Ринолалия ва уни бартараф этиш йўллари ринолалия нуксонининг таърифи - Психология - Рефераты

Ринолалия ва уни бартараф этиш йўллари ринолалия нуксонининг таърифи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

108.5 KB

Ринолалия ва уни бартараф этиш йўллари ринолалия нуксонининг таърифи Режа 1. Ринолалияни баратараф этиш йўллари 2. Ринолалия хилларини аниклаш

Ринолалия, яъни димоқдан, димоқ билан гапириш, товушлар талаффузи ва овоз тембрининг нутқ аппаратидаги анатомик-физиологик камчиликлари, узгаришлари натижасида бузилиб айтилишидир. Ринолалия оғиз ва бурун бўшлиқлари Ўртасида тўсиқ йўқлигидан ёки шу бўшлиқлар битиб қолганидан келиб чиқади. Артикуляцион аппаратнинг тузилишидаги камчиликларга оид маълумотлар дастлаб XIX аср шифокорларининг илмий асарларида пайдо бўла бошлади. В.И.Олтушевский нутқ камчиликларини Ўрганиб, адабиётда Ўргатилган маълумотларни умумлаштириб нутқ камчиликларини таснифлаган ва талаффуз камчиликларини тегишли гуруҳларга ажратган. У артикуляцион аппарат тузилишининг бузилиши натижасида келиб чиққан туғма ёки ҳаёт давомида орттирилган камчиликларни механик дислалия деб атаган. Ринолалияга эса дислалиянинг бир тури деб қаралган. Ринолалия Е.Ф.Рау (1933), З.Г.Нелюбова (1939), М.Морли, В.В.Куколь (1941), А.Г.Ипполитова (1955, 1963), И.И.Ермакова (1984), Г.В.Чиркина (1989) ва бошқалар томонидан айниқса кенг ў рганилган. Уларнинг фикрича, ринолалиянинг олдини олиш чораларини куриш, коррекцион-тарбиявий логопедия иш системасини тўғри ташкил этиш, ота-оналарнинг уз боалаларини вақтида мутахассис-шифокор, логопедга курсатиб даволатиши муҳим аҳамиятга эгадир. Боладаги камчиликнинг турини аниқлаш ва унга тегишли ёрдам курсатиш ҳозирги логопедия фанининг муҳим му аммоларидан бўлиб ҳисобланади ва бола ҳаётида муҳим роль ў йнайди. Маълумки нутқ жараёнида юмшоқ танглай муҳим вазифани бажаради. Бурунли товушлардан ташқари хамма товушларнинг талаффузида бурун ва бурун-ҳалқум бўшлиқлари орасида тирқиш ҳосил бўлади. Бу бўшлиқларни бир-биридан ажратиб турувчи тирқиш танглай ҳалқум тирқиши деб аталади ва у иккита мушак гуруҳининг бир вақтда ҳаракатланишидан юзага келади. Парданинг олдинги қисмини юмшоқ танглай ва ҳалқумни орқа деворларнинг

мушаклари ташкил этади. Юмшоқ танглайнинг кутарилиши юмшоқ танглай ва ҳалқум ён деворлари мушагининг тўғри ишлашига боғлиқдир. Юмшоқ танглай овоз ҳосил бўлишида кутарилиб, бўртиб чиқади. Бу бўрта, яъни дЎнглик ҳалқумнинг орқа деворлари билан бирлашади. Айни вақтда, овоз ҳосил бўлишида юмшоқ танглай харакати билан ҳалқум орқали деворлари ў з ҳолатини ў згартиради. Мушакларнинг қисқариши натижасида ҳалқум шиллиқ қаватнинг юқори қисми к ў тарилади ва бурун ҳалқумига очилиш йўлида кундаланг тўсиқ ёки д ў мбоқча ҳосил бўлади. Бунинг анатомик асосини ҳалқумнинг юқори мушаклари ташкил этади. Юқоридаги мушакларнинг ҳаракати натижасида танглай-ҳалқум тирқиши ҳосил бўлади. Талаффуздаги товушларнинг хусусиятига қараб, юмшоқ танглай турлича кутарилади ва тирқиш ҳажми ҳам шунга яраша узгаради. Тирқишнинг ҳажмига қараб овоз кучи ҳар хил булади. И.И.Ермакова текширишлари шуни курсатадики, унлиларни талаффуз қилиш вақтида тирқиш ҳажми катта бўлар экан. Ундош товушлар талаффузида бу тирқиш тор бўлади. Фақат М ва Н товушлари талаффузида эса бу тирқиш умуман ҳосил бўлмайди ва ҳаво бемалол бурунга Ўтади. Агарда шу органларда камчилик бўлса, у ёриқ ҳосил бўлишига тўсқинлик қилади ёки умуман бурун-ҳалқум йўли тўсилиб қолиши мумкин. Натижада товушлар талаффузи узгариб, бу нарса нутқ камчиликларини ҳосил қилади. Ринолалия деб ана шундай нутқ камчиликларига айтилади. Бунда бурун бўшлиғининг резонаторлик фаолияти йўқолиб қолиши натижасида овоз, товушлар талаффузи ноаниқ,жонсиз характерда бўлади, одам манқаланиб гапиради. М.Д. Дубов (1960) ва кейинчалик Н.Л. Козина маълумоти бўйича (1971) ҳар йили Россияда беш мингдан ортиқ танглай кемтиги билан

