлари, усуллари ва педагогик мулоқот йўллари. 4. Таълим берувчи. 5. Ўқувчи. Таълим жараёнини ташкил этиш идеал ва амалий фаолиятнинг у ёки бу турини муваффақиятли ташкил этиш учун зарур бўлган ташқи оламнинг муҳим аҳамиятли хоссалари хусусидаги ахборотнинг ўзлаштирилиши: - фаолиятнинг ана шу барча турлари таркиб топган усуллари ва жараёнларининг ўзлаштирилишига; - мақсадга мувофиқ келадиган усуллар ва жараёнларни тўғри танлаш ва фойдаланишга боғлиқ. Таълим жараёнининг муваффақияти: 1. Мотивация. 2. Маълумот усуллари, 3. Маълумотнинг тушунарлилиги. 4. Хотира. 5. Маълумотни қуллаш.

Таълим ва таълим жараёнида болани ривожланиш муаммоси психологик марказий масалалардан биридир. Таълим ва ривожланиш муаммосига доир қатор назариялар ишлаб чиқилган бўлиб, улардан бири. 1.Аклий хатти-Ҳаракатлар, билимлар, малака ва кўникмаларни босқичма- босқич ривожлантириш назарияси (П.Я.Галъперин). П.Я.Гальперин назарияси бўйича билимларни ўзлаштириш жараёни олти босқични бошидан кечириб, уларга: 1. Мотивация. 2, Тушунтириш. 3, Моддий формадаги хатти-Ҳаракатларни бажариш. 4. Баланд овозда хатти-Ҳаракатлар ва вазифаларни бажариш. 5. Бажариладиган хатти-Ҳаракатларня ички режада овоз чиқармай бажариш. 6. Фаолиятни фикран бажариш қиради. Ушбу назарияда таълимнинг учта асосий турларга ажратилади: - биринчи турда - хатти-Ҳаракатларни ўзлаштириш хатолар билан кечади, берилаётган материал етарли даражада англанилмайди, таълим олувчи таълимнинг асл моҳиятини тушуниб етмайди; - иккинчи турда материални нисбатан дадил ва тула тушунилиши ва материал билан боғлиқ тушунчаларни ажратилиши билан характерланади; - учинчи тур - тез, самарадор ва бехато хатти-Ҳаракатларни ўзлаштирилишини таъминлаб беради. В.В.Давидов назарияси. Ушбу назария кичик мактаб ёшидаги уқувчиларни илмий тушунчаларни ўзлаштирилишини тарғиб қилади. Бунда уқувчилар томонидан таълим жараёнида назарий тушунчалар тизимини ўзлаштирилиши лозим бўлиб, бу ўз ўрнида хусусийдан умумий билимларга утилишни таъминлайди. қатор назариялар муаммоли таълим билан боғлиқ бўлиб, Л.В.Занков ва А.М.Матюшкив томонидан олиб борилган тадқиқотлар таьлимда муаммоли дарсларни ташкил этишга қаратилгандир.  Таълимнинг психолик асослари муаммоси кўпгина масалаларни қамраб олади. Таълимнинг муваффақияти бир қатор

психологик омилларга боғлиқ бўлади. Аввало ўқувчининг ўқишга бўлган муносабатига тўхтайлик. Бу муносабат диққатда, Ҳис-туйғуларда, қизиқишлар ва иродада, шунингдек, шахснинг тутган йўлида намоён бўлади.  Таълим жараёни аввало ўқувчилар диққатини йулга солишни талаб этади. Дарсларда кўргазмали қурольлардан, техник ва ЭҲМ воситаларидан фойдаланиш таълим олувчида ихтиёрсиз дикқатни юзага келтиради. Таълим жараёнида таълим берувчининг вазифаси дарсда ишлаш Ҳолатини юзага келтиришгина эмас, балки ўқувчиларнинг дарсда утиладиган материалини идрок этишга тайёр туришларини кўзатиш Ҳамдир. Дарс жараёнида ўқувчиларнинг диққати ўзгариб туради. Укитиш жараёнида бу қонуниятларни назарда тутиш ва ўқувчилар диққатини материалнинг асосий жиҲатларига жалб этиш Ҳамда уларни такрорлаш керак.  Таълим жараёнининг самарадорлиги кўп жиҳатдан ўқитувчи томонидан бериладиган кўрсатмаларга Ҳам боғлиқ. Ўқитувчининг рольи шундан иборатки, у ўкувчиларга тегишли установкани Ҳосил қилиши, нимани вақтинча, нимани умрбод эсда олиб колиши кераклигини, нимани бутунлай эсда олиб қолмасдан, фақат тушуниб олиш кифоя қилишини, нимани сўзма-сўз эсда олиб қолишни, ниманинг маъносини ўз сўзлари билан айтиб бериш учун эсда олиб қолиш зарурлигини кўрсатиб ўтиши лозим. Кўзатишлар кўрсатадики, бундай курсатмалар берилмаганида, ўқувчиларда кўпинча нотўғри тасаввурлар вужудга келади. Ўқитишнинг эмоционаллиги таьлимнинг муваффақиятлилигини таъминловчи омиллардан биридир. Таълим бериш жараёни эмоционал жараён, агар ўқувчиларга берилаётган ахборот уларда Ҳеч қандай Ҳис-туйғу уйғотмаса, уни ўқувчилар яхшилаб эсда олиб қолмайдилар. Гап ўқувчиларнинг психик Ҳолатлари, яъни уларнинг муайян бир пайтдаги кечинмалари - Ҳақида Ҳам бориши керак, албатга. Улардаги қувончли, оптимистик кайфият ўқув фаолиятини жуда самарали қилади. Ўқувчилар эмоционал руҲдаги материални дурустроқ ўзлаштириб оладилар.

