Овоз функцияларининг бузилиши овоз физиологияси - Психология - Рефераты

Овоз функцияларининг бузилиши овоз физиологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63 KB

Овоз функцияларининг бузилиши овоз физиологияси Режа 1. Овоз функцияларининг бузилиши 2. Овоз физиологияси

Овоз-Ўпкадан чиқаётган ҳавониннг ҳиқилдоқдаги овоз бойламларнинг тебранишидан ҳар хил баландликда, куч ва тембрда ҳосил бўладиган товушлар йиғиндисидир. Овоз баландлиги овоз бойламларининг тебраниш такрорлигига боғлиқ бўлади. Овоз бойламлари қанчалик узун ва таранг тортиладиган бўлса, овоз шунчалик баланд чиқади. Овоз баландлиги ҳиқилдоқ мушакларининг ишига қараб узгаради. Овоз кучи овоз бойламларнинг тебраниш тезлигига, бир-бирига нечоғли зич жипслашувига, чиқиб келаётган ҳаво оқимига боғлиқ. Овоз тембри овознинг асосий тонига обертонлар (қўшимча тон) қўшилиши ва ҳиқилдоқнинг тузулиши хусусиятига боғлиқ бўлиб, одамни овозидан таниш имконини беради. Катта ёшли одам овознинг баландлиги каттагина даражада узгара оладиган бўлиб, 4-5 тонни уз ичига олади. Болалар овозининг диапозони анча кичик. 2-3 яшар бола овозининг баландлиги 3 тондан ошмайди. (Диапазон – киши овози баландлигининг энг паст ва энг юқори чегараси доирасининг ҳажми). Дапазоннинг қандай бўлиши Ўпка ҳиқилдоқ артикуляцион аппаратларнинг катта – кичиклиги, кучига боғлиқ. Бола ёши улғайган сайин унинг овози диапазони кенгайиб боради: 4-5 ёшли болаларда 4 тонга, 6-8 ёшда 6 тонга, 9- 11 ёшда 8 тон, 12-15 ёшда 8-9 тонга етади. Ўғил ва қиз болалар овозининг диапазони бир-биридан деярли фарқ қилмайди. Болалар балоғатга етганда овоз кескин узгаради, болалар овози катталарга хос овозга айланади. Ёш боланинг ҳиқилдоғи катта одамникидан икки баравар кичик бўлади. Унда овоз бойламларининг фақат четки қисмлари тебранади. Бола улғайган сайин 12-15 ёшда – Ўғил болаларда - баравар, қиз болаларда эса – 1/3 ҳисса катталашади. Бу даврга келиб овоз бойламлари йўғонлашади ва узунлигига қараб Ўсиб боради. Уларнинг фақат четки қисми эмас, балки бошидан- охиригача тебранадиган бўлади. Бу даврда Ўғил болалар овози узгариб, дЎриллаб қолади. Расталик мутация даври деб аталадиган бу давр 3-4 ойдан 1-2 йилгача давом этиши мумкин. ОВОЗ БУЗИЛИШЛАРИ

Сузлашни ҳамда қўшиқ айтиш вақтида гигена қоидаларига риоя қилмаслик, овозининг зЎриқиши, қулоқ оғирлиги, ҳиқилдоқ кассаликлари, Ўпка, брохлар, трахея, юрак ва томир системаси касалликлари, артикуляцион аппарат фаолияти ва тузилишидаги патологик узгаришлар ва бошқа сабабларга кура овоз функциялари бузилиши мумкин. Бунда овознинг бузилиши табиатан органик органик ёки функционал хилларга ажратиш шартлидир. Органик овоз бузилишларининг дастлабки аломати ҳиқилдоқ функциясининг қисман айниши енгил ҳиқиллаш пайдо бўлишидир, лекин бунга узоқ давом этган бошқа узгаришлар қўшилса, бу камчилик янада ҳам оғирлашиб, купаяди. Органик бузилишларда овоз ҳосил бўлишида иштирок этувчи органларнинг тузилишида патологоанатомик узгаришлар бўлгани сабабли, махсус олиб борилган коррекцион ишлар таъсирида овоз коммуникативлик функцияси жиҳатдан тикланса-да, кучи, баландлиги ва тембри жиҳатидан нормал жарангли овоздан озми-купми фарқ қилаверади. Функционал овоз бузилиши овоз ҳосил қилувчи органлар функциясининг вақтинча узгариб қолгани натижасида пайдо бўлади, шунинг учун ҳам бунда логопедик машқлар йўли билан овознинг нормал жарангига эришиш мумкин.Овоз бузилишларини шу тариқа органик ва функционал хилларга ажратиш фониатрик даво ва логопедик машқларни тўғри белгилаш, тўғри ташкил этиш учун катта аҳамиятга эга.Овоз бузулишларини тўғри аниқлаб олиш учун беморни тегишли мутахассислар клиник (фониатрик, отоларингологик, неврологик,) логопедик, психологик томонидан обдон текшириб куришлари керак. Овоз бузилишларини тиббий, логопедик, психологик жиҳатидан таҳлил қилиб, камчилик табиатини янада чуқурроқ Ўрганиш, буларни батараф этиш методлари ва усулларини ишлаб чиқишга имкон беради.Овоз нуқсонларини аниқлашда: а) нутқ аппаратининг қайси томонлари (ҳаракчанлиги, идрок этиш қобилияти) бузилгани; б) анализаторнинг қайси (марказий, переферик) бўлими ишдан чиққанини; в) камчиликнинг табиатан қандай (органик, функционал) эканлигини ҳисобга олиш лозим. Бундан ташқари, камчиликнинг қачон пайдо бўлганини ҳам

