Суз ва жумла тузилиши камчиликлари - Психология - Рефераты

Суз ва жумла тузилиши камчиликлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62 KB

Суз ва жумла тузилиши камчиликлари Режа 1 - · Алалия хакида умумий маълумот 2-· Афазия, унинг таърифи, келиб чиқиш сабаблари

Алалия (грекча а-йўқ, лали – нутқ, гапираман) – умумий нутқ ривожланишининг каттагина камчилиги, физиологик эшитиш қобилияти сақланган ҳолда гапира олмаслик, соқов бўлиш. Бу нуқсон нутқнинг батамом йўқлиги ёки унинг кам тараққий этганлиги билан характерланади. Олимларнинг таъкидлашича алалия бош миянинг чап ярим шаридаги нутқни идора этувчи зоналарнинг ҳомиладорлик даврида ёки боланинг илк ёшида жарохатланиши, кам тараққий этганлиги натижасида вужудга келади анализаторларнинг фаолияти секинлашади. Амалиёт шуни курсатадики, алалик болаларнинг баъзиларида жисмоний ва ақлий ривожланиши ҳам секинлашади. Бу ҳол уларни бошқа камчиликлар бор болалардан ажратиб олишда қийинчиликларни туғдиради. Алалик болаларда ақлий ва бошқа камчиликлар иккиламчи ҳодиса сифатида вужудга келади. Борди-ю, алалия бархам топиб, нутқ тикланадиган бўлса, улардаги иккиламчи ҳодисалар камаяди ёки батамом йўқолиб кетади. Мактабгача ёшдаги алалик болаларга махсус нутқ боғчаларида уз вақтида тўғри ёрдам бериб, тегишли чоралар курилса, улар оммавий мактабнинг биринчи синфидан бошлаб дастур материалларини узлаштириши ва кейинчалик олий Ўқув юртларида ҳам Ўқишини давом эттиришлари мумкин. Гапира олмаслик сержахилликка, одамларга аралашмаслик, паришонхотирликка, руҳан қийналиш ва бошқа нохуш фазилатларнинг келиб чиқишига сабаб бўлиши мумкин. Алалик бола гапиришни истамайди, бунга қизиқмайди. уз истакларини билдиришда имо-ишоралардан кенг фойдаланади, 4-5 яшар бола 1-2 яшар болага Ўхшаб, сузларни чала, узгача, қисқартириб талаффуз этади (ашша, умма, би-би) ундовлари кенг ишлатилади. Айрим алалик болалар билдирайди, товуш ва товуш бирикмаларини онгсиз суратда автоматик равишда талаффуз этади, эхилогия (акс садо нутқи) кузатилади, уларнинг луғати ниҳоятда камбағал, аграмматик бўлади.. Аллалик болаларнинг бутун нутқ системаси, яъни барча томонлари: фонетик-фонематик, лексик ва грамматик компонентлари ривожланмаган бўлади.Логопедия фанидан алалиянинг турли ҳил