Ўтказилган тажрибалар ўқувчилар Ҳеч қандай Ҳис-туйғу уйготмайдиган материалга қараганда, эмоционал руҲдагн материални яхшироқ эслаб қолишларини кўрсатади. Ўқитувчи ўқув жараёнянинг эмоционал томони Ҳақида ғамхурлик қилиши керак. Бу муаммо жуда муҳим аҳамиятга эга. Чунки, биринчидан, таълимнинг мазмуни ниҲоятда мураккаблашиб, Ҳажми эса ғоят катталапшб кетган, Унинг муваффақиятли ўзлаштирилишига эришиш учун ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини кучайтириши лозим. Ижобий туйғулар ўқув меҳнатининг самарадорлигига кучли таъсир этади. Ҳафсала билан бажарилган беғараз мунозара пайдо бўлади, баҲслашилади, бефарқ қараган ёки ундан Ҳам бешбаттар, салбий муносабатда бўлишган ишга эса Ҳеч қандай Ҳафсала бўлмайди. Жамиятимиздаги меҳнат - Ҳақиқий ижод, қувонч манбаи. Мактаб ўқувчиларида ўқув меҳнатига ижодий муносабат уйғотиб, меҳнатнинг Ҳақиқий ижодга, қувонч манбаига айланишига кумаклашиши керак. қадимда греклар жуда ажойиб иборани қуллайдилар: "Талаба -тулдириб турилиши керак бўлган идиш эмас, балки ёқиб турилиши лозйм бўлган машъалдир" Бу фикрнинг тагида, чуқур маъно бор. Зеро, ўқитувчи биз юқорида таъкидлаб ўтган таълим методлари муаммоли таълим, қисман изланиш методи ва тадқиқот методларидан кенг қўлланиши керак. Таълим жараёнини бугунги кундаги асосий талабларидан бири эркин фикрловчи, мустақил тафаккурга эга бўлган шахсни шакллантириш бўлиб, юқорида айтиб угган методлардан фойдаланиш учкунлардан катта машъаллар пайдо бўлишини таъминлаб беради. Таълим жараёнида ўқувчиларнинг билишга қизиқишлари ғоят катта роль ўйнайди. Маълумки, қизиқиш ўқувчиларнинг эмоционал бёзаги, бирор буюмни, бирор фаолиятни танлаш муносабати ва йуналишидир. Маълумки, психологияда қизиқишнинг икки тури ўқувчиларнинг таълим жараёнида аниқланади, биринчиси , бевосита қизиқиш, иккинчиси б е восита қизиқиш. Ҳар бир ўқитувчи ўз ўқувчиларида ўз фанига нисбатан бевосита қизиқишни таркиб топтиришга Ҳаракат қилади. қизиқишлар орқали ўқувчиларда таълимга актив муносабат намоён бўлади. Психолигияда қизиқиш - бу шахснинг ўзи учун қимматли ёки ёқимли бўлган муайян нарса ёки Ҳодисаларга муносабатидир. қизиқишлар шахсни н г муҳим ва индивидуал хусусиятларидан бири бўлиб Ҳисобланади.

қизиқишлар ўқувчилар Ҳаётида катта роль уйнайди. Улар ўқув фаолиятини фаоллаштирувчи асосий турткилар - мотивларидир , қизиқишлар мактаб ўқувчисига фан асосларини дурустроқ ўзлаштириб олишларига, ақлиий қобилиятларнинг ўсишига, билим доирасининг кенгайишига имкон беради. Ўқитувчиларнннг вазифаси ўқувчини дастлаб қизиқтириб қолган ишнинг ўзи билан шугулланишга мажбур қилиш эмас, балки ундаш қизиқишларни чуқурлаштириш ва кенгайтириш, таъсирчан қилиш, қизиқишларнинг марказига айланиб қолган фаолият билан шуғулланиш истагига, майлига айлантиришдир. Ўқувчиларнинг муайян мақсадни кўзлаб иш тутишида, қийинчиликларни енга олишида, ишдан чалгитадиган нарсалар билан шугулланишдан ўзини тия олишида, унда ўқишга иштиёқ таркиб топтиришда намоён бўладиган ирода таълим жараёнида алоҳида аҳамият касб этади. Умумий психология курсидан маълумки, ирода бу шахснинг ўз олдига қўйган мақсадининг аниқлиги, уни амалга ошириш учун интилиши, мақсад йўлида маълум бир қарорга келиш тезлиги ва уни ўз вақтида ижро этиши билан белгиланадиган сифатидир . Таълим жараёнида ўқув материаллига бўлган диққатнинг барқарор бўлишида иродавий зўр беришнинг аҳамияти ниҲоятда каттадир. Таълимда ирода ўқувчида мактаб ва уйда ўтказиладиган машғулотларга тайёр туришда намоён бўлади. Ўқув материалини ўрганиш - эслаб қолиш ва ўқувчининг иродавий зўр беришганига боғлиқ. И рода ўқувчиларнинг фикрлаш фаолиятларида - масалани ечишга, қуйилган саволга жавоб топишга ва Ҳоказоларга интилишида намоён бўлади, Улар ўқувчиларда кўникма ва малакаларни Ҳосил қилишда Ҳам таркиб топади. Психологлар олиб борган тадқиқогларда ўқувчилар томонидан берилган материалнинг ўзлаштирилиши кўп жиҳатдан ироданинг тарбияланишига боғлиқдир. Иродавий активлик таълимнинг зарур шартидир. Таълим муассасасидаги таълим жараёнининг ўзи ўқувчилардан иродавий ўстириш омилларидан биридир. Бунда ўқувчиларнинг кундалмк режими, ўқиш ва оқилона дам олишни бир-бири билан тўғри алмаштириб туриш катта роль ўйнайди. Таълим жараёнида билиш жараёнларини шакллантиришга алоҳида эътибор бериш лозим. Зеро билиш жараёнлари жуда мураккаб фаоллит бўлиб, унда жонли

мушоҲададан абстракт тафаккурга, абстракт тафаккурдан амалиётга ўтилади, ана шундан сўнг объектив Ҳақиқат билиб олинади. Бинобарин, биз биринчи навбатда куриб чиқишимиз лозим бўлган карса ўқув матералини идрок қилиш жараёнидир. Умумий психология курсидан маълумки, идрок бу нарса ва Ҳодисаларни сезги органларига таъсир этиши натижасида уларнинг киши психикасида яхлит образини пайдо бўлиши бўлиб, идрок этиш жараёни таълимда турли формаларда ўқитувчининг огзаки Ҳикоя қилишида, суҳбат ўтказишда, лекция ўқишида, кинодарс, телевизион парча, схемалар ва кўргазмали қурольлар кўрсатиш, экскурсиялар ўтказиш, ўқувчининг ўзига дарсликлар Ҳамда бошқа қўлланмаларни ўқитиш тарзида ўтиши мумкин. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, идрокни таркиб топтиришда ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини Ҳисобга олиш ниҲоятда мухимдир. Чунки, фазони, вақтни ва Ҳаракатларни идрок этишда Ҳам ёш хусусиятларда турли фарлқи мавжуд бўлади. Таълим-тарбия ишларининг усуллари воситалари ва ташқилий формаларини ишлаб чиқиш хамда педагогик жараёнларини бошқаришнинг самарадорлиги психик ривожланишни харакатга келтирувчи кучлар масаласини тўғри хал қилишга богликдир. Болаларнингпсихик жихатидан ўсиши масаласи болалар психологиясининг марказий муоммосидир. Бу муаммоани тўғри хал этиш болалар психологиясининг Фан сифатида янада тараккий этиш учун хам усаётган авлодни тарбиялаш иши учун хам мухим ахамиятга эгадир. Болаларнинг психик жихатидан ўсиши муоммосини чинаккамига илмий асосда хал этиш. А) Болалар психикасини ўсишини таъминловчи оминларнинг ролини ва болалар психикасининг тараккий этиш конунуиятларини аниқлашга; Б) Шу конуниятларга асосланиб таълим ва тарбия системасини шунингдек болалар ўртасида олиб бориладиган таълим-тарбия ишининг мазмуни ва формаларини тўзишга имкон беради. Инсон психикаси ривожланишида, бир томондан табиий, биологик, туғма хсусиятлар билан, иккинчи томондан, ижтимоий хаётда орттирилган хусусиятларининг ўзаро муносабатларининг проблемасидан, ривожланишида