туғилади. Туғма танглай кемитиги ҳодисасини келтириб чиқарувчи сабаблар ҳалигача тўла аниқланмаган. Олимлардан Е.М. Немчинова (1970), В.М. Мессина (1971), Г.В. Кручинский (1974) фикрларига кура, ҳомиладорликнинг 7-8 ҳафталигида онанинг оғир кассаликлар (токсоплазмоз, паротит ва бошқалар) билан, оғир руҳий кечинмаларини бошидан кечириши боланинг танглай – лаб камчиликлари, кемтиклари билан туғилиши мумкин. Чет эл адабиётидаги маълумотларга қараганда, танглай-лаб тузилишидаги нуқсонлар ирсий сабабларга ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Болада умуман ринолалия борлигини аниқлаш қийин эмас. Аввало, талаффузнинг ноаниқ бўлиб, боланинг манқаланиб гапириши унда ринолалия борлигини курсатади. Бироқ, ринолалия очиқ ёки ёпиқ, ё бўлмаса, иккаласи бирга қўшилган аралаш ҳолда бўлиши мумкин. Унинг хилини аниқлаш учун оғзини очиб, артикуляцион нутқ аппарати куздан кечирилади. Очиқ ринолалия танглайда ёриқ борлиги дарҳол кузга ташланади. Агар болада ёпиқ ринолалия аломатлари бирга кушилган бўлса, аралаш ринолалиядир. Ринолалия хилларини аниқ билиб олиш уни бартараф этишнинг йўлларини тўғри белгилаб олишга имкон беради. Унинг хилларини аниқ ажратмай туриб чора куриладиган бўлса, бу болага фойда бериши Ўрнига зарар келтириши мумкин. Ринолалия қайси ҳолда бўлишидан қатъий назар, у табиатдан органик ва функционал бўлади. Бу ҳолатларни биз қуйида алоҳида-алоҳида куриб чиқамиз. Очиқ, ёпик ва аралаш ринолалия. Очиқ ринолалия. Ринолалиянинг бу хили ҳам бошқа нутқ камчиликлари сингари табиатан органик, яъни артикуляцион аппаратнинг тузилишидаги нуқсонга боғлиқ бўлгани ҳолда, функцияси етишмаслигига ҳам боғлиқ бўлади. Органик очиқ ринолалия артикуляцион аппаратдаги

туғма ёки хаётда орттирилган нуқсон, етишмовчилик туфайли юзага келади. Туғма хилларининг сабабалари ҳар хил, чунончи юқори жағ суякнинг тиш қаторларига тақалиб, юмшоқ танглай, лаб кемтиклиги, юмшоқ танглай ёки тилча (лақ-луқ)нинг катталиги ва бошқалар ана шундай нутқ камчилигига олиб келади. Ҳ аётда орттирилган очиқ ринолалия сабаблари ҳам к ў п. Уларнинг к ў проқ учрайдиганлари томоқ, бурун, халқум бўшлиғининг Ўпкадан чиқаётган ҳаво бурун бўшлиғига ў тиб кетаверишига олиб борадиган ў згаришлардир (масалан, бодомча бези шишиб, юмшоқ танглайнинг юқори кутарилишига ҳалал бериши). Дифтерия, грипп, тиф касалликлари муносабати билан юмшоқ танглай қисман ёки бутунлай фалажланиб қолиши мумкин. Бунда юмшоқ танглай яхши к ў тарила олмаслиги ёки бутунлай кутарилмаслиги натижасида бурун – халқум тешиги тўла ёпилолмайдиган бўлиб қоладики, бу ҳам ринолалияга сабаб бўлади. Агар фалаж барҳам топиб кетса, манқалик ҳам уз-узидан йўқолади. Очиқ ринолалия бурун-ҳалқум йўлидаги аденоид ва бошқа Ўсмалар олиб ташлангандан кейин ҳам пайдо бўлади. Артикуляцион аппаратнинг турли хил травмалар ёки заҳм туфайли шикастланиши ҳам очиқ ринолалияга олиб келади. Функционал очиқ ринолалия. Бу хилдаги ринолалия соғлиғи яхши бўлмаган, заиф болаларда мускул нерв аппаратининг яхши ишламаслиги натижасида юмшоқ танглайнинг кам ҳаракатчанлиги, яъни гипокинез ҳолларда бўлишига, нафас олиш жараёнининг бузилганлигига боглиқ бўлади. Эшитув функциясининг бузилиши, қулоғи оғир болаларда уз нутқини назорат қилолмаслик, дудуқланувчиларда оғиз бўшлиғидаги узгаришлар туфайли юмшоқ танглайнинг кутарила олмаслиги ҳам шундай ринолалияга олиб келади. Ёпиқ ринолалия. Ринолалиянинг бу тури ҳам туғма ва ҳаётда орттирилган бўлиши мумкин. Ёпиқринолалиянинг ташқи белгиларидан бири