аниқлаб олиш керак.Органик ва функционал овоз бузулишларининг купчилиги бола организми тараққиёти процессида бошланган бўлади. Лекин овознинг марказга алоқадор камчиликлари борки, булар туғма бўлиши ҳам орттирилган бўлиши ҳам мумкин. Овоз нуқсонларининг купчилик турлари бошқа нутқ нуқсонларига кушилиб, шулар билан бирга давом этиб боради (дизартрия, ринолалия, қулоқ оғирлиги натижасида кузатиладиган нуқсонлар ва бошқаларда). Шундай қилиб, овоз нуксонлари келиб чиқиш сабабларига кура органик ва функционал бўлади. Кайси бўламда узгаришлар борлигига қараб, бу нуқсонлар марказий ёки периферик бўлиши мумкин. Функционал овоз камчиликларида овознинг ҳосил бўлишида иштирок этувчи органлар тузулишида ҳеч қандай узгаришлар бўлмайди. Овоздан нотўғри фойдаланиш, асаб кассаликлари руҳий травмалар функционал овоз бузилишларини вужудга келтириши мумкин.Органик овоз камчиликлари овоз ҳосил қилувчи органлар марказий ёки периферик қисмларининг айрим зоналарида структура узгаришлари борлиги ёки улар механик жиҳатдан заррарланган туфайли юзага келиши мумкин. Периферик характерга эга бўлган овоз нуқсонларига, масалан, овоз бойламларидаги тугунчалар, ҳиқилдоқ папилламатози (сугали, Ўсмалари), ҳиқилдоқ стенози (торайиб қолиши), хроник ларингит, ҳиқилдоқ мушукларининг фалажи ва прези ҳамда бошқа бир қанча узгаришлар сабаб бўлади.Табиатан ҳар хил бўладиган овоз нуқсонлари логопедияда қўйидаги терминлар билан аталади: афония, дисфония, фоностения, ринофония, ринолалия ва ҳоказо.Афония (лотин тилида — инкор этиш, грек тилида фонос — овоз) — бугунлай овоз чиқмаслиги, овоз йўқпиги. Бунда овоз ҳосил қилиш аппаратининг фаолияти ёки тузилишидаги узгариишар натижасида овоз чиқмай қолиб, киши шивирлаб гапиради. Сабабларига кура афония органик ва функционал бўлади. Ўиқилдоқнинг Ўткир ва хроник касалликлари, ҳиқилдоқ мушакларининг Ўсмаси ва фалажида, овоз бойламларидаги узгаришларда, папилламатоз, ҳиқилдоқ стенози ва ҳоказоларда органик афония кузатилади. Функционал гипертонусли ва гипотонусли афония, психоген афонияларда

