Логопедик текширув - Психология - Рефераты

Логопедик текширув

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB

Логопедик текширув Режа : 1. Нутқнинг инсон ҳаётида тутган ўрни. 2. Н утқнинг турли таркибий қисм ларини текшириш усуллари. 3. Болалар нутқини текширишда қўлланадиган ўйинлар.

ТППК ва тиббий-педагогик-психологик ташхис марказларига келтирилган болаларни ташхис қилишда ишни, энг аввало, улар нутқини логопедик текширишдан бошлаш зарур. Бундай ёндошув нутқнинг инсон ҳаётида муҳим ўрин эгаллаши, унинг руҳий жараёнларнинг омили эканлиги билан асосланади. Ташхис қилишда қуйидаги логопедик текширишлар олиб борилади. Болаларда товуш талаффузининг тузилишини т екшириш. Нутқи меъёрдан четга чиққан бўлган болаларни ўз вақтида тўлиқ текшириш жуда муҳим ўрин тутади. Ўз вақтида нутқ нуқсонларини аниқлаш логопедик текширув ёрдамида боланинг 4 ёшигача бўлган даври ичида амалга оширилиши мақсадга мувофиқ. Болаларда логопедик текширув, энг аввало, артикуляцион аппаратнинг тузилиши ва унинг ҳаракатчанлигини пухта ўрганишдан бошланиб, сўнг товушлар талаффузининг ҳолатини ўрганиш билан якунланади. Бунда фонематик идрок тузилишини ҳам аниқлаш мухимдир. Артикуляция аппаратини текшириш . Боланинг баъзи артикуляция (талаффуз) қилиш органларини текшириш лаб, тил, тишлар, жағлар, танглай тузилишини ўрганишни ўз ичига олади. Бунда логопед органнинг нуқсонлари бор-йўқлигини, меъёрга мослигини текширади. Текширув вақтида қуйидаги аномалия (меъёрдан четга чиқиш)ларни кузатиш мумкин: Лаблар: қалинлиги, гўштлилиги, калталиги, камҳаракатлилиги; тишлар: қийшиқлиги, майдалиги, жағлар ёйидан ташқарида жойлашиши, йириклиги, тишлар оралиғининг зичлиги, очиқлиги; прикус (тишла м ): олд қисми очиқлиги, ён

томонларининг чуқурлиги, юзалиги; Жағлар: юқори ёки пастки қисмининг олдинга туртиб чиққанлиги; қаттиқ танглай: баланд, паст, ясси ёриқликнинг бўлиши; юмшоқ танглай: калта, иккига бўлинганлиги, йўқ бўлиши; тил: калта, узун, тор, жуда катта, юганчасининг калта бўлиши. Сўнг, артикуляция аппаратининг ҳаракатчанлиги текширилади. Бунда логопед болага тақлид усули билан қатор машқларни бажаришни топширади. Масалан: тил билан лабни ялаш, уни бурун, ияк, чап қулоқ, ўнг қулоқ томонга ҳаракат қилдириш; иложи борича ташқарига ва ичкарига тортиш; лабларни чўччайтириш ва илжайиш ҳолатига келтириш; пастки жағни олдинга чиқариш, сўнг орқага ҳаракатлантириш; оғизни катта очиш, сўнг ёпиш ва ҳ.к.з. Машқларни бажариш жараёнида логопед органлар ҳаракатчанланлигининг эркинлиги, тезлиги, бир ҳаракатдан иккинчисига ўтишининг амалга оширилиши қай даражада эканлигини аниқлайди. Т овушлар талаффузини текшириш . Ушбу текширув натижасида бола у ёки бу товушни аниқ талаффуз қилиши ва уни мустақил нутқда қўллай олиши аниқланади. Гап ва сўзлар ифодасида товушларнинг алмаштирилиши, чалкаштирилиши, баъзиларининг йўқлиги аниқланади. Бундан ташқари боланинг турли мураккабликка эга сўзларда товуш ва бўғинларни тушириб қолдириши ёки ўрнини алмаштириши ҳолатлари ҳам кузатилади. Сўзларда товуш талаффузини текширишни олиб боришда буюм ва предметларни ифодаловчи расмлар тўплами керак бўлади. Расмдаги сўзлар