ташқи ва ички омилларнинг (ирсият ва мухитнинг) роли хамда уларнинг ўзаро муносабати проблемасидан иборатдир.Одамда туғма равишда ташқил топган хусусиятлар (масалан, кўриш ва эшитиш сезгиларининг айрим хусусиятлари, нерв системасининг айрим хусусиятлари) билан бир каторда маълум хаёт шароити ва фаолиятнинг таъсири остида, таълим ва тарбининг таъсири остида ташқил топган (масалан , аахлоқий одатлар) хусусиятлар борлигини хеч ким инкор этмайди.Инсон психикасининг табиати биологикми ёки ижтимоий характерга эгами? Буржуа психологияси психиканинг табиати биологик омилларга боглик деган позицияда туради,яъни психик хусусиятлар туғма пайдо бўлади,уларнинг инсон дунёга келишидан олдинрок унда бўлган биологик имкониятга боглик деган позицияда туради.Унинг давосича,инсон психикасининг барча умумий ва индивидуал хусусиятлари табиат томонидан белгиланган ,биологик структураларга жойлаштирилгандир,психик тараққиёт эса, ирсий йўл билан азалдан белгиланиборганизмга жойлаштирилган шу хусусиятларнинг пишиб етилиши жараёнидан иборат эмуш..Жумладан ,хар бир одам қобилиятларининг ривожланиш даражаси (имкониятларнинг нихояси ,энг юксак нуктаси )тақдир томонидан, «қобилиятларнинг табиий фонди» томонидан илгаридан белгилаб қўйилган эмиш.Сўнгги вақтларда микробиологиянинг наслий хусусиятнинг ген билан боглик бўлган механизмини очиш ишдаги ютуқлари муносабатлари билан «ген аслахаларининг туғма даражаси»,шахснинг хусусиятлари ва қобилиятлари генларда программалаштирилганлиги,кодлаштирилганлиги ҳақида гапира бошладилар. Англиялик генетик Ш.Ауэрбах бу фикрни нихоятда аниқ ва образли қилиб ифодалаб беришга уринган . «Хаар бир одам, деб ёзган эди у ,худи картабоз қўлига карта олиб бошлагани каби ,ўз хаётини ,картабоз қўлига карта олиб уйин бошлагани каби ,ўз хаётини ,қўлига генларни олиб бошлайди.Баъзан карта шунчалик ёмон сўзиладики ,хатто сал-пал ютуқни хам орзу қилиш кийин бўлади.Айрим холларда карта шундай ажойиб қилиб

сўзиладики ,муввафокият козониш учун хеч қандай харакат қилмаса хам булаверади».Унинг фикрича «ақлий тараққиёт даражаси,махсус қобилиятлар шахсий сифатлар –бўларнинг хаммаси генетик факторлар билан мухит факторлари муносабатининг натижасидан иборатдир».Бу фикрдан:юксак истеъдодли кишиларнинг кўпайишига хайрихохлик билдириш лозим .Инсониятнинг энг яхши намоёндаларини кўпайтириш керак (жамият хар икки жинсга тегишли истеъдодли кишиларнинг якинлашишига хар томонлама ёрдам бериши керак», «истеъдодсиз» кишилар эса кўпайишдан ўзларини саклашлари керак –деган хулоса чикади . Бола психик хусусиятларининг туғма табиати ҳақидаги назария турли буржуа олимлари томонидан баъзи бир тўзатиш ва изохлар билан хар хил тусда ,хар хил акцентда тушунтирилишига еарамай ,шу вақтга кадар хозирги замон буржуа мактаб педагогикасининг асоси булиб келмоқда.Бу назариянинг маддохари бўлган буржуа олимлари ,ўқувчининг нимага кодир эканлигини билиб олиб ,ундан сунг таълим жараёнини унинг ирсият томонидан белгиланган тараққиёт даражасига мослаштириш керак деб хисоблайдилар. Ўқувчиларнинг акли истедод даражаларига караб хар-хил типдаги мактабларга юбориш учун сортларга ажратиш (масалан Англияда анна шундан келиб чиққанки буни прогрессив педагоги ва психологи Б.Саймон кескин танкид қилган Англияда юксак даражада ақлий истеъдодга эга бўлган болалар университет маълумотини олиш имкониятига йўл очиб берадиган, грамматик мактаб деб аталадиган мактабларда ўқийдилар;ўз табиати жихатидан ақлий ва ижодий фаолиятга « нокобил»,яъни акелий истеъдод даражаси паст деб топилган болалар университетга кириш учун етарли тайёргарлик бермайдиган, хозирги замон мактаблари деб аталган «халта куча» типидаги мактабларда таълим олиш билан каноатланишлари лозимбўлади. АкШда (тестлар ёрдами билан аниқланадиган )ақлий истеъдодкойфиценти жихатидан бир хил бўлган ўқувчиларни бир синфга туплаб ўқитиш амалиётси давом этиб келмоқда. Ақлий истеъдод болалар

