Анализаторларида камчиликлари бор болалар - Психология - Рефераты

Анализаторларида камчиликлари бор болалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73 KB

Анализаторларида камчиликлари бор болалар Режа : 1. Эшитиш нуксонлари бор болалар 2. Кўзи ожиз болалар

Нутқ — мураккаб руҳий фаолиятдир. У руҳий жараёнларнинг таркиб топишига ва боланинг умуман баркамол бўлиб Ўсишига катта таъсир курсатади. Нутқ эшитув органлари воситаси билан идрок этишга асосланган бўлиб,атрофдагиларга тақлид этиш йўли билан ривожланиб боради.Оғзаки нутқнинг шаклланишида эшитув анализатори, нутқни ҳаракатга келтирувчи анализатор иштирок этади. Нутқни ҳаракатга келтирувчи анализатор эшитув анализатори билан маҳкам боғланган ҳолда ишлайди, эшитув анализаторининг ривожланиш даражаси эса куп жиҳатдан талаффузга боғлиқ. Бола нутқининг Ўсиб бориши товушлар талаффузи, физиологик ва фонематик эшитишнинг камол топиб бориш даражаси билангина характерланиб қолмай, балки энг муҳими — уз нутқи ва атрофдагилар нутқидаги сузларнинг тузилишини, товуш таркибини фарқлай олиш қобилияти билан ҳам характерланади. Суз таркибини англаб олишдан иборат бу қобилият грамматик ва лексик компонентларнинг ривожланишида ҳам муҳим аҳамиятга эга. Иккала сигнал системаси, шунингдек, идрок билан сузнинг узаро алоқада бўлиши ақлий ривожланишнинг асосини ташкил этади. Дефектологларнинг (Т.А. Власова, Р. М. Боскис, Д. В. Нейман ва бошқаларнинг) берган маълумотларига кура, эшитишида нуқсонлари бор болаларнинг ривожланиш даражаси шу нуқсоннинг бола ҳаётининг қайси даврида пайдо бўлганлигига ва оғир-енгиллигига боғлиқ. Сурдопедагогикада эшитишида нуқсонлари бор болалар кар-соқов , заиф эшитувчи, кейинчалик заиф эшитувчи бўлиб қолган болалар гуруҳига бўлиб Ўрганилади.Туғма ҳали тили чиқмаган гудаклик даврида иккала қўлоқнинг мутлақо эшитмаслиги кар-соқовликка олиб келади. Эшитиш қобилиятининг қисман бузилиши натижасида нутқий нуқсонга учраган болалар заиф эшитувчи болалар гуруҳига киритилади. Нутқи ривожланиб, шаклланиб олгандан сунг яхши

эшитмайдиган бўлиб қолган болалар кейинчалик заиф эшитувчи бўлиб қолганлар гуруҳига киради. Бу нуқсон нутқ таркиб топганидан сунг вужудга келса ҳам, қулоқдаги нуқсон туфайли эшитишда хос камчиликлар бўлаверади. Турғун эшитиш нуқсонлари келиб чиқиш сабабларига кура туғма ва орттирилган бўлиши мумкин. Кар-соқов болаларнинг 25—30 фоизида эшитиш нуқсонлари туғма бўлади. Бунга сабаб: онанинг хомиладорлик даврида турли касалликлар, масалан, грипп билан касаллиниши, ота-оналарнинг ичкилик ичиб туриши, онанинг хомиладорлик даврида билар-билмас дори-дармонларни истеъмол қилиши (айниқса стрептомицин, хинин, сингари дориларни), хомиланинг шикастланиши; ирсият, генетик факторлар (қулоқ тузилишидаги патологик узгаришлар бўлиши, масалан, эшитиш йўли атрезияси — битуви). Эшитишдаги орттирилган нуқсонлар қулоқ ёки эшитиш анализаторининг тузилишидаги камчиликлардан келиб чиқиши мумкин. Бунга олий нерв маркази, Ўтказувчи йўллар ёки қулоқнинг узидаги узгаришлар сабаб бўлади. Боланинг илк ёшида отит, паротит (тепки), менингит, менингоэнцефалит, қизамиқ, қизилча, грипп касалликлари билан касалланиши баъзи ҳолларда кар-соқовлик ёки турли даражалардаги заиф эшитишга олиб келиши мумкин. Ўозирги кунда экология масалалаларнинг кенг Ўрганилиши эшитиш нуқсонларининг олдини олишда ҳам катта аҳамиятга эга. Эшитиш анализаторига турли заҳарли кимёвий дорилар жуда кучли таъсир этиб, айниқса анализаторнинг Ўтказувчи неврларини ишдан чиқаради, натижада бола яхши эшита олмайдиган бўлиб қолади.