ҳиқилдоқ ичидаги мускуллар функцияси бузилади. Афониянинг иккала турида ҳам овоз бойламларининг бутунлай ёки етарли даражада жипслашмаслиги натижасида овоз ҳосил бўлмайди.Дисфония (дис — "бузилиш"ни билдирувчи юклама, фонос — овоз сузидан) — овоз кучи, баландлиги ва тембрининг қисман бузилиши. Дисфония ҳам асосан ҳиқилдоқнинг Ўткир ва хроник касалликлари (яллиҚланиш прокссллари, ҳиқилдоқ мушакларининг қисман фалажланиши, турли Ўсмалар ва бошқалар) туфайли юзага келади. Дисфонияда афониядагидан фарқ қилиб, овоз сақланса-да, у заиф, хириллаб чиқадиган, титровчи, узилувчи бўлиб қолади.Фоностения (гречка фонос — овоз, астения — кучсиз, дармонсиз сузларидан) — овоз аппаратида органик узгаришлар бўлмаган ҳолда овоз ҳосил қилиш функциясининг бузилиши. Бунда овознинг тез кучсизланиб қолиши, овоз жарангининг сусайиши кузатилади. Фонастения асосан овоз аппаратига ортиқча зЎр келганида тарбиячи, Ўқитувчи, ашулачи каби касб эгаларида овоз гигиенасига риоя қилмаслик натижасида касб касаллиги сифатида юзага келади. БоҚча ва мактаб ёшидаги болаларда фонастения ҳаддан ташқари зЎр бериб гапирилган вақгда, қаттиқ бақириб ашула, шеър айтганда курилади.Мутация туфайли овоз бузилиши — функционал овоз нуқсонларининг бир куринишидир. Бу камчиликни органик ва функционал узгаришлар чегарасидаги овоз нуқсонлари группасига киритиш ҳам мумкин. Мутация — балогатга етиш даврида ҳиқилдоқнинг тез Ўсиши натижасида овоз узгариб қолишидир. Овоз аппаратининг баъзи бир бўлимлари Ўртасидаги уйҚун боҚланишларнинг бузилиши овоз ҳосил бўлиш жараёнида пайвасталик йўқолиб кетишига олиб келади, шунга кура овознинг кучи, тембри, баландлиги айниб, узгариб қолади. Натижада бола овози гоҳ паст, гоҳ баланд бўлиб чиқади. Мутация даврида болалар овозини эҳтиёт қилиш, унга зЎр келтирмаслик керак. Баъзан мутация уз муддатидан олдин барвақг (10—11 ёшда), баъзан эса ҳаддан ташқари кечикиб (19—20 ёшда) бошланади. Патологик мутация куринишлари махсус ташкил этилган логопедик

чорагадбирлар ёрдамида бартараф этилиши керак. Болаларда овозни тиклаш, аслига келтириш Овоздаги камчиликларни бартараф этиш ишлари болага ҳар тарафлама, комплекс таъсир курсатиш йўли билан мутахассис врачлар, фонопед (логопедия фанинг бир соҳаси — фонопедия мутахассиси), тарбиячи, Ўқитувчи, ота-оналар ҳамкорлигида олиб борилади. Поликлиника қошидаги логопедик кабинет, ларингологик бўлимларда болаларга ёрдам ташкил этилади. Стационар шароитида логопед ҳар бола билан бир кунда бир неча маротаба 8—10 минутлик машгулот Ўтказади. Унда ота-оналар логопед топшириқларини бола билан биргаликда ҳар куни бажариб боришлари керак.Овозни аслига келтириш методикалари С. Л. Таптапова, О. С. Орлова, Е. В. Лаврова ва бошқалар томонидан ишлаб чиқилган. Уларнинг фикрича, коррекцион-логопедик ишлар психотерапия, даволаш физкультураси ва дори-дармонлардан фойдаланиб туриб, ортофоник (овозни жойига келтирадиган) артикуляцион, нафас машқлари билан бирга комплекс ҳолда олиб борилса юқори натижаларга эришиш мумкин. Барча ишларни улар икки босқичда Ўтказипши тавсия этадилар: 1-босқич — тайёрлов босқичи, 2-босқич — овозни аслига келтириш босқичи. Бола билан тил топиб, яхпш гаплашиш, уни уз кучига ишонтириш, коррекцион ишларнинг мақсад ва вазифаларини тушунтириш учун биринчи босқич психотерапевтик суҳбатлардан бопшанади. СЎнгра артикуляцион, нафас машқлари ҳамда даволаш физкультураси Ўтказилади. Шу ишлар билан биргаликда унли, ундош фрикатив (ф, с, ш, х, в, з, ж), кейинчалик жарангсиз ва жарангли портловчи (п, т, к, б, д, г) товушларни талаффуз этиш машқлари овозни тиклаш, мустаҳкамлаш ва автоматлаштириш ишлари олиб борилади. Овозни тиклаш босқичи уч қисмдан иборат бўлиб, унга товушдан овоз ҳосил қилиш, ҳосил қилинган овоз товушини мустаҳкамлаш, табақалаштириш устидаги ишлар киради.Овоз сифати, тембри устида олиб бориладиган иш овоз ҳосил бўлишини осонлаштиради, ҳар бир киши учун хос бўлиб, мос тушадиган асосий овоз тонини топишга ёрдам беради. Овозни "и" товушини узоқ