учун очилган .одатга кура ,бадавлат ота-оналарнинг болалари ўқийдиган синфларнинг уўқув программалари жиддий материаллар билан тулдирилган ,Ммустақил ишларга кўп этибор берилади.Уртадан паст ақлий истеъдодга эга бўлган ўқувчилар ўқийдиган синфларда таълим «суюлтирилган « программа асосида ,яъни назарий материалларсиз олиб борилади .АкШда айтишларича , «тест баъзиларни жаннатга ,баъзиларни эса дўзахга жунатиш учун берилган рухсатномадир». Хозирги замон буржуа психологларининг асарларида гарчи таълим-тарбиянинг роли ,мухит ва атрофдаги ижтимоий хаётнинг роли ҳақида жуда кўп гапирилса хам ,шунга қарамай ,бу асарларнинг хаммасида психик ривожланишнинг чегаралари туғма биологик потенциал томонидан белгиланади ва хеч қандай шароитда бу чегарадан ташкари чиқиш мумкин эмас ,деб тасдикланади. Сўнгги вақтларда жуда кўп чет Эл психологлари 20-30 йилларда номи чиққан америкалик психолог Э.Торндайкнинг айрим фикрларига мурожаат этмокдалар. Хозирги замон буржуа психологи ўз қарашларини никоблашни ёктиради. Э.Торндайк эса нихоятда аниқ ёзар унинг қарашларида хеч қандай икқиланиш холатларига йўл қўйилмас эди. «Арифметика ўқитувчисининг Янги методлари» ва психологияга асосланган принциплари» деган асарларида Э.Торндайк тўғридан тўғри ўқувчиларнинг «табиий кучлари»га ,уларнинг «туғма майллари»га шама қилади.Э.Торндайк мухитнинг таъсири ҳақида тарбиянинг таъсири ҳақида гапирган лекин бу факторларнинг таъсирига очиқдан очиқ иккинчи даражали,тобелик ролини берган ўқитиш қанчалик яхши бўлишига қарамай ,айрим ўқувчилар хеч қандай мувафокиятга эриша олмайдилар ,бошка бир ўқувчилар эса ,ўқитиш қанчалик ёмон бўлишига қарамай мувафокиятга эришадилар.Мутлақо очиқ- ойдин фикр! Шундай қилиб ўқитувчининг роли йукка чикарилмокда ва олдинган педагогик брак окланмокда . Торндайк бўларни бундан ярим аср чамаси олдин ёзган ,лекин хозир хам буржуа олимлари унинг фикрларини деярли сўзма-сўз қайтармокдалар.

«Яхши ақлий қобилиятлар наслига эга бўлган болалар хатто махсус таълимсиз хам юксак интелектлли кишилар булиб етиладилар ,яхши генлар наслига эга бўлиш бахтига муяссар бўлмаган болалар эса хатто энг яхши таълимдан хам фойдалана олмайдилар». Буржуа психологининг фикрича ,туғма биологик имконият яъни ген аслахаларининг даражаси асосий хал қилувчи ахамиятга эгадир. Психик хусусиятларнинг тараққиёти бу имкониятларнинг пишиб етилиши ўз ўзича ривожланиши демакдир.Бунинг учун тегишли ташқи шароитлар булса ,бас .Чунончи таълимва тарбия бу туғма имкониятни намоён қилиш ва амалга оширишнинг зарурий шартларидандир.Шундай қилиб буржуа психологиясида мухитга факат «инсон табиатига жойлаштирилган»ва инсон ўзи билан дунёга олиб келган туғма имкониятни вояга етказадиган ташқи шароитлик ролигина берилган .Яроксиз овкат жисмоний тараққиётни тухтатиб қўйиш мумкин бўлганидек теварак-атрофдаги мухит хам ички сабаблар асосида юзага келадиган ақлий тараққиётга халакит бериши мумкин ,деб уктирилади.Бунингмисоли тарикасида тухум билан куйидагича ухшатиш келтирилади:тухум қанчалик юкори сифатли булмасин лекин,ўз ўзидан маълумки факат маълум мухит шароитида ,чунончи маълум температура бўлганидагина ундан жужжа чиқиши мумкин.Таъссаввур қилиб куринг ,-дейди бу психологлар,-шароити яхши булмаса :агар юкори сифатли тухумни холодилникга солиб куйсак ундан хеч қандай жужжа чикмайди. Манна биз учун –деб таъкидлайди буржуа психологлари-қобилиятларнинг туғма табиий имконияти «тухум»,таълим-тарбия Эса -гуё температура шароитидир.Бу шароит булмаса ,қобилиятларнинг намоён бўлиши мумкин эмас аммо мухит ўз –ўзича қобилиятларни таркиб топтирмайди. Деб хисоблайди улар. Бундай аналогия,яъни ухшатиш асоссиздир,чунки юкорида келтирилган мисолда гап психик тараққиёт ҳақида эмас ,балкибиологик тараққиёт ҳақида бормокда.Буржуа психологиялари психик тараққиётда наслий факторларнинг хал қилувчи роли бор деган фикрни асослашга

интилиб одатда бир тухумдан бўлган (монозигот)ва хар хил тухумдан бўлган(дизигот) эгизакларнинг киёсий ўрганишдан олинган маълумотларни далил қилиб келтирадилар.Генетик жихатдан бир тухумдан пайдо бўлган уругланган ва кейинчалик иккига булинган бита хужайрадан пайдо бўлган) эгизаклар биологик жихатдан бита организмнинг иккита копияси булиб ,табиатдан бир хил ген бойлигини олган ,бир хил ирсиятга эга бўлган хакикий эгизаклардир.деб айтадиларБуржуа психологларинингбир тухумдан пайдо бўлган эгизаклар устидан ўтказган ттадқиқотларнинг кўрсатишича психик хусусиятларнинг таркиб топишида гуё ирсият етакчи рол уйнар эмиш..Бир тухумдан бўлган лекин бир биридан ажратилган холда хар хил шароитда алохида тарбияланаётган эгизакларнинг шахсий хусусиятларида қобилиятларида ва ақлий тараққиётларида катта корелация (ухшашлик) борлиги аниқланган. Бу шу нарсадан далолат берадики ,бир хилдаги ген аслахаларига эга бўлган тақдирда хар хил тарбия ва хар хил мухит шароити ақлий тараққиёт ва қобилиятларда жуда оз фарқни юзага келтирар экан. Буржуа психологлари бундан фойдаланиб ,психик тараққиётда табиий биологик имкониятлари хал қилувчи фактордир,деб хулоса чикарадилар. Бизда В,Н Колбановский,А,Р,Лурия,А,Н Мироновлар томонидан бир тухумдан бўлган эгизаклар устида ўтказилган тажрибалар бошкача ахволни курсатди,бир тухумдан бўлган эгизаклардан бир хил табиий шароитда .,таълим методларига караб ижодий яъни комбинаторлик ) фаолиятни айрим турларида мутлақо хар хил натижаларини олиш мумкин бизнинг замонимизда прогрессив францўз психологи Р,Заззо бир тухумдан бўлган эгизаклар устида шунга ухшаш тажрибалар ўтказиб ,психик хусусиятларнинг туғма характери назариясига каттик зарба берди Педология болаларнинг психик хусуиятларига ирсият йўли билан мустахкамланган боланинг ўзлаштиришигина эмас балки хаётий мехнат истикболини хам олдиндан белгилаб берадиган хусусиятлар деб каради. Хозирги замон педагогик психологияларида бошка бир йўналиш қобилиятларнинг тараққиётини факат теварак атрофдаги мухитнинг таъсири