ичидаги текширилаётган товуш уч ҳолатда: сўзнинг боши, ўртаси ва охирида берилиши лозим бўлади. Масалан: С: соат, коса, товус; З: занжир, дазмол, пиёз; Ш: шам, эшик, тешик; Ж: жўжа, маржон, тож; Ч: чой, сичқон, сақич; Л: лавлаги, булоқ, ғалла; Р: райҳон, маржон, анжир; Г: гилос, сигир, барг; Х: хўроз, гулхан, шох; Ҳ: ҳаёт, маҳалла, шоҳ; Қ: қанд, бақлажон, қовоқ; Ғ: ғоз, буғдой, чўғ; Б: балиқ, духоба, ҳисоб; Д: дарахт, бодринг, қанд. Агар сўзда товуш ҳосил бўлмаса, худди шу сўзни бола логопед ортидан қайтариши ва ушбу товуш иштирок этган очиқ ва ёпиқ бўғинларни талаффуз қилиши тавсия қилинади. Аслида товушлар талаффузидаги нуқсонларни аниқлаш учун бундай текширувлар етарли ҳисобланади. Лекин баъзан бир товуш талаффузи жумлаларда ноаниқ ёки чалкашиб келиш ҳолатлари ҳам кузатилади. Бундай ҳолатни ўрганиш учун шу товуш иштирок этган бир неча жумлаларни кетма-кет айтиб бериш таклиф қилинади. Бу вазифани амалга ошириш учун ибора, мақол, тез айтишлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Масалан: «Анвар ром ясади». Текширув вақтида логопед бир гуруҳга кирувчи товушларнинг жумла талаффузидаги дифференциациясига ҳам аҳамият бериши лозим. Чунки бола товушни алоҳида тўғри ҳолда талаффуз қила туриб, уни жумлада алмаштириб қўллаши мумкин. Масалан: «Юнус беш ёшда» иборасини «Юнус бес ёсда» деб

талаффуз қилишига рухсат этилади. Бунда логопед бир гуруҳга кирувчи товушлар дифференциацияси устида иш олиб бориши лозим бўлади. Текширув учун қуйидаги жумлаларни келтириш мумкин: С-Ш:- мушук сичқонни ушлади; С-З:- сен узум уздинг; Ш-Ж:- Жамшид Тошкентга келди; С-Ч:- мен самолётда Тошкентга учдим; З-Ж:- Зайнаб Жамила билан танишди; Я-Р:- Норин-катта дарё; К-Г:- тувакдаги гуллар иси ёқимли; К-Қ:-Карима қора қалам олди; Қ-Х:- акам хамир овқатни яхши кўради. Фонематик идрокни текшириш. Товушлар талаффузининг ҳолати ўрганиб чиқилгач, бола уларни қандай эшитиб, фарқлай олиши текширилади. Айниқса, бу артикуляция ёки талаффузи жиҳатидан бир-бирига яқин бўлган товушларга таалуқлидир. Логопед болага қуйидаги бўғинларни такрорлашни таклиф этади: са-ша, ша-са, ач-аш, ра-ла, жа-ча, ва ҳ.к.з Агар бола баъзи бир товушларни нотўғри талаффуз қилса, товушлар фарқи қуйидагича текширилади: боладан таклиф қилинган бўғин учун бирон-бир ҳаракат талаб қилинади. Масалан: са, ча бўғинлари орасида «ша» бўғини айтилганида бола қўлини кўтаради ва шундан сўнг ундан кесма ҳарфлардан шу бўғинни ясаш таклиф қилинади. Сўнгра боланинг талаффузи жиҳатдан бир- бирига яқин, лекин маъно жиҳатдан ҳар хил сўзларни фарқлай олиши ўрганилади. Масалан: тонг-донг кон-қон ваҳм-фаҳм каср-қаср ваза –фаза карам-қарам