классификациялари мавжуд (А.Либман (1925), Р.Е.Лнвина (1951) В.К.Орифинская (1963), В.А.Ковшиков (1985) ва бошқалар). Шартли равишда алалиянинг мотор ва сенсор турга бўлиниши мумкин. Бироқ алалиянинг соф ҳолдаги бир тури амалиётда камдан-кам кузатилади. Мотор – сенсор ёки сенсо-мотор турлари купроқ учраб туради. Мотор алалияда нутқ аъзоларини ҳаракатга келтирувчи анализатор жароҳатланганлиги туфайли бола узи гапираолмайди, лекин атрофдагилар нутқини эшитади ва тушунади. Менсор алалияда эса нутқини идрок этиш анализаторларининг фаолияти бузулганлиги туфайли, боланинг нутқ аппарати яхши ривожланган бўлса ҳам, у гапирмайдиКар-соқов болаларнинг физиологик эшитув лаёқати ривожланмаганлиги туфайли улар нутқдан бошқа товушларни ҳам эшитмайдилар, уларнинг овози йўқ ёки ниҳоятда паст бўлади. Алалик болаларда эса овоз кучли бўлиб, улар имо-ишора қилганларида маълум товуш ёки товуш бирикмаларини жарангли овоз билан айтадилар. Кар-соқов болаларнинг қулоғидаги, жумладан қулоқ ичида жойлашган вестибулятор аппаратидаги нуқсонлар уларнинг умумий юриш- туриши, қадам ташлашига таъсир этса, алалик болаларда бундай камчиликлар кузатилмайди.қулоғи оғир болалар овозларни умуман эшитмайдиган ёки кам эшитадиган бўлса, алалик болалар нутқда ташқари товушларни яхши эшитади. Алаликнинг овоз жарангланган, тиниқ, қулоғи оғри болаларнинг овози эса жарангсиз, кучсиз бўлади. Алалик куп ҳолларда умуман гапрмайди, қулоғи оғир бола эса уз фаолиятида нутқдан фойдаланади. Албатта қулоғи оғир бола нутқи узгача грамматик қоидаларга тўғри келмайдиган, куп хатоли бўлса ҳам, бола уз фикрини нутқ орқали баён этишга ҳаракат қилади. Алалик болалар олигофрен болалардан узининг онги, идроклиги билан ажралиб туради. Улар узини атроф-муҳитга мувофиқлаштириб, мос равишда, яъни адекват тутсалар, олигофрен соқов болалар ниҳоятда оғир, онгсиз бўлади.Алалияни оғир асабий –руҳий шикастланишлар натижасида пайдо бўлган вақтинча сақовлик – мутизимидан ҳам ажрата билиш керак. қаттиқ қўрқиш, ҳаяжонланиш

натижасида бола 3-4 кун гапирмаслиги мумкин. Бироқ бу ҳол вақтинча бўлиб, кейинчалик бола яна гапириб кетади.Айрим кар-соқов ота- оналарининг кичик ёшдаги болаларида кузатиладиган соқовлик хам алалиядан кескин фарқ қилади. Ижтимоий-психологик сабаблардан келиб чиққан соқовлик истерик болаларда нутқ негативизм туфайли, яъни гапиришни ҳохламасликка алоқадор бўлади. Бундай болалар узига ёққан кишиларга гапиради, ёқмаган кишиларга эса мутлақо гапирмайди. Буларни ҳам алаллик болалардан ажрата олиш керак.Артикулияцион аъзолардаги қупол узгаришлар ҳам, масалан тил, лаб фалажи соқовликка сабаб бўлиши мумкин.Юқорида курсатилиб Ўтилган нуқсонларни иложи борича барвақт ажратиб, болаларни тегишли махсус муассасаларда таълим – тарбия олишини таъминлаш ниҳоятда муҳим. Афсуски, ҳозирги кунда ҳали ҳам айрим алалик болалар махсус нутқ боғчалари, мактабларга юборилмасдан, балка ақли заиф болалар учун, қулоғи оғир, кар-соқов болалар мактаблари ва боғчаларига тушиб қолмоқдалар.Алалия медико-психологик-педагогик, яъни комплекс, болага ҳар томонлама таъсир курсатиш, унинг нутқи ва тафаккурини Ўстиришга қаратиган махсус коррекция чора-тадбирлари орқали изчиллик билан, узоқ вақт давомида бартраф этилади.Алалияни бартараф этиш йўллари, усуллари нуқсоннинг тури, даражаси, кечишига қараб ҳар бир бола учун индивидуал тарзда белгиланади. В.К.Орфинская, Л.В.Мелеховаларнинг фикрича, коррекцион ишларини бола 3-4 ёшга тўлганда бошлаш мақсадга мувофиқдир, чунки бу ёшда боланинг қизиқиши, активлиги, ишлаш учун зарур бўлган онглилик, иш қобилияти, уз камчиликларини сеза олиш каби фазилиятлари ривожланган бўлади.Изчиллик билан олиб бориладиган комплекс коррекцион ишлар алалик болада нутқий фаолият механизмларини таркиб топиши, нутқий коммуникация, яъни алоқа боғлаш ва фикр юритиш воситаси сифатида шакиллантириб боришга қаратилади.Логопедик ишлар алаликнинг луғат бойлигини ошириш, нутқнинг грамматик томонини шакиллантириш, товушлар талафузидаги нуқсонларни бартараф этиш, суз ва гапларни