талаффузз эттириш йўли билан тиклаш тавсия этилади. СЎнгра "му", "мум" каби бўҚинлар мустаҳкамланади. Ўосил қилинган овоз бўҚин, суз, гапларда мустаҳкамланади. Бу босқичда "у" товушидан бопшанадиган вокал машҚулотларнинг аҳамияти катта. Унлиларни (у—ау—уа, о—оу—ао—аа) ни аввал шивирлаб, сунгра баланд овоз билан чузиб талаффуз этиш Ўринлидир.Якунловчи босқич — ҳосил этилган овозни нутқга киритиш Нутқни тиклаш ишларини 3—4 яшар болаларда муттасил 3—4 ой мобайнида олиб борилса, айниқса яхши натижаларга эришиш мумкин.Касалликни даволашдан кура, унинг олдини олиш осон деган гап бор. Овоз кишининг бутун умри давомида ривожланиб боради. Бу вақгда овоз турлича зарарли таъсиротларга учрайди. Бу таъсиротларга узоқ вақт давомида куп марта берилиб туриш овознинг у ёки бу даражада бузилишига олиб келади.Ота- оналар, боҚча тарбиячилари, мактаб Ўқитувчилари овоз бузилишларининг олдини олишлари керак. Профилактика ишлари илк болалик чоҚидан бошланади, бунда овоз ривожланишида бўлиб Ўтадиган мутация даври алоҳида аҳамият касб этади. Профилактика ишлари нуқсонларнинг олдини олиш, соҚлом овозни тарбиялаш, овозни машқ қилиб боришни уз ичига олади. Умумгигиена талабларига риоя қилиш, организмни шамоллашдан сақлаш каби эҳтиёт чоралари ҳам профилактика жумласига киради. Мумкин қадар баланд овозда гапирмаслик, айниқса грипп, ларингит касалликлари вақгвда ашула, шеърлар айтишдан сақланиш керак. Узоқ вақт тинмай қўшиқ айтиш ҳам анча зарарли. Бундан ташқари, югуришдан сунг ва қаттиқ ҳаяжон вактида ашула айтмаслик лозим, чунки бунда нафасга зЎр келиб, овоз нотўҚри ҳосил бўлади. Овоз аппаратидан уз Ўрнида фойдаланиш зарур. Бошқа овоз диапазонида гапиришга ҳаракат қилиш, ашула айтиш репертуарини нотўҚри то(рлаш ҳам овозда узгаришлар рЎй беришига олиб келади. Усмирлар эса, овоз мутацияси даврида маълум муддат пастроқ овозда гапиришади, ашула этмасликлари мақсадга мувофиқдир.Хроник тонзиллит, аденоид, полипларга вақгида даво қилиш ва буларнинг олдини олиш, вақги-

вақги билан оталаринголог текширувдан Ўтиб туриш ҳам овоз нуқсонларини профилактикасига ёрдам беради.

АДАБИЁТ 1. Топтапова С. Л. Коррекционно-логопедическая работа при нарушениях голоса. — М., 1984. 2. Максимова И. Фониатрия. — М., 1987. 3. Филичева Т. Б. и др. Основш логопедии. М., 1989. 4. Логопедия. Под ред. Л. С. Волковой. — М., Просвегцение, 1989. 5. Беккер К. П., Совак М. Логопедия. — М., 1981. 6. Муминова Л,Р, Аюпова М,Ю – Логопедия- Т., Укитувчи, 1993

Похожие

Оилавий муносабатларнинг бузилиши

Нутк суръати, равонлигининг бузилиши

Ринолалия нутқ бузилиши ва уни коррекциялаш

Ринолалия ва уни бартараф этиш йўллари ринолалия нуксонининг таърифи

Суз ва жумла тузилиши камчиликлари