шуки, бундай камчилиги бор бола доимо оғзи очиқ юради. Ёпиқ ринолалиянинг иккита шаклини: органик, функционал хилларини фарқлаш зарур. Органик ёпиқ ринолалия томоқ, бурун-халқум бўшлиғи, бурун бўшлиқларидаги турли хил Ўсимталар, шишлар, абсцесслар ва бошқа хил касалликлар натижасида келиб чиқади. Функционал ёпиқ ринолалия. Баъзи маълумотларга кура бу хилдаги манқалик айрим товушларни узлаштириш вақтида пайдо бўлади-да бола Ўша товушларни узлаштириб, уларнинг талаффузини Ўрганиб олганидан кейин боланинг атрофдагиларга ёки ажнабий тилдаги (масалан, француз тилидаги) нутқ талаффузига тақлид қилиш ҳам функционал ринолалияни келтириб чиқариши мумкин. Функционал ёпиқ ринолалиянинг одат бўлиб қолган хили ҳам учрайди. Бу аксари юмшоқ танглайни доимо кутариб турган аденоидлар операция йўли билан олиб ташланганидан с ў нг юмшоқ танглайнинг аввалдагидек кутарилиб тураверишига Ўрганиб, одатланиб қолганига боғлиқ бўлади. Ёпиқ ринолалияда бурун резонаторлик вазифасини бажара олмаганлиги сабабли, овоз тембри бузилиб, одам тумов бўлган касалга Ўхшаб, димоқ билан манқаланиб гапиради, бунда унлилар анча жонсиз чикади. Бурунлик ундош «М», «Н» товушлар эса ёпиқ Ринолалияда ҳаво бурунга кира олмайдиган бўлгани учун бошқача М-Б, Н-Д бўлиб талаффуз этилади. Аралаш ринолалия. Аралаш ринолалияда ҳам очиқ ҳам ёпиқ ринолалияни белгилари бирга қўшилган, яъни бунда бурун йўли тўсилиб қолган, устига танглай- ҳалқум пардасида етишмовчилик ҳам бўлади. Бурун товушлари ёпиқ ринолалия сингари, бошқа товушлар эса очиқ ринолалия сингари талаффуз қилинади. Аралаш ринолалия ҳам органик ё функционал бўлиши мумкин. Органик хилига юмшоқ танглайнинг калталиги ёки фалажлиги сабаб бўлса, функционал хилга танглай-ҳалқум ёриғининг

функцияси узгариши натижасида бурун йўлининг тўсилиб қолишига сабаб бўлади. Даволашдан олдин, қайси бир камчилик овоз тембрини купроқ бузиб манқаликка купроқ сабаб бўлаётганини аниқлаш зарур. Масалан, бемор бурун товушлари билан унлиларни бошқа товушларга қараганда янада купроқ манқаланиб-талаффуз этаётган бўлса, демак, унда ёпиқ ринолалия устун бўлади. Ва даволаш чорасини шунга қараб белгиланади. Ринолаликлар нутқини таҳлил қилиш шуни курсатадики, биринчи галда сирғалувчи товушлар талаффузи бузилади, чунки ринолалияда ҳаво оғиздан эмас,балки бурундан чиқади. Бунда сирғалувчилар Ўрнига кириш, ҳиринглашга Ўхшаган товушлар пайдо бўлади (В. Вердю, 1929). Тил орқа ундошлари талаффуз этилмай, нутқда умуман эшитилмайди ёки портловчилар билан алмашинади. Хаво бурундан чикадиган бўлгани учун унлилар талаффузи ҳам бузилиб, бу товушлар билан ундош товушлар бир-биридан фарқ қилмай қолади. Оғир даражадаги ринолалияда нутқни касалнинг атрофидаги кишилар, хатто, ота-оналари ҳам тушунмаслиги мумкин. Ринолалиянинг енгил даражасида эса товушлар талаффузи жиҳатидан ҳам, овоз жиҳатидан ҳам нормалар нутқи товушига яқин бўлади, лекин талаффуз бир оз манқали тус олади. Нутқ жараёнида ринолалик болалар тегишли товушни бир қадар тўғри талаффуз этишга ҳаракат қилиб бурун, артикуляцион аппаратга ортиқча зЎриқиш берадилар. Натижада уларнинг нутқи юз мускуллари, айниқса бурун мускулларининг ортиқча ҳаракатлари билан бирга давом этиб боради. Ринолалик болада периферик нутқ аппаратидаги органик етишмовчилик боланинг жисмоний тараққиётига ҳам салбий таъсир курсатиши мумкин. Танглай, лаб кемтиклари билан туғилган бола овқатланишда қаттиқ қийинчиликларга учрайди. Бундай бола одатда олдин томизғичдан, қошиқдан сут бериб, овқатлантирилиб борилади. Шунда ҳам овқатланиш вақтида купинча сут бурун бўшлиғига Ўтиб, бола қалқиб кетади, баъзан эса

