Muomala jarayonida o‘zaro ta’sir mexanizmi. Samarali muloqotning sirlari - Психология - Рефераты

Muomala jarayonida o‘zaro ta’sir mexanizmi. Samarali muloqotning sirlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70 KB

Muomala jarayonida o‘zaro ta’sir mexanizmi. Samarali muloqotning sirlari Reja: 1.Odamlar amaliy faoliyati va muomala jarayonida o‘zaro ta’sir metodlari va usullarining ahamiyati. 2.O‘zaro ta’sir psixologiyasining etnik tomonlari. 3. Odamlarni samarali muloqotga o‘rgatish. 4.Samarali muloqotga o‘rgatishning yo‘l va vositalari.

1. Shaxsning muloqot malakasini ifodalovchi asosiy jihat uning muloqot sohasidagi faolligi bo‘lib hisoblanadi. Ushbu faollikning maqsadga yo‘nalganligi, anglangan tarzda va erkin ijro etilishi insonnning muloqot jarayonini qanchalik mohirlik bilan amalga oshirishini ifodalovchi asosiy belgilardir. Shaxs muloqot jarayonining ichki qonunlarini bilishi juda muhimdir. Muloqot jarayonini boshqarishga oid vosita va uslublar muloqot texnologiyalari iborasi orqali ifodalanadi. Aynan shunday texnologiyalarni o‘zlashtirish va vaziyatga oid ravishda qo‘llash muloqotning erkinligini ta’minlaydi. Muloqotning ichki qonunlariga oid quyidagi fikrlar ish yuzasidan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlar doirasini yanada kengaytirish va o‘zgalarga samarali ta’sir etish imkonini yaratadi. Shu munosabat bilan, muloqot jarayonini boshqarish imkonini beruvchi shartlardan biri uni bosqichma-bosqich amalga oshirishdir. 2. To‘la-to‘kis va meyorida tashkil etilgan muloqot quyidagi asosiy bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 3. Aloqa/kontakt o‘rnatish. 4. Masalani muhokama qilish. 5. Yechim variantlarini izlash. 6. Қарор қабул қилиш . Ijobiy natijaga olib keluvchi muloqot ta’kidlangan bosqichlarning aynan shunday ketma-ketligida amalga oshadi. Aniqrog‘i, muloqot jarayonining samarali o‘tishi, ko‘p jihatdan, shu bosqichlarni navbatma-navbat amalga oshirish bilan bog‘liq Ijtimoiy hayotda, shaxslararo munosabatlarda muloqot sirlaridan xabarsiz bo‘lish ko‘plab nizoli holatlarni keltirib chiqaradi. Konflikt, nizo yoki ziddiyat – bu ayrim alohida olingan shaxs ongida, yoki shaxslararo muloqot jarayonida, guruh doirasida yoki guruhlararo o‘zaro muloqot va ta’sir paytlarida biror muammo, masala yoki qarashlar borasida bir-biriga to‘g‘ri kelmaydigan, qarama-qarshi fikr, qarash va pozitsiyalarning to‘qnashuvi oqibati paydo bo‘lgan salbiy hissiyotlarga to‘la munosabatlar maromini bildiruvchi

