Сурдопедагогик текширув - Психология - Рефераты

Сурдопедагогик текширув

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

Сурдопедагогик текширув Режа: 1.Эшитиш механизми ҳақида маълумот. 2. Эшитиш нуқсонининг таснифи. 3. Эшитишни текшириш усуллари. 4. Сурдопедагогик текширувни ўтказиш учун тавсия этилувчи методикалар рўйхати.

Эшитиш нуқсонининг ташхисини ўрганишдан аввал эшитиш жараёнининг механизми ҳақида маълумотга эга бўлиш керак. Қулоқ инсоннинг ташқи муҳит билан алоқа қилишида восита бўладиган сезги аъзолари (органи)дан биридир. Эшитиш органининг вазифаси товушларни баланд, юқори ва ёқимлига ажратишдан иборат. Товуш муҳитнинг тебранишли ҳаракати. Юқори товуш жисмнинг тебраниш тезлигини аниқлаш билан ўлчанади ва у «Гц»(герц) билан белгиланади. Муҳит – ҳаво, сув, тупроқ ва х.з. Товуш манбаи – тебранувчи тана, яъни камертон, овоз пайчалари. Товуш тўлқинининг ёйилиши 0 0 ҳавода 333 м.сек., сувда 1450 м.сек.га тенг. Товуш амплитудаси бу – тебраниш кучи, силкиниш даври ва тўла тебраниш даври. Товуш частотаси эса –товушнинг 1 сек. тебраниш сони. Тебранишлар характери (тавсифи)га кўра товушлар 2 гуруҳга бўлинади: 1. Тон – овоз – садо. 2. Шовқин. Агар тебранишлар ритмик бўлса, яъни аниқ муддатдан сўнг бир хил товуш тўлқинлари фазаси такрорланса, бу мусиқавий тон – овоз – садо ҳисобланади. Тоннинг оддий тури – гармоник тебраниш, яъни соф тон – овоз ҳисобланади. Товуш 3 асосий хусусият, яъни кучи, баландлиги ва тембрига эга. Товуш кучи амплитудага боғлиқ. Қанчалик амплитуда, яъни тебраниш кучли силкиниш асосида бўлса, товуш шунча кучли бўлади. Аксинча бўлса- кучсиз бўлади. Товуш кучи «Д.б.» (децибел) билан белгиланади. Товуш баландлиги – манбанинг тебраниш частотасига боғлиқ бўлиб, 1 сек.да тўла тебраниш сони билан ўлчанади. Секундига 200-300гача тебранишлар «паст», яъни кучсиз, 2000 дан юқориси «кучли» деб юритилади.

Тембр – товуш безаги. У орқали турли манбалардан чиқаётган бир хил баландлик ва кучдаги товушлар фарқланади. Инсон 16 дан то 20000 Гц.гача бўлган товушни қабул қила олади. У 16 Гц.дан паст (инфратовуш) ва 20000Гц.дан юқори бўлган тебранишли товушларни қабул қила олмайди. Инсон қулоғининг товушларни энг сезувчанлик чегараси 1000-4000 Гц.гачадир. Товушнинг йўналишини аниқлаш қобилияти «отоптика», яъни иккала қулоқнинг эшитиш қобилиятига боғлиқ. Бир қулоғи эшитмайдиган кишида ушбу фаолият бузилади. Шу сабабли у товуш чиққан жойни аниқлаш учун соғ қулоғи билан турли томонга айланишга мажбур бўлади. Соғлом кишилар эса товуш чиққан жойни осонлик билан топадилар. Эшитув вазифасининг амалга ошишида товуш ўтказиш ва товушни идрок (қабул) қилиш жараёни кузатилади. Товушлар қулоққа ҳаво орқали, шунингдек, бошқа йўл билан ўтиши мумкин. Бош суяклари орқали товуш идроки «суяк ўтказувчанлиги» деб юритилади. Айниқса, баланд товушлар бош суяклари орқали ўтади. Эшитиш нуқсонини таснифлаш. Эшитиш нуқсонини таснифлаш (синфлаштириш) эшитишида муаммолари бўлган болалар таълим тарбиясини тўғри ташкил қилишга хизмат қилади. Эшитиш нуқсонини таснифлаш (синфлаштириш) икки турдан, яъни тиббий тасниф ва педагогик таснифдан иборат. Тиббий тасниф (Л.В . Нейман бўйича). Карлар : I гуруҳ- Энг паст частоталарни қ абул қилиш (125-250 Гц.); II гуру ҳ- 500 Гцгача частоталарни қабул қилиш;