билан тушунтиради .Бу йўналиш ўз замонаси учун прогрессив хисобланган 18 аср францўз философии К.А.Гелвеци талимотидан бошланган.Гелвеци талимотига кура ,хамма одамлар ақлий ва аахлоқий тараққиёт учун тугилишданок мутлақо бир хил табиий имкониятга эга бўладилар.Шунинг учун одамларнинг психик хусусиятларидаги фарқ факатгина мухит ва тарбиянинг турлича таъсир қилиши билан вужудга келади,тушунтирилади.Бу концепция одамларнинг психик ва рухий демак социал тенгсизлиги уларнинг туғма хусусиятлари деган ва уша даврларда хукмрон бўлган идеалистик назарияларга қарши қаратилган эди. Бу назариянинг чет эллардаги хозирги турли намоёндалари психиканинг ривожланишида ижтимоий мухитнинг ғоят даражада мухим роли борлигини этироф этадилар. Бироқ ижтимоий мухит буржуа психологлари томонидан метафизик тарзда ,яъни ўзгармайдиган инсон тақдирини илгаридан белгилаб берадиган бир нарса тарзда тушунилади.Инсонга мухит таъсири остида бўлган пассив объект сифатида қаралади. Шуни айтиб ўтиш керакки генетиканинг қўлга киритган ютуқлари муносабати билан сўнгги вақтларда бизнинг мамлакатимизда психик хусусиятларнинг масалан,қобилиятларнинг табиати ҳақидаги психик тараққиётнинг табий имкониятлари ҳақидаги масалалари кенг мухокама қилинмоқда ва биологлар философлар,психологлар медиклар, юристлар иштирокида мунозаралар ўтказилмокда.Ана шу мавзуга оид турли материаллар нашр этилмокда ,мунозара жараёнида психология учун характерили бўлган қарши психик хусусиятларнинг табиатига диолектик ва материалистик нуктаи-назаридан қараш аниқланади лекин шунинг билан бирга ,ошкора куриниб тўрган озчилик томонидан химоя қилинаётган иккита сунгги нуктаи-назар борлиги хам маълум булди. Бу нуктаи-назардан бири – психик хусусиятлар ва қобилиятларнинг табиатини туғма ва наслий деб хисоблайди,Бу позицияда асосан айрим биолог генетиклар турадилар бу позиция тарафдорлари психик хусусиятларнинг таркиб топиши ва тараққиёт жараёнини одам генетик программасининг амалга оширилишидир ,деб тушунтирилади.мана шу

фикрга мувофиқ талант генларнинг муфакиятли комбинациясида ( кушилмасидан) иборатдир ,Психик хусусиятлар бир манода генотип билан яъни одамнинг генетик хусусиятлари билан белгиланади.Психик хусусиятларнинг таркиб топиши ва тараққиёти ген аслахалари спецификаси билан белгиланадиган сифатларнинг т(тегишли мухит шароитларида) намоён бўлиш жараёнидир.Барча изохларга қарамай , бу мулохазалар мантиқий равишда куйидаги хулосага:хар бир одам психик тараққиётнинг спецификаси даражаси маълум даражада унинг ген имкониятлари билан илгаридан белгиланган бўлади.,юеган хулосага олиб келади Бу эса таълим ва тарбиянинг хаётий шароити ва фаолиятининг ролини очиқдан очиқ камситишга юксак истедодли кишиларни сунъий равишда етиштириш ва йирик хужайра ядроларини трансплантация қилиш ( кучириш) методи асосида ўзига хос интеллектуал элитларни сунъий тарзда хосил қилиш принципиал жихатдан мумкинлиги ҳақидаги гояларнинг ишлаб чиқилишига олиб келмоқда.(маълумки ,бу сохада сода организмлар устида мувафокиятли экспериментлар ўтказилган). Агарда барча одамларга ўз қобилиятларини ривожлантириш учун Тула имконият яратиб берилса уларнинг хаммаларида ички имкониятлар бир хил булса ундай холда хар бир нормал одам тўғри ташқил қилинган таълим ва тарбия орқали хар қандай сохада истаган юксакликка эришиши мумкин бўлар эди.Агар одамларнинг турли қобилиятларига эга бўлишларига факат уларнинг турли хаёт ва тарбия шароитлари сабабчидир деб уйлайдиган булсак у холда ,эхтимол ,хар қандай одамни нихоятда тўғри (идеал)ташқил қилинган таълим ва тарбия орқали мўзика сохасида худи Бетховендек гениал одам, математика сохасида худи Лабочевскийдек гениал одам Репин ва Эйнштейн каби каби гениал одам қилиб етиштириш мумкин бўлар эди,деб хулоса чикарар Эдик.Бу назария психик ривожланишнинг, қобилиятлар тараққиётнингбориши ва йўналишига таъсир қилувчи табиий имкониятлардаги индивидуал фарқлар ҳақидаги тушунчани батамон имкор этади.

Психологлар ва педагоглар ихтиёрида бўлган жуда кўп фактлар у йўналишининг хам, бу йўналишнинг хам чекланган ва бир ёқламалигини курсатади. Одамнинг генетик хсусиятлари бир манода унинг психик хсусиятларини белгилайди, деб хисоблаш хатодир. Аммо бунинг тескариси хам, яъни психик тараққиётнинг табиий имкониятлардаги индивидуал фарқларни батамом имкор қилиш (масалан, қобилиятларнинг нишонланадиган индивидуал фарқларни имкор қилиш) ва одамлардаги ғоят хилма-хил барча индивидуал – психологик хсусиятларни факат ташқи таъсиротлар натижасид, дейиш хам нотўғридир. Психик ривожланиш шароитлари ва уни харакатга келтирувчи кучлар Одамнинг психик хсусиятлари унинг хаёти давомида, яъни онтогенетик тарзда юзага келади; бу хсусиятларни таркиб топиши ва ривожланишида одамнинг ижтимоий тажрибаси ташаббуси унинг хаёт ива фаолияти шароитлари, таълим ва тарбия етакчи, хал қилувчи рол уйнайди, - деб ургатади. Мухит (кенг маънода олганда), маълум мақсадга қаратилган таълим ва тарбия азалдан берилган, генетик жихатдан каттий булгиланган ниманидир намоён қилиш учун шаройитгина булиб колмай, балки инсон психик хсусиятларини таркиб топтиради. Шуни алохида кайд қилиб ўтишимиз лозимки, «жамият талабларига жавоб берадиган муайян шахсий сифатларни таркиб топтириш мақсадида катта авлоднинг ёш авлодга онгли, мақсадга мувофиқ таъсир кўрсатиш процессии» сифатида таълим ва тарбия хал қилувчи ахамиятга эгадир. Биринчидан, шуни кайд қилиб ўтиш керакки, одам мухит таъсири остидаги пассив объект бўлмай, балки актив, фаол мавжудотдир. Шунинг учун ташқи хаёт шароити. Ташқи таъсир инсон психикасининг тўғридан тўғри белгиламайди, балки одамнинг мухит билан бўлган ўзаро таъсири орқали, унинг мухитдаги фаолияти орқали белгилайди. Шу сабабли