ijtimoiy-psixologik hodisadir. Konfliktni keltirib chiqaruvchi omillar, sabablar nihoyatda ko‘p, lekin ularni 5 asosiy guruhga bo‘lib o‘rganish mumkin: 1. Informatsion-axborot omillari : muloqot jarayonida sheriklarga noto‘g‘ri tarzda yetib keladigan noto‘liq, noaniq faktlar, mish-mishlar; shubhalar, to‘la aniqlik kiritilmagan ataylab yoki bilmay turib deyarli xufyona tarzda yetkazilayotgan ma’lumotlar; axborot manbaiga nisbatan ishonchning yo‘qligi; ayrim hodisa, voqealarga aloqador bo‘lgan tortishuv va klishmoqchiliklarga sabab bo‘lgan qoidalar, aqidalar, chaqiriqlar, qonun normalari va boshqalar ham shaxslararo yoki guruhlararo ziddiyatlarning omili bo‘lishi mumkin. 2. Jamiyat miqyosidagi ayrim tizimlarning faoliyatiga bog‘liq omillar: mulkchilikka oid muammolar, ijtimoiy maqom talashish, xokimiyat yo‘nalishidagi amal va hisobotlarga oid janjallar, turli ijtimoiy normalar, an’analar, standartlar, xavfsizlik masalalaridagi qarama-qarshiliklar, rag‘batlantirish va jazolash, uy-joy, mulk tortishuvlari, resurslar, tovar, xizmat va foydalar taqsimoti jarayonlarida kuzatiladigan nizolar; 3. Qadriyatlarga aloqador omillar (o‘zimiz e’tirof etgan yoki rad etgan tamoyillar): jamoaviy, gruppaviy yoki shaxsiy e’tiqod, ishonmagan va ishongan qadriyatlarimiz va ularning xulqda namoyon bo‘lishi, mafkuraviy, madaniy, diniy, axloqqa oid, siyosiy, professional qadriyatlar va ehtiyojlar borasida kelib chiqishi mumkin bo‘lgan nizolar; 4. Munosabatlar omili: bunday omillar bevosita o‘zaro aloqalar va muloqotdan insonning qoniqishi yoki noma’qul, deb e’tirof etishidan kelib chiqadi. Shaxslararo o‘zaro munosabatlarda ko‘proq bir shaxsning kutishlariga boshqa bir insonning yoki odamlarning muomalasi mos kelmasligi holatlarida shaxsiy nizolar kelib chiqadiki, ularning bartaraf bo‘lishi turli vaziyatlarda turlicha tus olishi, cho‘zilib ketganda, battar “gazzak” otishi, qisqa fursatda hal etilsa, muammo hal bo‘lishi ham mumkin. Shaxsiy muloqotdagi nizolar shaxsning hayotiy tajribasi,

ma’lumotliligi darajasi, professional mahoratiga bog‘liq ravishda turli ko‘rinishlarda o‘z yechimini topishi mumkin; 5. Xulq-atvor bilan bog‘liq omillar: manfaatlar, qiziqishlar, o‘ziga bo‘lgan bahoga zid keladigan yoki xavf-xatar tug‘diruvchi vaziyat paydo bo‘lishi bilan go‘yoki, himoya vositasi sifatida paydo bo‘luvchi omillar turkumi bo‘lib, bu ikkinchi tomonning xudbinligi, adolatsizligi, mas’uliyatsizligi yoki loqaydlik, beparvolik oqibatida kelib chiqadi. Nizokashlar bunday sharoitda o‘zlariga nisbatan bo‘layotgan salbiy munosabatni xatti-harakatda ko‘rib, sezib turganlari bois xafagarchilik kelib chiqadi va bu konflikt bilan tugaydi. Nizolarning oldini olish yoki u paydo bo‘lgan bo‘lsa, bartaraf etish uchun uning kelib chiqish sababini, asosiy aybdorlarni yoki obyektiv sabablarni aniqlash lozim. Mutaxassislar nizolarni bartaarf etishning ko‘plab usullari va yo‘llari borasida tavsiyalar ishlab chiqqanlar. Masalan, X.Kornelius va Sh.Feyyerlar uni hal qilish uchun nizo xaritasini tuzishni taklif etadi. Unga ko‘ra, nizoli vaziyatni aniqlash uchun quyidagilar inobatga olinishi lozim: 1) nizoni keltirib chiqqan muammoning umumiy qirralarini ochish, masalan, agar ishlab chiqarishdagi nizo ish xajmining to‘la bajarilmaganligi sababli kelib chiqqan bo‘lsa, avvalo ish taqsimoti diagrammasini tuzish kerak; 2) nizoning asl sababini aniqlash, zero, aynan shu ish odatda eng mushkul ish hisoblanadi; 3) nizoning haqiqiy ishtirokchilarini aniqlash – alohida shaxsmi, guruhmi yoki uyushmami; 4) nizoga sabab bo‘lgan shaxsiy xohish, istaklar, nizokashlarning aynan nimani istayotganligini aniqlash; 5) nizoga qadar nizokashlarning o‘zaro munosabatlari qanday bo‘lganligini bilish; 6) bevosita nizoda ishtirok etmagan, lekin uning ijobiy hal etilishidan manfaatdor bo‘lgan shaxslarning nizoga munosabati.