сут юқори нафас йўлларига тушиб қолади. Бу эса нафас органлари шиллиқ қавати яллиғланишига олиб келади. Бундан ташқари, танглай кемтик болаларда нафасга олинадиган ҳаво етарли исимай ва тозаланмай Ўтгани учун, купинча, Ўрта қулоқ яллиғланади. Шундай қилиб, бундай болалар жисмоний жиҳатдан ҳам заиф бўлиб Ўсадилар. Бу эса бола нутқининг ривожланишига яна салбий таъсир этади. Уларнинг нутқлари анча кеч ва фонетик томондан нотўғри ривожлана бошлайди. Товушларни нотўғри талаффуз этиш эса-товушларни анализ қилишни қийинлаштиради. Туғма манқа болалар узларининг манқаликларидан етарли ривожланмаган бўлади. Натижада улар сузларнинг маъносини ҳам бузиб нотўғри идрок этадилар. Ринолалик болаларнинг фонетик Ўкуви ҳам етарли ривожланмаган бўлади. Натижада улар Ўхшаш сузларни маъносини ҳам бузиб нотўғри идрок этадилар. Уларнинг луғат бойлиги чекланган бўлгани учун мантиқий фикрлашлари ҳам қийинлашади, логик хотиралари ҳам бирмунча паст бўлади. Ринолалик болада учрайдиган ақл – идрок камчилиги, одатда, иккиламчи ҳодиса бўлиб, нутқ ривожланиши йўлига тушиб кетганидан кейин ринолалик ақлий жиҳатдан уз тенгдошларига етиб олади. Бироқ ринолалия баъзан ақлий қолоқлик билан бирга учрайди ва боланинг ривожланишида анча қийинчилик туғдиради. Бундай болалар ёрдамчи мактаб дастурини ҳам қийинчилик билан узлаштирадилар. Нутқни ривожлантириш боғчасидан олинган маълумотлар шуни курсатадики, боғчага келган 3-4 яшарли ринолалик ҳам жисмоний, ҳам рухий томондан ривожланишда бирмунча орқада қолган бўлади. Кейинчалик эса тегишли дори-дармон ва логопедик йўл билан курсатиладиган ёрдам натижасида уз тенгқурларига етиб олади ва 7-8 ёшдан оммавий мактабга бориши мумкин.

Ёпиқ ринолалияни баратараф этиш йўллари. Органик ёпиқ ринолалияни бартараф этиш учун бурун йўлини тўсиб қўйган сабабларни йўқотиш, болани тўғри нафас олишга Ўргатиш керак. Бола бурун орқали тўғри нафас оладиган бўлганидан кейин манқалик уз – узидан йўқолиб кетади. Агар манқалик давом этаверса, нутқ машқларини Ўтказиш зарур бўлиб қолади. Ёпиқ ринолалияда ў тказиладиган махсус машқлардан баъзи бирларини қуйида к ў риб чиқамиз. Нафас олиш машқлари хусусан оғизни юмиб туриб бурун орқали нафас олиш ва нафас чиқаришни ҳар куни бир неча минутдан 3-4 ҳафта давомида машқ қилишни тақозо қилади. 1. «М», «Н» товушларини чузиб талаффуз этиб, бурун бўшлиғининг резонаторлик фаолиятини кучайтириб бориш. Резонаторлик фаолиятини бурун тешиклари олдида қўлни тутиб туриш ёки унга боғланган пахта бўлагини осилтириб туриш йўли билан текширса бўлади. 2. Кичик ёшдаги болалар билан бошқачароқ қилиб, яъни Ўйин тариқасида Ўтказиш мумкин. Бунда болалар қўл кафтларини пешона билан юқори лаб оралиғига қўйиб, бурундан чиқаётган ҳавони сезиб туришлари керак. хаво чиқиши равон-равонмаслигини билиш учун болалар кафтини дам узлари, дам тарбиячи, дам Ўртоқларининг юзига қўйиб куриб ҳаво оқимини таққослашлари мумкин. Шу мақсадда «Сигир қандай маърайди?» Ўйинидан фойдаланса ҳам бўлади. 3. «М» товушини унлилар, масалан, «а», «о», «у» билан бирга ма-мо-му бўғимлари тариқасида талаффуз этиш, бунда «М» товуши чузиб талаффуз эттирилади. Айни вақтда унлилар ҳам дастлаб ноаниқ бурун билан талаффуз қилинади. Буни ростлаш учун уларни бурун ундошларидан ажратиб, алоҳида талаффуз эттирилади, кейин унлилар бирикмаси: ау-ао-аи хоказолар, ундан сунг унлиларнинг жарангли ундошлар билан бирикмаси (ба, бо,бу) ва охирида м-а-ма ва ҳоказолар бирикмаси талаффузи машқига Ўтилади. Ана шундай машқлар ёрдамида «М» товуши талаффузи йўлга олинса, «Н» товуши талаффузини узлаштириш бирмунча осон кечади.«М», «Н» товуши, шу товушлар иштирокида бўғинлар тўла