тузишга Ўргатиш, фонематик Ўкувини ривожлантириш, ёзма натқни узлаштиришга тайёрлашни кузда тутади. 3-4 йил муобайнида мунтазам олиб бориладиган комплекс коррекцион ишлар, куп ҳолларда боланинг умумий, ақлий, нутқий риводланишини бир қадар таъминлаш ва алалияни тўлиқ бартараф этиб, боланинг оммавий мактаб дастурларини узлаштира олиши учун барча шарт-шароитлар яратиш мумкин. Афазия (грекча а-йўқ, фазис-овоз, нутқ) – овоз чиқмаслиги, гапирма олмасдликдан иборат нутқ бузилишидир. Бу нуқсон марказий нерв системаси нутқини идора этувчи зоналарининг зарарланиши натижасида вужудга келади.К ў п ҳолларда афазия кекса ёшдаги кишиларда, гипертониклардан (қон босими баланд кишиларда) мияга қон қуйилиши натижасида пайдо бўлади. Бироқ бу нуқсон болаларда ҳам кузатилиши мумкин.Психолог А.Р.Лурия ва сафдошларининг асарларида ката мия ярим шарлари жарохатланиши, касаликка учраши натижасида пайдо бўладиган нутқ камчиликларининг ҳаммаси афазия қаторига киритилган. Улар афазиянинг қуйидаги турларини ажратиб к ў рсатадилар: 1) динамик афазия; 2) эфферент мотор афазия; 3) эфферент мотор афазияси; 4) семантик афазия; 5) сенсор афазия.Динамик афазия гаплар, иборалар билан гапириш қобилиятининг бузилиши билан боғлиқдир, бунда бемор алоҳида с ў зларни айтишда, такрорлашда, атрофдагилар нутқини тушинишда ҳам қийналмайди. Динамик афазияни икки турга ажратиш мумкин: улардан бирида фикрни нутқ воситаси билан баён қилишни режалаш механизмлари бузилган бўлса, бошқасида нутқнинг грамматик ҳамда синтактик тузилиши бузилган бўлади.Эфферент мотор афазияси ҳам айрим сузлар сақланган ҳолда, нутқ воситаси билан фикрни баён қилишнинг грамматик томони бузилиши билан характерланади, лекин бундан ташқари, эфферент харакат афазиясида нутқнинг мотор схемаси ҳам бузилади; бемор айрим товушларни талаффуз қилиш Ўкувини сақлаб қолган бўлса ҳам лекин бу товушларни маълум

изчилликда бирлаштира олмайди. Шундай қидиб эфферент ҳаракат афазиясида нутқ ҳосил бўлишининг умуман сукцессивлик (яъни изчиллик) принципи бузилади.Афферент мотор афазияси – нутқ артикулацияси аниқланганлигининг бузилишидир. Бемор узига керакли бўлган маълум товушларни топа олмай ҳамма вақт бошқа яъни шу товшга яқин артикулацияга Ўтиб кетаверади. Бу ерда товушларни танлаш ў қуви бузилган бўлади.Семантик афазия- суз топишдаги қийинчиликлар ва с ў злар ў ртасидаги семантик (мантиқий-грамматик) муносабатларни тушунишнинг бузилиши билан харкатерланади. Масалан,афизик «ота» ва «ака-ука» деган сузларни тушунади, бироқ «отасининг акаси» деган суз қандай маъно билдиришини тушуна олмайди. Демак, бунда биз сузлар маъносига семантик системасининг бузилиши билан, яъни с ў зларни маъносига қараб танлашнинг бузилиши билан тўқнаш келамиз.Сенсор афазияси – бунда биринчи навбатда эшитилган товушларни идрок бузилади, яъни сузнинг маъноси билан унинг товуш состави Ўтрасидаги узаро муносабатини англаш издан чиқиб, даставвал натқни идрок этига таъсир қилади. ҳ ар ҳолда афазиянинг бу формасида сузни товуш жахатидан таҳлил қилиш бузилади. Натижада киши мутлақо хеч нарсани тушунмайдиган ёки қисман тушуна оладиган бўлиб қолиши мумкин. Сенсор афазик узи к ў п гапиради лекин унинг гапини тушуниб билмайди, чунки с ў злари шароитга мос келмайди, маъносиз бўлади. Сенсор афазияда ёзма нутқ яъни ў киш ва ёзиш жараёнлари ҳам бузилади. Оғзаки ва ёзма нутқда прафазия (алмаштириш)ва аграмматизмлар к ў п кузатилади. Касални ў зи буни сезмайди. Ҳ озир логопедия афазиянинг юқорида к ў риб чиқилган турларидан ташқари яна амнестик ва тотал афазияларининг тофовут қилинади.Амнестик афазияда хотира чуқур даражада бузалади. Киши сузларини, уларнинг маъносини ёддан чиқариб қўяди, уларни эслай олмайди. Бундай бемор предметларни таний олади, лекин уларнинг номини эслай олмайди. Агарда шу пайт ёрдам берилса, сузни эслаб тўғри талаффуз этади.Тололафазия бирор ҳил фалокатдан ёки инсультдан с ў нг дарҳол пайдо бўлади. Бунда бемор