Bu kabi strategiya avvalo nizoning chuqurlashib ketmasligi, unga yana ko‘plab shaxslarning aralashib ketmasligini ta’minlaydi. Tabiiy, mutaxassislar va olimlarni shaxslararo munosabatlar jarayonida turli vaziyatlarda paydo bo‘ladigan nizolarni baratarf etish masalasi qiziqtiradi. Rus olim G.N.Smirnov turli nizolarni bartaraf etishga imkon beruvchi ikki guruh usullarni taklif etadi – tizimiy hamda shaxslararo. Nizolarni hal qilishga bog‘liq bo‘lgan tizimiy usullarga у қуйидагиларни киритади : 1. Ишга нисбатан қўлланиладиган талабларни tushuntirish, masalan, ishchi yoki xodim o‘z xizmat vazifasini to‘laqonli ado etolmaganligi sababli u bilan rahbar o‘rtasida nizo kelib chiqqan bo‘lsa, nizoni barataraf etishga axd qilgan ikmsa shu xizmat lavozimiga qo‘yiladigan talablar, xodimning mehnat huquqlari bilan qatorda uning burch va mas’uliyatini ham yana bir marotaba uqtirib qo‘yadi; 2.Muvofiqlashtiruvchi va birlashtirish usullari. Odatda bir xodimning ish samarasi boshqa bir xodimga yoki xodimlarga, qolaversa, boshqa tuzilmalarning aniq va yaxshi ishlashiga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun bir xodim yoki xodimlar guruhida nizoli vaziyatning paydo bo‘lishiga boshqa bir tuzilma ishidagi nomuvofiqliklar sabab bo‘lishi mumkin. Bunday sharoitda rahbar nizoni barataraf etish uchun o‘sha boshqa aybdor tuzilmaning faoliyatini aniq yo‘lga qo‘yishi, yoki xodimlar o‘rtasida murosa bo‘lishi uchun boshqa bir qo‘shimcha muvofiqlashtiruvchi bir bo‘g‘inni ishlab chiqarishda joriy etishi mumkin. Masalan, ishlab chiqarish nizosining sababi – xom-ashyoning vaqtida yetkazib berilmayotganligi bo‘lsa, rahbar ta’minotchilar ishini muvofiqlashtiradi, ular faoliyati bilan ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida birlik va hamjihatlik bo‘lishiga erishish yo‘lida aniq yo‘nalishlarni belgilaydi; 3.Barcha ishlab chiqarish subyektlari faolyaitini yagona maqsad atrofida birlashtrish ham ishlab chiqarish jarayonlarida nizolarning sodir etilmasligini kafolatlaydi. Bunday sharoitda rahbarlar va guruh liderlarining roli katta bo‘ladi;

4.Rag‘batlantirish tizimini joriy etish samarali ish usullaridan hisoblanadi. Bunday sharoitda odamlarning xulq-atvoriga ta’sir etish, paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan nizoli vaziyatlarga barham berish yoki sodir bo‘lgan bo‘lsa, uni baratarf etish uchun tashakkur bildirish, mukofotlash, xizmat lavozimni ko‘tarish kabilarni qo‘llash ijobiy samara berishi mumkin. Odamlarning bir-birlarini to‘g‘ri idrok qilishlari ularning perseptiv, ya’ni hissiy bilish (idrok, sezish) sohasiga aloqador bo‘lsa, bir-birlarini tushunishi ularning tafakkur sohalariga bevosita taalluqli bo‘lib, murakkab jarayondir. Boshqa odamni to‘g‘ri tushungan shaxs uning hissiy holatiga kira olgan hisoblanadi, boshqacha qilib aytganda, unda empatiya – birovlarning his kechinmalarini tushuna olish qobiliyati rivojlangan bo‘ladi. Yuksak ongli, madaniyatli, “ko‘pni ko‘rgan” shaxsgina boshqalarni to‘g‘ri tushunishi, ularning mavqeida tura olishi mumkin. Aniq va to‘g‘ri tushunishga taalluqli qonuniyatlarga quyidagilar kiradi: 1.Boshqa odam haqidagi ma’lumotning miqdoriy tomoni. Birinchi bor to‘qnashgan odamlarda bir-birlari haqida faqat birlamchi tasavvurgina hosil bo‘lishi mumkin. Amerikalik tadqiqotchilar talabalarga boshqa talabalarga baho berish topshirig‘ini berishgan. Baholar birinchi to‘qnashuv natijasiga ko‘ra, bir haftadan keyingi qayta to‘qnashuv natijasida va ikki haftadan keyin tekshirilgan. Ma’lum bo‘lishicha, eng aniq tasavvur ikki haftalik tanishuvdan keyingina paydo bo‘lar ekan. 2.Ma’lumotlarni olish tartibi. Boshqa odam haqida berilgan ma’lumotga asosan unda o‘sha odam haqida muayyan fikr hosil qilish oson, lekin uni qayta qurish, o‘zgartirish ancha mushkul. 3.Normal intellektning bo‘lishi. Intellekt juda yuqori bo‘lganda ham, juda past bo‘lganda ham boshqa odamni to‘g‘ri tushunish qiyin. 4.Maxsus tayyorgarlikning bo‘lishi. Mutaxassislar 5-kursda o‘qiyotgan psixolog talabalar bilan portret chizadigan rassomlarning boshqalarga bergan baholarini solishtirishlari natijasida rassomlarning baholari ancha aniqroq bo‘lib