мухитнинг таъсири ҳақида эмас балки одамнинг теварак атрофдаги мухит билан актив ўз аро таъсири ҳақида гапириш тўғрирок бўлар эди. Иккинчидан, психиканинг ривожланиши оқибат натижада ташқи шароитларга ташқи тасуротларга богликдир. Лекин бу ривожланишнинг бевосита ташқи шароитдан ва ташқи вазиятдан келтириб чикариб бўлмайди. Бу шароитлар хамда вазиятлар хамиша одамнинг хаётий тажрибаси, унинг шахси, индивидуал психологик хсусиятлари ва психик киёфаси орқали таъсир қилади. Манна шун манода ташқи таъсир индивилнинг ўзига хос психикаси ва шахсий тажрибасини ўз ичига олган ички шароит орқали билвосита таъсир қилади. Учинчидан, одам актив мавжудот сифатида ўзи хам онгли равишда ўз шахсини ўзгартириши, яъни ўзи-ўзини тарбиялаш билан шугулланиши мумкин. Лекин ўз-ўзини тарбиялаш жараёни теварак атрофидаги мухитдан ажирилган холда бормайди. Ўз-ўзини тарбиялаш мухит билан мослашган холда ва мухит билан актив ўзаро муносабатда содир бўлади. Шунинг учун ўзини-ўзи тарбиялашда хам мухитнинг таъсири куриниб турибди. Хулоса чиқариш мумкинки, бир хил ташқи шароит, бир хил мухит, турли болаларга, ўсмирларга, йигит ва кизларга турлича таъсир кўрсатиш мумкин. Мактаб ўқувчисининг психик тараққиёти конунлари шунинг учун хам мураккаки, психик тараққиётнинг ўзи мураккаб ва қарама-қарши ўзгаришлардан иборат жараёндир. Психик тараққиётнинг факторлари, талим ва тарбия шароитлари хилма-хил ва кўп кирралидир. Биз юкорида айтиб утилганидек, бу фактор ва шароитлар турли болаларга турлича таъсир қилиши мумкин. Ўз-ўзидан равшанки, одамнинг психик ривожланиши учун табиий, биологик имкониятлар зарурдир. Инсоннинг психик хсусиятлари нормал таркиб топиши учун муайян даражадаги биологик тўзилиш, инсон мийяси ва инсон нерв ситемаси бўлиши шарт. Инсонинг табиий хсусиятлир психик ривожланишнинг мухим шартидир. Бу табиий хсусиятлар психик ривожланишни харакатга келтирувчи кучлар, факторлар эмас, балки факат

дастлабки шарталрдир. Мия биологик тарзда ташқил топган орган сифатида онгнинг юзага келиши учун дастлабки шартлардир, онг эса инсон ижтимоий турмушнинг махсулидир. Нерв системаси теварак атрофдаги оламни акс эттириш учун туғма органиқ имкониятларга эга лекин тегишли қобилият факат ижтимоий хаёт шароитидаги фаолиятда таркиб топади. қобилият куртакларининг, яъни нерв системаси ва мияда бъзи бир туғма анатомик – физиологик хсусиятларининг мавжудлиги қобилиятларнинг ривожланиши учун зарур табиий шарт-шароитлардир.Аммо бу шарт шароитларнинг мавжудлиги хали қобилиятларнинг ривожланишини таъминламайди. қобилиятлар хаёт ива фаолият шароитлари, одамга бериладиган таълим ва тарбия таъсири остида таркиб топади ва ривожланади. Табиий хсусиятлар тараққиётни харакатга келтирувчи куч эмаслигига қарамай, психик тараққиётга маълум даражада таъсир курсатади. Биринчидан табиий хусусиятларсихик хусусиятлар тараққиётнинг турли й улларини ва усулларини белгилаб беради .Инсон нерв системасининг хусусиятлари ўз –ўзича шахснинг хеч қандай психик хусусиятларини белгиламайди. Хеч бир нормал бола дадил ёки куркок иродали ёки иродасиз мехнатсевар ёки ялков интизомли ёки интизомсиз булиб тугилмайди.Агарда турбиёя тўғри ташқил қилинса нерв системасининг исталган типии асосида характернинг барча ижтимоий кимматли хусусиятларини хосил қилиш мумкин масалан сабот матонат ва ўзини тута билиш хислатини нев системасининг типии шиддатли (Павло буйича) бўлган болаларда хам нерв системасининг типии вазмин бўлган болаларда хам тарбиялаш лозим ва тарбияласа бўлади. Иккинчидан табиий хусусиятлар одамнинг бирор сохада эришган ютуқлари даражасига хам таъсир қилиши мумкин ,Масалан, қобилият куртакларида туғма индивидуал фарқлар бўлмайди шу сабабли баъзи одамлар бошка одамларданг маълум бир фаолиятни эгаллаш имконияти жихатидан устун туришлари ва шунинг билан бир пайтда бир фаолият

турини эгаллаш имкониятини ўзини мусика қобилияти ривожланиши учун қўлай табиий куртакка (табиий шароитга эга бўлган бола бошка хамма шароитлар бир хил бўлишига қарамай мусика қобилияти ривожланиши учун табиий куртакка эгап бўлмаган болага нисбатан мусика сохасида тез ривожланади ва нисбатан катта ютуқларга эришади ,Манна шу маънода олганда одамлар ўз қобилиятларини ривожлантириш имкониятига эга эмаслар . Психик ривожланишнинг биологик асослари туғма табиий куртаклар масалага якун ясар эканмиз мактаб рахбарлари ва ўқитувчиларнинг диккатини асосий хулосага каратиш лозим гарчи табиий куртаклар мактаб ўқувчисининг психик ривожланиши маълум ахамиятга эга булса (шу сабабли, масалан таълим жараёнида айрим ўқувчиларда бошка ўқувчиларда нисбатанкўпрок зўр бериш талаб қилинади,айримўқувчига ўқитувчи бошка ўқувчига нисбатан кўпрок куч сарфлайди этибор беради ва кўпрок вақт ажратади. Бу куртакларнинг ўзи психик тараққиётида хал қилувчи рол уйнамайди.ана шунинг учун хам уўқув тарбия ишларида жиддий кийинчиликлар юз берган вақтларда ўқитувчилар ўқувчиларда хакикатдан хам (ёки чамаси) табиий қобилият куртаклари йук экан деб қўлни ювиб қўлтикка уришларига ,хафсаласиз бўлишларига хеч қандай асос йук. Ривожланиш деганда –ходисаларнинг хар хил икки категорияси тушунилади,аммо бу категориялар бир бирлари билан чамбарчас боғлангандир. 1. Миянинг ўз биологик органиқ етилиши ,унинг анатомик биологик тўзилиш жихатдан еилиши , 2. Психик (ақлий)ривожланишнинг маълум динамик даражалари сифатидаги ўзига хос ақлий етилиш сифатидаги психик (шу жумладан ақлий) ривожланиш .Ўзтўзидан маълумки ақлий ривожланиш мия тўзулишининг биологик эттирилиши билан богликдир ва бу факат уўқув тарбия ишларида албатта хисобга олиниши лозим.