узлаштирилгандан сунг, бутун-бутун сузлар ва ундан ниҳоят жумлалар талаффузига Ўтилади.Очиқ ринолалияни бартараф этиш. Очиқ ринолалияни бартараф этиш учун жарроҳлик, физиотерапия ва логопедия даволаш усуллари ва воситаларидан фойдаланилади. Юқори лаб кемтигини йўқотиш учун ҳаётнинг биринчи ойларидаёқ боланинг кемтик жойи операция йўли билан тикилади. Юмшоқ танглайни тикиш операцияларини рус жарроҳ Пирогов 1844 йилдаёқ Ўтказа бошлаганди. Унинг шогирди Н. Воронцовский эса операциянинг узи билангина ринолалияни бартараф этиб бўлмаслигини, операциядан сунг махсус нутқ машғулотлари Ўтказиш зарурлигини курсатиб Ўтди.Юмшоқ танглай операциялари хусусида ҳозир катта ютуқлар қўлга киритилган. Пластик операциялар ишлаб чиқилиб, кемтик жойни тикиб бутлаш ёки протез (обтуратор) қўйиш қўлланилади. Лекин операция қайси ёшда Ўтказилса яхшироқ натижа беради, деган масала ҳали узил-кесил ҳал этилгани йўқ. Баъзи олимлар операциясини бола тилга киргунча Ўтказишни маъқул дейишса, баъзилари бола каттароқ бўлиб, нутқи тўла такомиллашиб бўлганидан кейин, тахминан 9 ёшларда операция Ўтказиш вақтини ринолаликнинг умумий ҳолатига, кемтик табиатига ва ҳажмига қараб белгилайдилар.Профессор М.Зееман, А.А. Химбергларнинг фикрича, операция 4-5 ёшларда қилинадиган ҳам ёрдам сураб келишади. Шунда логопед қандай ёрдам курсатиш ҳақида тўғри маслаҳат бера олиши, операциядан олдин қандай тайёргарлик ишлари олиб бориши, операциядан сунг нутқни жойга келтириш учун қандай чоралар куриш кераклигини билиши керак, чунки операциядан кейин ринолалик нутқи ноаниқлигича қолаверадиган бўлганидан, уз вақтида, тўғри уюштирилган логопедик ёрдам берилсагина нутқидаги камчиликлар йўқолиб кетади. Операциядан олдинги тайёргарлик тариқасида олиб бориладиган логопедик ишлар қуйидаги бўлимлардан иборат:1) бурун ва оғиз орқали нафас чиқаришни Ўргатиш;2) товушлар талаффузини йўлга қўйиш;3) товушлар автоматизацияси.Операциясидан сунгги ринолаликнинг артикуляцион аппарати операциясидан олдинги даврдаги артикуляцион аппаратидан фарқ

қилади. Чунки кемтикни тикиш учун солинган чоклар Ўрнида чандиқлар ҳосил бўлиб, юмшоқ танглай ҳаракатчанлигини бир қадар чеклайди – юмшоқ танглайни пассив ҳолатга тушириб қўяди. Шунинг учун операциядан сунгги ишга энди юмшоқ танглайни активлаштириш машқлари ҳам киритилади.Операциядан сунгги логопедик иш қуйидаги бўлимлардан иборат: 1) юмшоқ танглай ва артикуляцион аппарат гимнастикалари; 2) нутқ пайтида тўғри нафас олишга Ўргатиш; 3) товушлар талаффузини йўлга қўйиш; 4) товушлар автоматизацияси Хар икки даврда ҳам логопед олиб борадиган қўшимча ишлар психотерапия, эшитув диққатини ривожлантириш ва мускуллардаги ортиқча ҳаракатларни бартараф этишдан иборатЮмшоқ танглай ҳаракатини активлаштириш учун биринчи галда массаж усулидан фойдаланилади. Бунинг учун танглай олдинги қисмидан орқа қисмига ва Ўнг томонидан чап томонига қараб бош ёки курсаткич бармоқ билан силаб, уқалаб чиқилади, айни вақтда чоклар Ўрнидаги чандиқлар аста-секин босиб-босиб қўйилади. Массаж 3-5 кун кунига 3-4 марта Ўтказиб турилади. Массажни аввал логопед, кейинчалик бориб, ринолаликнинг узи Ўтказади. Массаж натижасида тўқималарда қон айланиш яхшиланиб, юмшоқ танглай ҳаракатчанлиги анча узига келиб қолади. Массаж билан бир қаторда, тўғри нафас олишни йўлга қўйиш учун нафас олиш машқлари қўлланилади.Бунда қуйидаги машқлар қўлланилади: 1) бурун билан нафас олиш- бурундан нафас чиқариш; 2) оғиз билан нафас олиш – оғзидан нафас чиқариш; 3) оғзидан нафас олиш – бурундан нафас чиқариш. Киши сузлаганда ҳаво оқими ё оғзидан, ё бурундан тўғри кириб-чиқиб туришини таъминлайдиган яна бир қанча қўшимча воситалар ҳам бор. Масалан, нафас чиқариш оғиз ёки бурунни беркитиб туриш, ёниб турган гугуртни дам оғиздан чиқаётган ҳаво билан, дам бурундан чиқаётган ҳаво