chiqqanining guvohi bo‘lishgan. 5.Hissiy holatning ta’siri. Nurrey degan olimning tadqiqotlarida turli emotsional holatni boshidan kechirayotgan shaxslarga boshqa odamni baholash topshirig‘i berilgan. Bir seriyada tekshiriluvchilarga elektr toki bilan ta’sir etib turib, boshqa odamning rasmini baholashni tavsiya etishganda, baholanayotgan shaxsda johillikka yaqin sifatlar ham borligi aytilgan. Yaxshi emotsional holat boshdan kechirilayotgan seriyada esa o‘sha odamda asosan yaxshi sifatlar qayd etilgan. 6.Shaxsning ochiqligi. Kundalik muloqotda ochiq, samimiy odam bilan tund, pismiq odam baholari o‘rtasida sifat farqlari aniqlangan. Bundan tashqari, odamning muloqot tajribasining boyligi ham uning boshqalar haqidagi tasavvurlarining aniq bo‘lishini ta’minlaydi. Demak, yuqoridagi barcha qonuniyatlarni hisobga olgan holda, shaxs tarbiyasi bilan shug‘ullanish uni kelgusidagi murakkab va xilma-xil muloqot jarayonlariga psixologik tayyorlaydi. Bunday tayyorgarlik, ayniqsa, bo‘lg‘usi psixologlar uchun muhimki, ular o‘z kasblari tufayli turli muloqot vaziyatlariga duch keladilar va har bir vaziyatda ulardan nihoyatda o‘tkir didlilik, odob va kishilar psixologiyasini bilgan holda ularni to‘g‘ri tushunish malakasi talab qilinadi. Bir so‘z bilan aytganda, bu muloqotdagi bilimdonlikdir. Ijtimoiy psixologiyaning bu borada noyob usuli bor, u ham bo‘lsa, ijtimoiy-psixologik treningdir. Trening usulining ijtimoiy-psixologik mohiyati shuki, bu usul orqali odamlarda muloqot malakalari hosil qilinib, ular turli ijtimoiy sharoitlarda o‘zini to‘g‘ri tutishga odatlantiriladi. Boshqacha qilib aytganda, trening muloqotga o‘rgatishdir. To‘g‘ri, odam kishilar jamiyatida yashar ekan, kundalik muloqot jarayonida turli muloqot shakllariga o‘rganib, o‘zida ma’lum muloqot malakalarini shakllantirib boradi. Lekin insonda bunday malakalar stixiyali tarzda yoki maqsadga qaratilgan holda ham hosil qilinishi mumkin. Oxirgi holat hozirgi zamon kishisining turli ishlab chiqarish va muomala sharoitlarida to‘g‘ri moslashishiga yordam beradi. Bu narsa