видо-фидо карта-қарта фасл-насл ғалла-салла Буни бола танлаб олган расмни ифодаловчи сўзнинг маъносини сўзлаб беришни таклиф қилиб текширса бўлади. Масалан: «гул нима?» ва «пул нима?» ва ҳ.к.з. Шунингдек, боланинг логопед ортидан ўхшаш сўзларни такрорлашини текшириш орқали ҳам ўрганиш мумкин бўлади : Масалан: гул - кул - пул ҳаво-даво-наво бош-қош - тош дил-тил-сил тонг-донг-бонг Бу усул фонематик идрокнинг даражаси, бола диққат ва эшитиш хотирасининг босқичини аниқлаб беради. Ҳар томонлама қилинган логопедик текширув натижалари дислалиянинг келиб чиқиш сабаби, характери, даражаси ва нуқсон устидаги коррекцион иш йўналишларини аниқлаб беради. Бола боғланишли нутқини текшириш Мактаб ёшига тўлган бола нутқини текширишда боғланишли нутқ малакаси, пассив ва фаол луғатнинг бойлиги, нутқнинг грамматик тузумининг шаклланиши; талаффуз малакаси; фонемаларнинг эшитуви ва идрокининг қай даражада эканлиги аниқланади. Текширув ўйин тарзида олиб борилгани маъқул. Текширув орқали нафақат бола нутқидаги нуқсоннинг шаклланишини, балки бу нуқсонларнинг меъёр (норма)га нисбатан ҳолатини ҳам таҳлил қилиш мумкин. Текширув олдидан бола эшитишининг ҳолати, билиш фаолияти, илк нутқий ривожланиши ҳақидаги мутахассис маълумотномаси билан танишилади.

Логопед боланинг ота-онаси билан олдиндан суҳбат олиб борганда, у қандай оилада тарбияланаётгани, болалар боғчасига бориши, атрофидаги нутқий муҳитнинг ижобийлиги, ота-онанинг бола билан қай даражада шуғулланиши, уларни бола нутқидаги қандай нуқсон безовта қилиши, бола аввал логопед билан шуғулланганми ва у қандай натижа берганлиги ҳақида саволларга жавоб олади. Логопед бола нутқи ҳақидаги дастлабки маълумотга унинг ёши ва индивидуал хусусиятига кўра оиласи, ўзи, дўстлари, боғчаси ва ўйинчоқлари ҳақидаги суҳбат орқали эга бўлади. Саволлар тахминан қуйидагича бўлиши мумкин: «Сенинг исминг нима?» «Фамилиянг нима?» «Ёшинг нечада?», «Сен қаерда яшайсан?» «Сен боғчага қандай борасан?» «Оилада неча кишисиз?», «Ойинг билан даданг қаерда ишлайди» «Нечта опа-синглинг ва ака-уканг бор?», «Улар неча ёшда?» «Бугун об-ҳаво қандай?», «Сен эгнингга нима кийгансан?» «Уйда нима овқат единг (боғчада-чи)?» «Қишда (ёзда) қандай кийим кийилади?» «Қишда (ёзда) қандай ўйинлар ўйнашни яхши кўрасан?» «Ўрмонда қандай ҳайвонлар яшайди?» «Нима учун қуён қишда тукини ўзгартиради?» ва ҳ.к. Суҳбат давомида болада боғланишли нутқининг қандай ривожланганлиги, унинг суҳбатга киришиш тезлиги ва нутқи алоҳида-алоҳида сўзлардан тузилганлиги ҳақида билиб олинади. Суҳбат боланинг луғат бойлиги ҳажмини, товуш талаффузи ва гапларнинг грамматик қурилиши ҳолатини аниқлашга қаратилиши керак. Бунда болага таниш бўлган мавзулардан фойдаланиш мумкин («Уй ва ёввойи ҳайвонлар»,