Эшитиш нуқсонларига эга бўлган болалар аномал болалар категориясига киради, чунки бу нуқсон боланинг умуман ривожланиб, камол топиб боришига, дастур материалларини узлаштиришига салбий таъсир курсатади. Эштиш нуқсонлари бор болалар махсус шароитда, махсус усуллар билан Ўқитилиши ва тарбияланиши керак. Эшитиш нуқсонларининг енгил даражалари ҳам боланинг хар томонлама ривожланишига таъсир курсатади, боғча ва мактаб дастурларининг узлаштиришда бир қатор узига хос қийинчиликлар келиб чиқишига сабаб бўлади. Кичик ёшдаги болаларнинг эшитиш қобилияти нутқи ривожлангандан сунг, масалан,. икки ёшида йўқолганида ҳам карлик натижасида бола атрофдагилар нутқини эшитмайди ва ҳаттоки билганларини ҳам аста-секин унутади, боладаги карлик билан соқовлик қўшилиб у кар-соқов бўлиб қолади. Болага уз вақтида махсус ёрдам курсатилмаса, унда ақли заифлик белгилари ҳам пайдо бўлади. Бироқ нуқсоннинг Ўрнини тўлдириб, бошкарувчи жараёнларни активлаштирувчи махсус, коррекцион ростлайдиган шароит боладаги нуқсонларни бартараф этиб, уларнинг ҳам нугқий ривожланишини, ҳам умумий, ақлий ривожланишини таъминлайди. Заиф эшитувчи болалар учун махсус ташкил этилган мактабгача тарбия муассасаси ҳамда мактаб-интернатда барча зарур шарт-шароитлар мавжуд. Махсус муассасалардаги тарбиячи ва Ўқитувчилар бундай болаларнинг тегишли таълим-тарбия олишларига ёрдам беришлари керак. Юқорида қайд этилганидек, сурдопедагогикада эшитиш қобилияти заиф болаларга кар-соқов, туғма ҳамда кейинчалик заиф эшитувчи бўлиб қолган болалар киради. Заиф эшитувчи болалар уз навбатида эшитиш қобилиятининг нечоғлиқ бузилганига қараб енгил, Ўрта ва оғир даражали камчилиги бор болаларга бўлинади. Енгил даражадаги заиф эшитувчи

болалар овоз билан гапирилган нутқни 6—8 м масофадан овоз чиқармай, шивирлаб гапирилган гапни қулоқ супрасидан 3—6 м масофада эшитади. Ўрта даражадаги қулоғи оғир болалар овоз чиқариб гапирилган гапни 4—6 м,' овозсиз пичирлаб гапирилганини 1—3 м масофадан эшитади. Оғир даражали қулоғи заиф эшитишда бола Ўрта меъёрда овоз билан гапирилган гапни қулоқ супрасидан 2 м, шивирлашни 0,5 м масофадан эшитади, холос. Кулоғи оғирлик натижасида бола нутқида бир қатор камчиликлар кузатилади: луғатининг камбағал бўлиши, грамматик компонент ривожланмаган — гап ичида сузларни ташлаб кетиш, сузларни нотўғри ишлатиш, уларни узаро боғлай олмаслик, келишик, суз ясовчи, суз узгартирувчи қўшимчаларни ишлата олмаслик; товушларни нотўғри талаффуз қилиш — Ўхшаш, жарангли-жарангсиз ундошларни бир-бири билан адаштириш, тушириб кетиш ва бошқалар шулар жумласидандир. Бола нутқидаги камчиликларнинг келиб чиқиш сабабларини билмаслик орқасида айрим тарбиячи ва Ўқитувчилар болани дангаса, масъулиятсиз,безори деб, унга нотўғри муносабатда бўлишади, натижада бола инжиқ, йиғлоқи, сержахл, гап Ўтмас бўлиб қолади, яъни унда иккиламчи руҳий узгаришлар пайдо бўлади. Енгил даражадаги заиф эшитувчи болалар соғлом тенгдошлари қаторида оммавий боғча ва мактабда тарбияланиши мумкин.Бироқ уларга алоҳида муносабатда бўлиш, улар учун қулай шарт-шароитлар яратиш талаб этилади. Эшитиш қобилияти заифлашган болалар билан ишлашда сурдопедагоглар катта ютуқларга эришмоқдалар. Ушбу тоифадаги аномал болалар махсус кечки мактабларда таълим олганларидан кейин олий Ўқув юртларини ҳам