билан Ўчириш, пахта бўлакчасини оғиздан ёки бурундан чиқаётган ҳаво ёрдамида Ўчириш ва бошқалар шулар жумласидандир. Туғри нафас олиш ва чиқариш малакаси мустаҳкамланганидан сунг товушлар талаффузини йўлга қўйиш устида иш олиб борилади. Бунда А.Г. Ипполитова товушлар талаффузини қуйидаги тартибда узгартириб бориш мақсадга мувофиқдир деб ҳисоблайди: а) унлилар (а,э,о,у,и,я,е,ё,ю); б) ундош жарангсиз сиргалувчилар (ф-с-ш-х); в) жарангсиз портловчилар (п-т-к); г) жарангли сирғалувчилар (в- з-ж); д) жарангли портиловчилар (б-д-г); е) аффрикатлар (ц-ч); ё) сонорлар (л-р-м-н).Ўозирги товушлар талаффузини йўлга қўйишнинг қуйидаги тартибига амал килинганида яхшироқ натижаларга эришмоқда.Аввало «т» товуши устида иш олиб борилади, чунки «т» товушидан к-ч-ш-ц-с товушларини ҳосил қилиш мумкин. «Т» товуши бўлмаса, уни «д» товушидан ҳосил қилинади. Агар «д» товуши бўлмаса, уни «н» товушидан ҳосил қилинади, бурунни ёпиб туриб «н» товушини талаффуз этилса, «д» товуши ҳосил бўлади.Бунда ҳар бир товуш талаффузини узлаштирилганидан сунг, бу товушни аввал очиқ, кейин ёпиқ бўғинларда, ундан кейин сузлар ва гапларда талаффуз этишга Ўтилади. Эшитув диққатини ва фонематик Ўқувни Ўстириш учун логопед узи талаффуз қилган бўғинларни айтиб куришни илтимос қилади. Бир товуш билан фарқ қилувчи сузлар маъноси суралади, манқаланиб ва манқаланмасдан айтилган жумлаларни эшитиб, маъносини айтиб бериш суралади ва ҳоказо.Ринолалияни бартараф этишда нафас гимнастикаси каттагина Ўрин тутади. Бу гимнастика бурундан нафас олиб, бурундан чиқариш, бурундан нафас олиб, оғиздан чиқариш, оғиздан нафас олиб, оғиздан чиқариш машқларидан иборат бўлади. Шундай қилиб, ҳозирги кунда, ринолалияни бартараф этишда логопедик амалиётда турли хил методикалар ишлатилмоқда. Биз авторлардан Ипполитова А.Г., Ермакова Н.И., Чиркина Г.В. ларнинг ишлаб чиққан ринолалияни бартараф этиш системаларидан фақатгина айрим, умумий бўлган иш усуллари, йўлларини курсатиб Ўтдик холос.Ринолалия каби мураккаб нутқий нуқсон фақатгина тўғри ташкил этилган комплекс чора-тадбирлар таъсирида, махсус шароитда,

мутахассис логопед-шифокорлар томонидан бартараф этишилиши мумкин.Мактабгача тарбия муассасалари, бошланғч синфларда тарбиячи ва Ўқитувчилар ринолалия каби нутқий нуқсонга эга бўлган болаларни иложи борича вақтлироқ мутахассисларга маслаҳат учун юборишлари даркор. Бундай болалар махсус нутқий боғчаларда, синфларда таълим олсалар, уларга тегишли ёрдам уз вақтида ва тўғри ташкил этилса, улар кейинчалик Ўқишни муваффақиятли давом эттирадилар. ДИЗАРТРИЯ НУКСОНИНИНГ ТАЪРИФИ Дизартрия сўзларни тўла, равон талаффуз қила олмаслик, талаффуз нуқсонидир. У нутқ аппарати иннервациясида камчилик борлигига боғлиқ бўлади. Дизартрия учун марказий ҳамда периферик нерв системасининг органик касалликлари натижасида артикуляция мушакларининг фалажланиш туфайли товушлар талаффузи ва овознинг бузилиши характерлидир.Дизартрия лотинча айниш – бузилиш, маъносинибилдирувчи «дис» юкламаси, артрон – биритириш, улаш деган суздан олинган бўлиб, маъноли, равон нутқнинг бузилиши леган маънони билдиради. Бироқ, кўпчилик олимлар, дизартрия атамасини кенгроқ маънода ишлатиб, артикуляция, овоз ҳосил бўлиши,нутқ суръати, мароми, равонлиги, интонациясидаги камчиликларни ҳам дизартрия нуқсонида кузатиладиган белгилар жумласига киритадилар. Дизартриянинг оғир анартрия деб аталади. Бунда бола нутқини тушуниб бўламайди. Бола худди оғизига толқон солиб гапирганидек туюулади. Лекин атрофдагилар нутқини бола яхши тушунади, идрок этиш қобилятини нисбатан сақланган бўлади.Дизартрияни келтириб чиқарган касаллик қанчалик оғир, қанчалик эрта бошланган бўлса, унинг оқибатлари ҳам шунчалик оғрирроқ бўлади. Бу нуқсон мустақил суратда, ҳатто фонематик эшитиш қобилятини сақланиб қолгани ҳолида товуш талаффузининг бузилиши тариқсаида намоён бўлиши мумкин. Дизартрия вақтида савод Ўргатиш ишлари қийнлашади. Бу вақтда бола сузларни яхши эшита оладиган ва узига қаратилган нутқини муайян даражада тушуна