«Кийимлар», «Жиҳозлар», «Идиш-товоқлар», «Транспорт» ва бошқалар). Расмларни кўрсатиб, болага қуйидагича саволларни бериш мумкин: Сен қандай уй ва ёввойи ҳайвонларини биласан? Айиқ, олмахон, қуёнларни кўрсат… Айиқ танаси нима билан қопланган? Тулки, олмахон,… қаерда яшайди?, От, сигир, қўй, итнинг болалари нима деб аталади?, Улар нима ейдилар?, Улар ўзларини қандай ҳимоялашади?, Ҳайвонлар ови билан ким шуғулланади?, Тулки қандай ҳайвон? ва ҳ.к. Текширувда луғат (лексик) бойлигининг ҳажмидан ташқари бола томонидан от, феъл, сифатларнинг тўғри фойдаланилаётгани ҳам аниқланади. Бунинг учун болага берилган гапни маъносига кўра якунлаш топширилади. Масалан: «Тулкининг думи - узун, қуённики эса -… (калта)», «Олмахон шохдан- шохга сакраяпти, илон эса ерда … (судралмоқда)», «Хўроз қичқирмоқда, мушук -….. (миёвламоқда)» ва ҳ.к. Бола нутқининг грамматик қурилишини ўрганишни назарда тутувчи расм асосида берилган гапларни тўлдиришда ёки саволга жавоб беришда сўзларни туслаш ва келишик қўшимчаларини тўғри қўллаш аниқланади. Масалан: Отхонада нима яшайди? - От яшайди. Отхонада нималар яшайди? - Отлар яшайди. Отнинг боласи қандай аталади? – «Тойчоқ» деб аталади. Отлар нима ейди? - Сули, сомон ейди. Болалар нутқини ўрганишда қуйидаги ўйинлардан фойдаланиш мумкин: 1. «Битта-кўп» Логопед бир предметнинг номини айтади, (масалан: “китоб”), бола эса шу предметни кўпликда айтади («кўп китоблар») 2. «Тескариси» Логопед болага предметнинг сифатини айтиб копток отади, бола эса тегишли сифатнинг тескарисини айтиб коптокни қайтаради. Масалан: «Баланд дарахт - паст дарахт». 3. «Катта-кичик» Болаларга ҳажми жиҳатдан ҳар хил предмет, нарсаларнинг расмлари тарқатилади. Логопед «катта» сўзини айтиши билан бола

катта дарахтнинг расмини кўрсатади, «кичик» дейиши билан - кичкина дарахтнинг расмини: «Менда кичкина дарахт»,- дея кўрсатади. Боланинг фонематик эшитувини текшириш учун қуйидаги топшириқ берилади: а) бир қатор тўғри талаффуз қилинувчи бўғинларни қайтариш ва эсда олиб қолиш: па-ба-па, да-та-да; б) берилган товуш орқали сўзлар ичидан керакли сўзни танлаш; в) берилган товуш учун расм танлаш; г) берилган товуш учун мустақил равишда сўз тузиш; Боғланишли нутқни текширишда боладан ёшига мос серияли ва сюжетли (ҳолатли) расмлар орқали ҳикоя тузиб бериш талаб қилинади. Бола расмни ўрганиб чиқиши ва унга режа тузиши учун вақт берилади. Агар топшириқни бажара олмаса, логопед ҳикоя намунасини ўзи айтиб беради ва бола қўлидаги расм ўзгартирилади. Боланинг нутқини текширишда аниқланган нутқ намуналари (тўғри ва нотўғриларнинг барчаси) нутқ картасида ўз ифодасини топиши лозим.

ФОЙДАЛАНИШ УЧУН ТАВСИ Я ЭТИЛАДИГАН АДАБИЁТЛАР : 1. Айтжанова и др., Психолого-медико-педагогическое обследование детей дошкольного и младшего кольного возраста. – Алматы, 2000 г. 2. Боскис Р.М. Глухие и слабослышащие дети. – М., 1963 г. 3. Забрамная С.Д. Отбор умственно осталых детей в специальные учреждения. – М., 1988 г. 4. Мўминова Л.Р. , Шомаҳмудова Р.Ш. Болалар нутқидаги нуқсонлар ва уларни бартараф этиш йўллари. – Т., 1993 й. 5. Нейман Л.В. Слуховая функция у тугоухих и глухонемых детей. – М., 1961 й. 6. Причины возникновения и пути профилактики аномального развития у детей. – М., 1985. 7. www . ziyonet . uz

Похожие

Тифлопедагогик текширув

Сурдопедагогик текширув

Текширув вазифалари ва умумий тавсиялар

Ринолалия нутқ бузилиши ва уни коррекциялаш

Овоз функцияларининг бузилиши овоз физиологияси