Таълим миянинг органиқ жихатдан етилишини инкор эта олмайди.Мия тўзилишининг органиқ жихатдан етилишини мухитга таълим – тарбияга мутлақо боғланмаган холда ўзининг катъий биологик конунлари асосида содир бўлади деб бўлмайди.Мухит таълим тарбия ва тегишли машқ мия тўзулишининг органиқ жихатдан етилишига ёрдам беради ,шунинг учун масалан,биз ақлий ривожланиш ҳақида гапирганимизда бу жараённи миянинг биологик жихатдан етилиши билан чамбарчас боғланган холда содир бўлади деб хисоблаймиз. Таълимсиз Тула ақлий ривожланиш бўлиши мумкин эмас. Таълим ривожланишига стимул бўлади ривожланишни ўз оркасидан эргаштириб боради таълим масалан ,катта Ж.Пиаже фикридек мантиқий фиткрлашни таъминловчи мия тўзулишларининг Тула тукис етилишини кутиб турмайди.Зарур шароит тугилганда таълим мантиқий фикрлаш малакасини таркиб топтиради ва тегишли ақлий ривожланиш учун стимул бўлади. Лекин таълим ривожланишига стимул бўлиш билан ўзи ривожланишига таянади,эришилган ривожланиш даражасининг хусусиятларини хисобга олади,ривожланишнинг ички конунларини инкор эттирмайди.Инкор этолмайди хам,таълимнинг имкониятлари жуда кенг булса хам аммо чексиз эмас.Таълим билан ривожланишни айнан ухшаш нарса деб ўйлаш айнан бир нарса деб ўйлаш бир ёқлама фикр юритишдир ва шунинг учун хам бу нотўғри нуктаи-назардир Боланинг мактаб ўқувчисининг психик ривожланишини харакатга келтирувчи кучлар мураккаб ва турли тумандир. Ривожланишнинг мохиятини қарама-қаршиликлар курашидан ияки зиддиятлар курашидан иборат деб тушунишга асосланиб, боланинг, мактаб ўқувчисининг психик ривожланишини бевосита харакатга келтирувчи кучлар таълим-тарбия жараёнида юзага келадиган хамда бартараф қилинадиган эсқилик билан янгилик ўртасидаги қарама-қаршиликлардан ииборатдир дейиш мумкин .Бундай зиддиятларга ,масалан фаолият томонидан юзага келадиган Янги эхтиёжлар билан уларнинг қондириш имкониятлар ўртасидаги

зиддиятлар боланинг усиб бораётган жисмоний ва рухий имкониятлари билан эски таркиб топган ўзаро муносабат формалари ва фаолият турлари ўртасидаги зиддиятлар жамоа катта одамлар томонидан кундан кунга ортиб бораётган талаблар билан психик тараққиётнинг мазкур даражаси ўртасиданги зиддиятлар киради. Юкорида курсатилган зиддиятлар хамма ёш учун характерлидир, лекин қайси ёшда намоён бўлишига караб, маълум спецификага (хсусиятга) эга булиб боради. Масалан, кичик мактаб ёшидаги ўқувчида ммустақил иродавий фаолиятга нисбатан белган тайёргарлик билан хатти- харакатларнинг мавжут вазиятга ёки восита ички кечинмаларга богликлиги ўртасида зиддият бор. Ўсмирда энг кучли зиддиятлар, бир томондан, унинг ўзига ўзи бахо бериши ва ўз талабалари даражаси ва иккинчи томондан, атрофдагиларнинг унга нисбатан бўлган муносабатлари ҳақидаги ички кечинмаси ўртасида, шунингдек, ўзининг жамоадаги раел мавкеи тўғрисидаги ички кечинмаси ўртасида, катта одамлар хаётида тула хуқуқли аъзо сифатида катнашиш эхтиёжи билан бирга ўз имкониятларининг мос келмаслиги ўртасида пайдо бўлади. Диалектик нуктаи назардан қараганда, ривожланиш факат соф миқдор ўзгаришлари жараёнидан, яъни қандайдир психик ходисаларнинг, психик хсусиятлар ва сифатларнинг кўпайиши ёки камайишидан иборат эмас. Психик ривожланишни факат, ёш ошган сари диккат хажмининг, психик жараёнлар ихтиёрийлигининг, маъно жихатдан эсда олиб коли шва шунинг кабиларнинг ортиши, бола фантазиясининг камайиши, хатти- харакатларнинг импульсивлиги, идрокининг уткирлиги, янгилиги ва хокозолардан иборат деб бўлмайди. Психиканинг ривожланиши маълум ёш даврларида сифат жихатдан Янги хсусиятларнинг, яъни « янгидан хосил қилинган сифатларнин» (ўсмирларда катта булиб колганлик хиссининг ёки илк успиринликда мехнат қилиб ммустақилхаёт кечириш эхтиёжининг) пайдо бўлиши билан богликдир.

Психологлар психик ривожланишнинг умумий тенденциялари, конуниятлари борлигини кайд қилиб курсатмокдалар. Лекин мухит таъсирига нисбатан бу конуниятлари (кенг маънода олганда) икқиламчидир, чунки бу конуниятларнинг ўзига хос хсусиятлари хаёт шароитига, фаолиятга ва тарбияга богликдир. Манна шундай умумий конуниятларга биринчи новбатда психик ривожланишнинг нотекслиги киради. Психик ривожланишнинг нотекислиги шундан иборатки, хар қандай шароитда, хатто таълим ва тарбиянинг энг қўлай шароитларида хам шахснинг турли психик белгилари, психик функциялари ва психик хсусиятлари ривожланишнинг бита даражасида тухтаб турмайди. Болаларнинг ривожланишидаги айрим даврларда психиканинг у ёки бу йўналишларда ривожланиши учун нихоятда қўлай шароитлар пайдо бўлади ва бу шароитларнинг баъзилари вақтинчалик, уткинчи характерда бўлади. Эхтимол психик фаолият айрим турларининг таркиб топиши ва ўсиши учун оптимал муддатлар мавжуд булса керак. У ёки бу психик хсусиятлар ва сифатларнинг ривожланиши учун энг қўлай шароитлар бўлган ан шундай ёш давлатлари сензитив даврлар деб аталади (Л.С.Викотский, А.Н.Леонтьев). Бундан сензитивлик даврининг мавжудлигига миянинг органиқ жихатдан етилиш конунияти хам.,айрим писхик процесслар хамда хусусиятлар асосида таркиб топиши хам (масалан, математик тафаккур факат маълум даражада таркиб топган, абстракт тафаккур кубулифт асосида таркиб топиши мумкин) хаётий тажриба хам сабаб бўлади. Масалан, нутикнинг ривожланиши учун 1 ёшдан 5 ёшгача бўлган давр, кўпгина харакат малакаларнинг таркиб топиши учун кичик мактаб ёшдаги давр, математик тафаккурнинг таркиб топиши учун 15-20 ёшгача бўлган давр сензитив давр хисобланади. Бошка бир конуният психика интеграсиясидир. Инсон психикаси ўз тараққиёти давомида тобора кўпрок яхлитлик, бирлик мустахкамлик ва доимийлик хсусиятларини касб эта олади. Н.Д.Ливитовниннг кўрсатишича, кичкина бола психик жихатдан турли фрогментар психик холатларининг кичик бир системага уюштирилганидан иборатдир. Психик ривожланиш