муваффақиятли битириб чиқмоқдалар, мамлакатимизнинг турли корхоналарида ҳамма билан баравар меҳнат қилмоқдалар. Демак, эшитиш нуқсонларини батамом бартараф этиш, тўла компенсациялаш, мумкин. Тарбиячи ва Ўқитувчиларнинг асосий вазифаси — соғлом болаларни заиф эшитувчи болалардан ажратиб, уларга алоҳида ёндашиш, зарур бўлса, уларнинг "махсус муассасаларда таълим-тарбия олишини таъминлашдан иборат. КЎриш анализатори ёрдамида дунёни идрок этиш боланинг руҳий ривожланишида муҳим аҳамиятга эга. Теварак-атроф ҳақидаги энг кучли таассуротлар куз билан идрок этилади. Бола куриш қобилияти орқали нарсаларнинг ранги, шакли, ҳажми, ҳаракати, узоқ-яқинлиги, фазодаги Ўрни ҳақида тасаввурга эга бўлади. Маълумки, куриш анализатори нурларни қабул қилувчи қисм-куз олмаси (соққаси) ва унинг ёрдамчи аппаратидан кузга тушган тасвирни аввал пЎстлоқ ости марказларига, кейин эса олий курув марказлари жойлашган катта мия пЎстлоғига (энса бўлакларига) етказиб берадиган Ўтказувчи йўллардан ташкил топган. Ана шу анализаторнинг ҳар қандай қисмларидаги узгаришлар боланинг куриш қобилиятига албатта таъсир курсатади. Тифлопедагогикада кузи ожиз болалар кур (суқир), яхши кура олмайдиган, кузи хира_болалар гуруҳига бўлинади. КЎр болаларнинг куриш қобилияти кескин камайган (тотал курлик) ёки коррекция қўлланилганида (кузойнак

тутилганда) ҳам куриш Ўткирлиги 0,04 гача пасайган, яъни бундай болалар амалда кур бўлади. Заиф курувчи болаларда куриш Ўткирлиги 0,05 дан то 0,4 гача бўлиши мумкин. Ушбу гурухдаги болалар теварак-атрофни куриш анализатори орқали идрок этади. КЎришга алоқадор нуқсонлар келиб чиқиш сабабларига кура туғма ва орттирилган бўлади. Туғма нуқсонлар сабаблари орасида ирсий касалликлар (масалан, туғма катарактанинг баъзи шакллари ва бошқалар), хомиладор аёлнинг токсоплазмоз, қизилча касалликлари билан оғриши, хомила куриш органларининг эмбрионал ривожланиш пайтда зарарланиши, мия Ўсмаси ва шу каби касалликлар катта роль Ўйнайди. Орттирилган куриш аномалиялари ҳозирги кунда нисбатан кам учрайди. Аҳолига даволаш-профилактика, офталмология ёрдамининг яхшилангани тиббиёт соҳасидаги катта ютуқлар қўлга киритилгани муносабати билан заиф курувчи болалар анча камайди. Трахома, чечак, сузак, куз сили, скарлатина ва бошқа касалликлар оқибатида болаларнинг кур ёки заиф курувчи бўлиб қолиш ҳодисаларига деярли тамомила барҳам берилди. Куз ожизлиги, яъни куриш нуқсонлари зЎрайиб борадиган ва бир хил турадиган (муқим) бўлади. ЗЎрайиб борадиган хили кун сайин оғирлашиб, бора-бора курликка олиб келади. Муқим хили эса турғун бўлади, боланинг куриш даражаси доим бир хилда тураверади. КЎриш қобилиятининг зЎрайиб борадиган заифлиги, куксув, яъни глаукома касаллиги (куз ички босимининг кутарилиб кетиши) курув нерви атрофияси, тўр парда (кузнинг ёруғликни қабул қиладиган қисми) дистрофияси (айниши) га боғлиқ бўлиб, боланинг ҳар қандай ривожланиш даврида вужудга келиши мумкин. Гигиеник талабларга риоя қилмаслик рефракция аномалиялар билан боғлиқ бўлган куз