оладиган,интелектида бирламча қўпол узгаришлар йўқ бўлса ҳам, сузларни бузиб атрофдагиларга яхши тушунилмайдиган тарзда, ярим-ёрти қилиб айтади ёки талаффуз этади. Нутқдаги нуқсоннинг бундай оғир шакли мия чап ярим шаридаги нутқ зоналарининг органик касиддигига боғлиқ бўлиб, боғчча ёки мактабдаги келган болалардаги бу нуқсонни аниқлаб олиш унча қийин эмас. Бундай ҳолларда текшириб куриш ва махсус боғча ёки мактабларга юбориш масаласини ҳал этиш учун уларни логопед қабулги уза вақтида юбориш ғоят муҳимдир. Клиник белгиларига кура дизартрия ҳар хил тоифаларга бўлинади. Логопедик адабиёти дизартриянинг бульбар, псевдобулбар шакллари, мия пЎстлоғи ости, мияча, мия пЎстлоғи алоқадор хиллари муҳокама қилинади. Дизартриянинг клиник-топик диагностикаси неврологик нуқтаи назардан анча мураккаб бўлгани туфайли, унинг шаклларини логопеднинг узи мастақил ҳолда аниқлай олмайди. Шунга кура бу вазифани невропатолог врач махсус усуллардан фойдаланиб, логопед билан бирга анча бирга бажаради. Клиник – топик диагнози врач аниқлаб берганидан кейин логопедик хулосани логопед чиқаради.Дизартриянинг ҳар бир шаклига унинг қандай ифодаланганига қараб ҳар хил чора курилади. Хар бир шаклда товушлар талаффузи, овоз нуқсонлари, артикуляцион аппаратининг ҳаракатчанлини, моторикасидаги камчиликлар узига хослиги биланажралиб туради. Шунинг учун уни бартараф этиш усуллари ҳам узига хос, ҳар хил бўлади.Дизартрияни келтириб чиқарадиган сабаблар хилма- хилдир. Дизартрия куп холларда она қориндагиболага ички ва ташқи омилларнинг салбий таъсири туфайли вужудга келиши мумкин. Бунга онанинг ҳомиладорлик вақтида баъзи юқумли кассаликларга йўлиқиши, турли моддаларнинг заҳарли таъсири - интоксикация, гипоксия (кислород етишмаслиги), ҳомиланинг шикастланиши, эсфиксия бўлиб (киндиги Ўралиб) туғилиши ва бошқалар киради. Дизартрия баъзан боланинг гудаклигида (1 ёшга яқин вақтида) касал бўлиши (менингит, турли хилдаги минингоэнцефалитлар билан оғриш) ҳамда марказий нерв системасининг шикастланиши натижасида ҳам вужудга келиши мумкин. Она билан бола

қонлари таркибининг бир-бирига тўғри келмаслиги (резус фактор) натижасида ҳам дизартрия кузатишили мумкин.КЎп ҳолларда дизартрия болаларда учрайдиган церебрал фалаж оқибати тариқаси пайдо бўлади. Е.М. Мастюкова маълумоларига кура, болалар церебрал фалажи билан касалланган кишиларнинг 65-85 фоизида дизартия кузатилади.Церебрал фалаж билан касалланган болалардаги дизартияни француз олими Г. Тарди нутқ нуқсонининг даражасига қараб қуйидаги хилларга бўлиб Ўрганишни тавсия этади: биринчи даражаси энг енгил хили бўлиб, бунда боладаги талаффуз камчиликлари фақат мутахассис логопед томонидан махсус текширишлар натижасида аниқланиши мумкин. Иккинчи даражаси-бола талаффузидаги камчиликлар атрофдагиларга сезилиб турса ҳам, унинг нутқи тушунарли бўлади. Учинчи даражасида бола нутқни фақат унинг энг яқин одамлари тушунади, холос. Туртинчи даражаси – энг оғир даражадаги нуқсон бўлиб, бунда бола нутқини мутлақо тушуниб бўлмайди. Анартрия деб шуни айтилади.Шундай қилиб, дизартрия – нерв системасининг касалликлари муносабати билан тегишли марказларнинг органик шикастланиши натижасида товушлар талаффузининг бузилишидир. Нутқ органларининг кам ҳаракатланиши туфайли нутқ товушларининг артикуляцияси бузилади. Шу билан бирга нутқ суръати, тезлиги, мароми, равонлиги, овоз кучи ҳам ёмонлашади. Дизартрияни характерловчи клиник белгилар қуйидагилардан иборат: 1) нутқ мушаклари тонусининг бузилиши; 2) артикуляцион аппарат мушаклари фалажланиши туфайли шартли артикуляция ҳаракатларининг чекланиб қолиши; 3) нафас олиш ҳаракатлари ва овоз ҳосил бўлишининг бузилиши.Энг кенг тарқалган дизартриянинг псевдобульбар шаклида артикуляцион мушаклар тонуси кучайиб кетади; лаблар, тил, яъни лақ-луқ ҳаракатчанлиги чегараланган бўлади, овоз ва нафас олиш бузилади, бола сулаги оқиб туради. Бундай бола яхши чайнай олмайди, юта олмайди. Нутқи ноаниқ, дудмал, интонацион жиҳатдан суст, манқаланган бўлади.Дизартрия нутқ системасининг барча компонентларида қандайдир узгаришлар кузатилиши мумкин. Шунга кура дизартрик болалар бир неча группаларга