insonda, Y.N.Yemelyanov ta’biri bilan aytganda, ijtimoiy aql-zakovatning shakllanishiga olib keladi. Ijtimoiy aql-zakovatga ega bo‘lgan shaxs o‘zini ham, o‘zgalarni ham, ularning o‘zaro munosabatlarini ham to‘g‘ri anglaydi hamda turli muloqot shakllarini bashorat qila oladi. Ana shunday aqlning bo‘lishi uchun psixologlar maxsus tayyorgarlik guruhlari yoki trening guruhlari tashkil etishni allaqachon taklif qilib chiqishgan. Shunday maqsadlarda G‘arbda mashhur bo‘lgan T-guruhlar tashkil etilib,unga ixtiyoriy muloqot jarayonida ma’lum qiyinchiliklarni his qilayotgan shaxslar taklif etiladi. Ijtimoiy-psixologik treningning asosiy metodlariga guruhiy munozaralar, rolli o‘yinlar va psixologik sezgirlikni oshiruvchi treninglar kiradi. T-guruh a’zolari odatda 7 kishidan 15 kishigacha bo‘lib, mashg‘ulotlar bir necha kundan bir necha oylargacha davom etadi. T-guruhning ahamiyati shundan iboratki, u birinchidan, odamlar o‘rtasida iliq o‘zaro munosabatlarning shakllanishiga olib kelib, shaxsda birovni tushunishga intilish, uning manfaati yo‘lida o‘z qarashlarini ham qayta analiz qilish ehtiyojini paydo qiladi. Ikkinchidan, T-guruh a’zolari o‘rtasida shunday umumiy “psixologik til” paydo bo‘ladiki,ular tez orada o‘zgalarni va o‘z his-kechinmalarini anglabgina qolmay, balki bir-birlariga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatish qobiliyatiga ega bo‘ladilar. Ularda muloqot mobaynida o‘zini “o‘zgalar” o‘rniga qo‘yish, ularning ichki olamini to‘g‘ri tushunish qobiliyati va istagi tarbiyalanadi. Uchinchidan, T-guruhdagi mashg‘ulotlar muloqot jarayonining turli murakkab qirralaridan tashqari, uning mazmuniy tomonlari bo‘yicha ham ishtirokchilarni chiniqtiradiki, ular muomaladagi har bir ibora va imo-ishoraning tub ma’nosini tushunishga erishadilar. Masalan, “xayr, yaxshi qoling” iborasini uning qanday ohangda, qay holatda aytilishiga qarab, suhbatdoshning “yashirin” niyatlarini o‘qib olish va shunga ko‘ra harakat qilishga o‘rgatadi. Ijtimoiy-psixologik treningning metodik talablariga quyidagilar kiradi: 1.O‘quv jarayonida guruhda tashkil etilgan muloqot orqali guruhiy jarayon yoki holatlardan individual holatlarga, ya’ni har bir ishtirokchining o‘z

shaxsiy “Meni” ni tushunishga olib kelish lozim. Chunki munozara yoki o‘yinlar jarayonida ishtirokchilar vaziyatni yoki rolni faol o‘zlashtirib, har bir holatdan o‘zi uchun xulosa chiqarishga olib kelish zarur, yoki bo‘lmasa, interpsixik jarayondan intrapsixikka aylanishi kerak. 2.T-guruhlarda muloqotning nutq shakllaridan tashqari, uning nutqsiz- noverbal shakllari ham keng qo‘llanilishi, ya’ni har bir o‘rganuvchi o‘z xulq-atvorini verbal nazorat qilishdan tashqari, o‘z tanasi, har bir harakat, ritmning mohiyatini ham tushungan holda uni hayotda, amalda ishlatishiga erishish zarur. 3.T-guruhning har bir ishtirokchisi albatta o‘z-o‘zini kuzatish kundaligini yuritmog‘i, unga har galgi mashg‘ulotdan so‘ng o‘z his-kechinmalari, muammolarni yechishdagi shaxsiy ishtiroki, tasavvurlari va boshqalarni odilona yozib borishi ham muhimdir. 4.T-guruhga a’zo bo‘lish ixtiyoriy bo‘lganligi uchun ham uning har bir a’zosi mashg‘ulotlarni sira ham qoldirmaslikka harakat qilishi zarur, chunki bu narsa o‘quv guruhining muhitiga, a’zolarning o‘zaro munosabatlariga bevosita ta’sir qiladi. 5.Mashg‘ulotlar maxsus xonalarda, shovqin-surondan xoli yerda tashkil etilishi, u yer did bilan bezalgan, shinam bo‘lmog‘i lozim. 6.T-guruh a’zolari mashg‘ulotlarga o‘zlari uchun qulay kiyimlarda kelishlari lozimki, bu narsa boshqalarda ham, o‘zida ham ortiqcha hissiyotlarni tug‘dirmasligi kerak. 7.Instruktor yoki shu mashg‘ulotlarni o‘tkazuvchi trenerga alohida e’tibor berish zarur. U o‘zi maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan, xushmuomala, did bilan kiyingan, har bir mashg‘ulotga ataylab tayyorgarlik ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘lgan shaxs bo‘lishi lozim. U o‘z kayfiyati, munozara yoki o‘yinga shaxsiy munosabati bilan mashg‘ulotning tabiiy kechishiga xalaqit bermasligi, sabr-toqatli, madaniyatli bo‘lishi zarur. Mashg‘ulotlarni tashkil etish shakliga kelsak, u maqsad va mazmunga mos