камчиликлари зЎрайиб боришига ҳам олиб келади (фақат яқиндан ёки узоқдан куришга). Ёш гудакларда баъзан кузга оид туғма нуқсонлар хам учрайди: криптофтальм - куз олмаси, қовоқларининг туғилишдан ривожланмай қолгани; микроблефарон -куз қовоқлар калталиги туфайли кузнинг юмилмай туриши, колобома — куз қовоқларининг нуқсони ва бошқалар шулар жумласидандир. Бундай камчиликларнинг купчилигини жарроҳлик йўли билан даволаб, уларни бартараф этса бўлади. Кузи ожиз, суқир болалар кур туғилган ва кур бўлиб қолган болалар деб икки гуруҳга ажратилади. Биринчи гуруҳга туғилишдан кузи ожиз ва туғилганидан сунг то уч ёшгача бўлган давр ичида куриш қобилияти бузилган болалар киритилса, иккинчисига кейинчалик кузи кур бўлиб қолган болалар киритилади, бундай болалар хотирасида куриш тасаввурлари қолган бўлади. КЎриш қобилиятининг оғир шаклдаги бузилишлари боланинг характерида, психикасида иккиламчи асоратлар пайдо бўлишига олиб келади. КЎр бўлиб қолган болалар билан барча ишлар уларнинг куриш тасаввурларини тиклаш асосида олиб борилади ва бунда маълум натижаларга эришиш мумкин бўлади. Хар ҳолда бола ранг, шакл ва бошқаларни бир қадар эслаб қоладики, бу тегишли тушунчалар ҳосил қилишни осонлаштиради. Куз ожизлиги қанча кеч пайдо бўлган бўлса, боланинг теварак-атроф ҳақидаги тасаввурлари шунча бой ва уларни мустаҳкамлаш, такомиллаштириш, кенггайтириш шунчалик осон бўлади. КЎриш қобилияти кескин камайган болалар кузи ожиз болалар учун махсус ташкил этилган мактабларда ёки соғлом тенгдошлари орасида таълим олишлари керак. Бу мактабларда соғлом анализаторларнинг актив фаолияти

асосида (туйғу ва эшитиш, бошқа сезги анализатори) куриш анализатори фаолиятини қоплаш ишлари олиб борилади. Махсус таълим-тарбия ишлари куриш қобилиятининг заифлиги натижасида пайдо бўлган иккиламчи психик асоратларнинг олдини олиш, уларни бартараф этиш, коррекциялашга қаратилади. Болада мустақил ҳаёт учун зарур бўлган барча билим куникма, ҳамда малакалар шаклантириб борилади. Заиф курувчи болалар теварак-атрофни куриш анализатори орқали идрок этадилар. Улар ҳам куриш қобилияти заиф болалар учун ташкил этилган махсус мактабда ёки курлар мактаби қошидаги махсус синфларда соғлом тенгдошлари орасида таълим олишлари керак. Бироқ бундай болалар аксари оммавий мактабларда Ўқишни бошлаши маълум. Бир неча йил муваффақиятсиз равишда, қийналиб Ўқигач, улар махсус мактабга юборилади. Бундай болаларни тарбиячи ва Ўқитувчилар соғлом тенгдошларидан ажратиб олиб, иложи борича вақтли махсус мактабларга жЎнатишлари ёки инклюзив таълимни ташкил этишлари керак. КЎриш қобилияти заифлашган болалар сатрларни яхши ажрата олмайдилар, шакли Ўхшаш нарса, ҳарфларни бир-бири билан адаштириб юборадилар, натижада Ўқиш ва ёзишда куп хатоларга йўл қўядилар. Рақамларни бир-биридан яхши ажрата олмаслик оқибатида ҳисоблашда ва математика масалаларини ечишда қийналадилар. Улар доскага ёзилганларни, жадвал, схема ва бошқа тасвирларни яхши курмайдилар, куриш билан боғлиқ ишни бажариш вақтида тез чарчаб қоладилар. Нотўғри муҳит, ноқулай шароит боланинг куриш қобилияти кескин пасайиб боришига олиб келиши мумкин. Тарбиячи ва Ўқитувчилар куриш қоблилияти заиф болаларни уз вақтида офталмолог ҳузурига маслаҳатга юборишлари керак.