психик холатларнинг секин-аста усиб, шахс хислатларига айланишидан иборатдир. Учинчи конуният пластиклик ва компенсация имконияти И,П.Павлов факатгина тегишли таъсир курсатилса ,хамма нарсанинг яхши томонга ўзгартириш мумкинлигини таъкидлаб нерв системасини нихоятда пластиклигини кўрсатиб ўтган эди.Таълим ва тарбия шароитида боланинг ,мактаб ўқувчисининг психикасини мақсадга мувофиқ ўзгартиришнинг бой имконияти нерв системасининг анна шу пластиклигига асосланади.Пластиклик компенсация учун хам йўл очиб беради:Бир хил психик функциянинг ривожланиши заиф ёки нуксонли булса бошка функциялар жадаллик билан ривожланади .масалан хотира кучсиз булса уни фаолиятнинг зўр уюшганлигига ва аниқлиги билан компенсация қилиш мумкин , кўришдаги нуксонлар кисман эшитиш анализаторининг уткир даражада ривожланиши билан компенсация қилинади.Шундай қилиб ,боланинг мактаб ўқувчисининг ривожланиши мураккаб мураккаб диолектик жараёндир. Айникса кейинги йилларда болалар ва мактаб ўқувчиларнинг жисмоний ва психик ривожланишининг тезлашиб боришида куринаётган акселерация ( лотинча тезланиш )ходисаси деб аталадиган ходиса болаларнинг ёш характеристикасини қайта куриб чиқишга сабаб булди. Болалар тезрок усиб ривожланмокда ва психик интеллектуал ривожланишида бунда бир неча ун йил илгаригига қараганда юксакрок даражага эришмокдалар ,олимлар акселерация ходисасининг хам биологик хам ижтимоий сабабларини курсатмокдалар.Бу ходисанинг биологик сабаблари оз миқдордаги ионлашган нурланишларнинг ва радио тулкинларининг таъсири ,кишлок хужалигига ва медицина да ўсиш ва ривожланишни стимуллаштирувчи биологик актив моддаларнинг қўлланилиши ,инсон озукасида хайвон оксил моддалари миқдорининг ошишидан иборат булса ,бу ходисанинг ижтимоий сабаблари хаёт темпининг кучайиши ,хаёт тонусининг ортиши телевидение радио кино орқали боланинг ўсмирнинг

илк ёшлик чогида н бошлаб миясига йигиладиган ғоят кўп миқдордаги информациялар , маълумотлар окимининг таъсиридан иборатдир. Айрим ттадқиқотчиларнинг фикрига кура бўларнинг хаммаси ёш хусусиятлари характеристикасини шунчалик шартли бекарор харакатчан ва динамик қилиб куядики натижада ёш хусусиятлари деган тушунчанинг ўзи шубха остида колади. Уйлаймизки ,бу фикр билан келишиб бўлмайди ,Ёш хусусиятлари ёшнинг энг типик ва энг характерли бўлган хамда ривожланишнинг умумий йўналишини курсатадиган умумий хусусиятлари сифатида мавжуддир.Бироқ ўз ўзидан маълумки ёш ўзгармас ва абсолют категория эмас.Ёш –ёш чегаралари ва ёш хусусиятлари тушунчаси абсолют эмас ,балки нисбий ахамиятга эгадир. Таълим-тарбиянинг вазифаси болада мактаб ўқувчисида биринчидан мазкур ёш боскичида юксак ривожланиш даражасини характерлаб берадиган ва иккинчидан болани ,мактаб ўқувчисини кейинги ёш боскичига яъни психик ривожланишнинг янада юксакрок даражасига конуний равишда ўтишга тайёрланадиган психик хусусиятларини ,хислатларини ва сифатларини шакллантиришдир.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Бажович Л. Личность и ее формирования в детским возрасте. М.: 2. Виготский Л.С. Избраннўй психологический исследование. М.: 3. Гоноболин Ф.Н. Книга об учителе. М. 1965. 4. Петровский А.В. Социолная псхология. М.: 1987. 5. Крутецкий В.А. Психология обучения и воспитания школьников. М.: 1979. 6. Виготский Л.С. Педагогическая психология. М.,1991г. 7. Бютнер. Как жить с агрессивнўм детьми. М., 1991г 8. Обухова Л.Ф. Детская психология. М., 1985г 9. Умурзакова А.П. Обҳечеловические ценности: национальнўе традиции и обўчаи в развитии. (Обшественнўе науки в Узбекистане 1991 №1). 10. А.В.Петровский «Умумий психология»Тошкент, Укитувчи,1992й. 11. Давлетшин М.Г. «Психологическая наука в Узбекистане» психологический журнал. Тошкент, №7 1986 й. 12. Хайруллаев М.М. Узбекистонда ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихидан лавхалар. Тошкент – 1995 й. 13. Гозиев.Э «Тафаккур психологияси» Тошкент, Укитувчи1990й. 14. Каримов И.А Ўзбекистон иқтисодий ислоҳoтларни чуқурлаштириш йўлида. Т.:«Ўзбекистон» 1995. 15. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997. 16. /афаров А . З., Югай А.Х. Педагогика амалиёти. Тошкент-2002. 17. Даваетшин М.Г., Тўйчиева С.М. Умумий психология, Тошкент 2002. 18. Даваетшин М.Г. Замонавий мактаб -ўқитувчиси психологияси. -Тошкен т 1998. 19. www.ziyonet.uz

Похожие

Шахс психологияси. Психологияда шахс муаммоси. Шахс ҳақидаги анъанавий назариялар

Ёш психологияси ва педагогик психологияда ёш даврларини табакалаш муаммолари

Психологияда шахс ва жамият муаммоси. Шахснинг фаоллиги. Фаолият турлари, мотивацияси ва уларни бошкариш

Акли заифлик муаммоси ва акли заиф болалар рухиятининг ривожланиш хусусиятлари

Илмий назариянинг моҳияти (Психологияда)