holda “yumaloq stol” atrofida, to‘rtburchak stol atrofilda, gilam ustida, ba’zan tik holda amalga oshirilishi mumkin. Afsuski, T-guruhlar ayrim hollarda yirik shaharlardagi yirik sanoat korxonalari rahbarlarini muloqotga tayyorlash, mas’ul shaxslarni qayta tayyorlash kurslarida, psixologlar davrasidagina o‘tkazilmoqda. Vaholanki, muloqotdagi bilimdonlikka erishish, “ijtimoiy aql” ga ega bo‘lish barcha mutaxassislarga zarur. Amaliy psixolog xoh maktabda bo‘lsin, xoh sanoat korxonasi yoki boshqa idora va o‘quv yurtida bo‘lmasin, mahalliy sharoitni chuqur o‘rgangan holda, u yerda rahbariyat bilan kelishilgan holda T-guruhlari tashkil etmog‘i va shu yo‘sinda ham o‘zining, ham atrofdagilarning bilimdonligini oshirib bormog‘i zarur.

ADABIYOTLAR: 1. Andreyeva G.M. Sotsialnaya psixologiya. Uchebnik dlya visshix uchebnix zavedeniy / G.M. Andreyeva. – 5-ye izd., ispr. i dop. – M.: Aspekt Press, 2003. – 364 s. 2. Andreyeva G.M., Bogomolova N.N., Petrovskaya L.A. Zarubejnaya sotsialnaya psixologiya XX stoletiya. – M.: Aspekt Press, 2002. 3. Bodalev A.A. Lichnost i obsheniye. – M.: 2003. 4. Maxmudov I.I. Boshqaruv psixologiyasi: O‘quv qo‘llanma / Mas’ul muharrir: A.Xolbekov. – T.: DJQA “Rahbar” markazi; “YUNAKS-PRINT” MCHJ, 2006. – 230 b. 5. Galkina T.P. Sotsiologiya upravleniya: Ot gruppi k komande. – M.: 2003. 6. Donsov A.I. Psixologiya kollektiva. – M.: MGU, 1984. 7. Yemelyanov Y.N. Aktivnoye sotsialno-psixologicheskoye obucheniye. – L.: LGU, 1985. 8. Yenikeyev M.I. Obshaya i sotsialnaya psixologiya. – M.: 2002. 9. Kamenskaya YE.N. Sotsialnaya psixologiya: Konspekt leksiy: Uchebnoye posobiye / YE.N. Kamenskaya. Izd. 2-ye. – Rostov n/Donu: Feniks, 2006. – 192s. 10. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot: Universitetlar va pedagogika institutlari uchun o‘quv qo‘llanma. – T.: “Universitet”, 1999. – 96 b.

Похожие

Muomala о‘zaro ta’sir vositalari

Jahon psixologiyasida muloqot muammosining o‘rganilishi

Odamlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir va muomalaning ijtimoiy - psixologik qonuniyatlari

Muomala psixologiyasi

Muomalaning kommunikativ tomoni muomala informatsiya almashishdir