гапирмайди, бошқалар нутқини тушунмайди, чунки марказий нерв системасининг бир неча зоналари бирданига зарарланган бўлади. (тотал-кенг тарқалган деган суздан олинган). Бундай ҳолат бир неча кундан то бир неча хафтагача давом этиши мумкин.Авазияда нутқи ҳар томонлама яхши ривожланган одам бирданига ёки аста-секин гапира олмайдиган бўлиб қолиши мумкин. Афазияга учраган киши дастлаб мутлоқо гапирмайди, ёки гапирса ҳам, доим ғулдираб с ў злайди ва унинг нутқини атрофдагилар хеч тушунмайди. Бундай бемор аксари ҳамма нарсага бепарво бўлади.Нутқдаги ў згаришларга келганда унинг ҳамма томони – грамматик томони ҳам, фонетик – семантик томони ҳам, яъни бутун нутқ системаси, бузилган бўлади. Айни вақтда нутқнинг қайси томони купроқ издан чиққанлигини аниқ билиб бўлмайди. Лекин орадан маълум вақт Ўтгач, бу нарса ойдинлашади.Айрим ҳолларда, хусусан, афазия асабий-руҳий оғир кечилмалар туфайли юзага келган бўлса, у аста-секин барҳам топиб кетиши мумкин. Бошқа ҳолларда, яъни афазия миядаги тайинли бир касалликдан пайдо бўлган маҳалларда бу нуқсон жуда секинлик билан, тегишли даъво чора-тадбирлари куриб, логопедик машғулотларни узоқ давом эттириб борилганидан кейингина барҳам топади.Шундай қилиб, авалия ва афазия системали нутқ камчиликларидир, бундай нуқсонли кишиларнинг бутун нутқ системасида яъни нутқнинг фонетик-фонематик, лексик ва грамматик томонларида сезиларли маълум камчиликлар кузатилади. Авалик ва афазикларнинг импрессив нутқдаги камчиликлар марказий нерв системасининг органик касалликлари натижасида вужудга келади. Алалия ва афазияларнинг фарқи шундан иборатки, алалияда нутқ жараёнида иштирок этадиган анализаторларнинг марказий қисмидаги нерв хужайраларнинг норасологи нутқнинг кечикиб ривожланишига олиб борса, афазикларда марказий нерв системаси айрим қисмларнинг органик касалликлари натижасида ҳар томонлама ривожланган нутқ йўқолади.Алалияни бартараф этишда – нутқни шакиллантириш,

ривожлантириш, тариялашни кузлаб афазияни бартараф этишда эса-йўқлоган нутқни тиклашни кузлаб чоралар курилади.

Адабиёт 1. Логопедия (Под ред. Л. С. Волковой. М., Просвещение, 1989). 2. Логопедия Муминова.Л.Р.Аюпова М. Ю.-Т.Уқитувчи 1994 3. Беин Э.С.Бурлакова.М.К..Визель Т Г .Восстановление речи у больных с афазией.М.1982. 4. Беккер К.П., Совак М.логопедия М., 1984 5. Ковшиков.В.А.Экспрессивная алалия.-Л.1985 6. Синяк В.А. Логопедия. М., 1985 7. Недоразвитие и утрата речи (Под.Л.И. Белякова и др. м., 1985)

Похожие

Анализаторларида камчиликлари бор болалар

Психика ва онгнинг тузилиши

Психологик хизмат тузилиши ва уни бошкариш

Ҳозирги замон психологиясининг тузилиши ва тадқиқот методлари

Ҳозирги замон психологияси тузилиши ва унинг принциплари