бўлинади: фонетик нуқсонли, фонетик-фонетик камчиликли болалар; нутқи умуман ривожланмаган болалар. Фонетик характердаги дизартрияда товушлар талаффузидаги камчиликларни бартараф этиш чоралари курилса, фонетик – фонетик характердаги дизартрияда товушларни ажратиш, фонематик Ўқувни ривожлантириш, Ўхшаш товушларни бир биридан ажратиш, суз луғатини бойитиш, грамматик тузумни шакллантириб бориш устида иш олиб борилади. Дизартрияни бартараф этишда, купинча, комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш, фонетик машқлар Ўтказиш, фонетик Ўқувни ривожлантириш, луғатни бойитиш, боғланишли-маъноли нутқни Ўстириш, ёзма нутқдаги камчиликларнинг олдини олиш устида ишлаш талаб этилади.Дизартриклар билан махсус логопедик ишлар оғир нутқ камчиликлари бор, мактабгача ёшдаги болалар учун ташкил этилган нутқий боғчаларда, нутқий мактабларда ёки умумий таълим мактаб қошидаги нутқий синфларда, ҳаракат-таянч органлари жароҳланган болалар учун ташкил этилган боғча ҳамда мактаб-интернатларда, психоневрологик шифохона- ларнинг нутқий бўлимларида олиб борилади. Дизартриянинг енгил шаклларини поликлиника қошидаги логопедик кабинетлар, умумтаълим мактабларидаги логопедик пунктларда бартараф этиш мумкин.Дизартрия қанчалик барвақт аниқланса, уни бартараф этиш, коррекциялаш чоралари ҳам шунча яхши наф беради. Узоқ муддат ичида сабр-тоқат, изчиллик билан логопедик машғулотлар олиб бориб, юқори натижаларга эришиш мумкин. Фақатгина тўғри ташкил этилган комплекс чора-тадбирлар, логопед билан невропатолог ёки психоневролог ҳамда ота- оналарнинг ҳамкорлик қилиши, логопед билан массажист, даволовчи физкультура мутахассисларининг биргаликда ҳамжиҳат бўлиб ишлаши натижасидагина дизартрияни максимал даражада бартараф этиб, боланинг атрофдагилар билан тўғри алоқа боғлаб, бемалол гаплаша оладиган бўлишини таъминлаш мумкин.Она қорнида ёки туғруқ маҳалида мияси зарар курган болалардаги дизартриянинг олдини олиш учун мамлактимизда бутун бир чора-тадбирлар системаси ишлаб чиқилган бўлиб, бола билан ҳаётининг

биринчи онларидаёқ комплекс тиббий-педагогик ишлар олиб борилади. Бунинг учун перинатал патологияли болаларга мЎлжаллаб махсус ташкил этилган неврологик стационарлар бор.

А Д А Б И Ё Т 1) Фличева Т.Б. Чевелева Н.А., Чиркина Г.В. Основы логопедии. М., Просвещение, 1989. 2) Логопедия Л.С. Волкова таҳрири остида, м., Просвещение, 1989. 3) Особенности психофизического учащихся специальных школ для детей с нарушением опорно-двигательного аппарата. Ипполитова М.В. таҳрири остида. М., 1985. 4) Семёнова К.А., Мастюкова Е. М., Смуглин М.Я. Клиника и реабилитационная терапия детских церебальных параличей. -–М., 1972. 5) Муминова Л.Р. Аппова М.Ю. Логопедия. – Т., Ўкитувчи 1993 6) К. Шодиева Мактабгача ёшдаги болаларни тўғри таллаффузга Ўқитиш Т., 1955.

Похожие

Ринолалия нутқ бузилиши ва уни коррекциялаш

Талаффуздаги камчиликлар ва уларни бартараф этиш йўллари

Оғир нуткий нуксонли болалар

Оилавий низолар ва уларни бартараф этиш йуллари

Овоз функцияларининг бузилиши овоз физиологияси