Офталмолог болани текшириб, керак бўлса унга коррекция қиладиган кузойнак тақиб юришни тавсия этади ва бола қаерда таълим олиши кераклигини аниқлайди. Кузойнак тақиб юриши керак бўлган болаларга боғча ва мактаб шароитида тўғри санитария-гигиена шароитлари яратилиши зарур. Боланинг иш Ўрни тўғри ва етарли даражада ёритилган бўлиши лозим. Бола доска, жадвал, картада чизилган тасвирлар ва бошқа Ўқув материалларини қанчалик аниқ кураётганига эътибор берилади. Аномал рефракцияли болаларнинг кузи тез чарчаб қолишини ҳисобга олиб, дарс вақтида уларга иш турларини мумкин қадар узгартириб туриш, куз қадаш билан боғлиқ бўлган ишлар, топшириқлар ҳажмини ғоят жиддий назорат қилиб бориш зарур. Куз Ўткирлиги 0,05 дан то 0,4 гача бўлган заиф курувчи болалар махсус боғча ва мактабларда таълим-тарбия олишади. Бу жойларда Ўқув ишлари куриш асосида олиб борилади, аммо турли техник ва катталаштирувчи оптик воситалардан, йирикроқ ҳарфлар билан босиб чиқарилган дарсликлардан, махсус ёритгичлардан ва ҳоказолардан фойдаланилади. Махсус мактабнинг асосий вазифаларидан бири — болаларда сақланиб қолган куриш имкониятларидан Ўқиш жараёнида тўғри фойдаланиш ва буларни ривожлантириш, куриш қобилияти пасайиб кетмаслиги учун шарт-шароит яратиш, олий руҳий жараёнларни тарбиялаб, боланинг билим фаолиятини ривожлантириш, кенгайтириш, болада куриш қобилияти заифлиги натижасида пайдо бўлган иккиламчи руҳий асоратларни бартараф этиш ва бошқалардир. Махсус мактабларни битиргач, куриш қобилияти заиф болалар жумҳурият курлар жамияти қошидаги муассасаларда ишлайдилар, интеллектуал фаолият билан шуғулланадилар (ёзувчи, шоир, олий ва Ўрта мактаб Ўқитувчилари, музикачи, ва бошқалар бўлиб).

Шундай қилиб, куриш қобилияти заиф болаларни таълим-тарбия йўли билан ривожлантириб бориш имкониятлари жуда катта, тўғри ташкил этилган компенсатор, коррекцион. чора-тадбирлар натижасида улар ҳаётида уз Ўрнини топиб кетишлари мумкин.

АДАБИЁТ 1. Боскис Р.М. Учителю о детях с нарушениями слуха. М., Просвещение 1987. 2. Земцова М. И. Учителю о детях с нарушениями зрения. М., 1973. 3. Литвак. А.Г Тифлопсихология-М. 1985. 4. Ярмаченко Н. Д. Проблемы компенсации глухоты— Киев, 1975, с. 148— 163. 5. Основы обучения и воспитания аномальных детей. (Под ред. А. И. Дьячкова. М., Просвешение, 1965, с. 38—48, 65. 6. Дефектологический словарь. — М., 1970.

Похожие

Суз ва жумла тузилиши камчиликлари

Акли заиф болалар олий асаб фаолиятининг хусусиятлари

Болалар психологияси муаммолари

Аномал болалар категориялари

Тарбияси қийин болалар