III гуру ҳ - паст ва ўрта частоталарни қабул қилиш (1000 Гцгача) IV гуру ҳ - 2000 Гцгача частоталарни қабул қилиш. Заиф эшитувчилар: 1- даража. Эшитишни 50 Дб.гача йў қотиш. Бундай бола 1м.дан ортиқ масофадаги нутқни фарқлайди. 2- даража. Эшитишни 50-70 Дб.гача йўқотиш. Бундай бола 1м.гача масофадаги нутқни фарқ қилади. 3- даража. Эшитишни 70 Дб.дан юқори йўқотиш. Бундай бола қулоқ олдида ва қулоқ супрасига айтилган нутқни ҳ ам фарқлаши қийин. Эшитишида муаммолари бўлган болалар педагогик таснифи. Замонавий махсус таълим муассасаларининг табақалаштирилган ҳолда ташкил этилиши, шунингдек, улардаги таълим-тарбия мазмунини белгилашда асосий омил бўлиб Р.М.Боскиснинг эшитишида муаммолари бўлган болалар педагогик таснифи (1963 й.) хизмат қилади. Олим И.П.Павловнинг “Анализаторлар фаолиятининг бирлиги” ҳамда Л.С.Виготскийнинг психологик таълимотларига таяниши, шунингдек, эшитиш ва нутқни ўзаро алоқадорликда ривожланишини кенг ўрганиши натижасида эшитишида муаммолари бўлган болалар ривожланишларидаги ўзига хосликларни келтириб чиқарувчи қатор ҳолатларга асосланган педагогик таснифни ишлаб чиқди. 1 . Ёш боладаги эшитиш анализатори фаолиятининг бузилиши катта ёшдагиларнинг нуқсонларидан фарқли равишда намоён бўлади. Катталарда нуқсон пайдо бўлгунга қадар нутқ, мантиқий тафаккур ва шахсий хислатлар шаклланган бўлади. Илк ёшда орттирилган нуқсон эса боланинг меъёрда ривожланишига тўсқинлик қилади. 2. Эшитишида муаммолари бўлган болаларнинг ўзига хос ривожланишларини тўғри тушуниш учун ушбу ҳолатда нутқни мустақил эгаллай олиш имкониятини, яъни эшитиш ва нутқнинг ўзаро тобелигини

инобатга олиш катта аҳамиятга эга. Бир томондан, эшитишнинг бузилиши нутқнинг меъёрида ривожланишига тўсқинлик қилса, иккинчи томондан эшитишнинг меъёрдаги фаолияти боланинг нутқий ривожланиш даражасига боғлиқ. Боланинг нутқий даражаси қанча юқори бўлса, эшитиш қолдиғидан фойдаланиш имкони шунча юқори бўлади. Тил, унинг луғат захираси ва грамматик тузумини инсон қанча яхши эгаллаган бўлса, унинг эшитишдан фойдаланиш тажрибаси шундай даражада кўп бўлади. Нутқий мулоқат тажрибасига эга бўлган болалар таниш бўлган сўз ва жумлаларни маъносига кўра тушуна олишлари сабабли мурожаат этилган нутқни яхшироқ идрок этиш имкониятига эгалар. Нутқий ривожланишлари яхшироқ бўлган болалар яхши эшитувчи сифатида таасуроот қолдиришлари мумкин. Ўз навбатида, боланинг эшитиш қолдиғи қанча яхши сақланган бўлса, унда атрофдагилар нутқига тақлид қилиши асосида мустақил равишда нутқни эгаллаб бориш имконияти шунча юқори бўлади. 3. Эшитиш қолдиғидан нутқни эгаллаш учун фойдаланиш имконияти боланинг эшитиш нуқсонини баҳолаш мезони ҳисобланади. Шунинг учун ҳам тотал (тўлиқ) эшитиши йўқолган болалар билан эшитиши қисман бузилган болаларни чегаралашда айнан эшитиш ва нутқий ривожланиш омиллари ҳисобга олинади. Карлик -эшитишнинг турғун йўқолиши бўлиб, унда мустақил ҳолда нутқни эгаллаш, ҳаттоки қулоққа яқин бўлган масофада бўлган нутқни аниқ идрок этиш имконияти бўлмайди. Тотал (тўлиқ) карлик жуда кам учрайди. Кўпинча карликда баланд нонутқий товушлар, қулоқ супрасига яқин масофадаги баъзи нутқий товушларни идрок этиш даражасида бўлган эшитиш қолдиқлари сақланиб қолади. Аудиометр текшируви эшитишнинг 80 дБдан юқори даражада йўқолганлигини кўрсатади. Заиф эшитувчилик - эшитишнинг турғун пасайиши бўлиб, унда ушбу эшитиш қолдиғи асосида нутқий захирани минимал ҳолатда мустақил равишда эгаллаш, мурожаат этилган нутқни қулоқ супрасига яқин масофада

идрок этиш имконияти бўлади. Аудиометр текшируви эшитишнинг 80 дБ кам бўлмаган пасайишини кўрсатади. 4 . Эшитиш муаммолари ҳолатидаги нутқнинг ривожланиш даражаси ва тавсифи қатор сабаблар билан боғлиқ бўлиб, Р.М.Боскис 4 омилни ажратади: 1. Эшитишнинг бузилиш даражаси. 2. Эшитиш муаммосининг келиб чиқиш вақти. 3. Эшитиш муаммоси юзага келгандан сўнг бола учун яратилган педагогик шароит. 4. Б оланинг индивидуал ( якка ) хусусиятлари. Юқоридаги омиллардан келиб чиққан ҳолда эшитиш қолдиқлари бир хил болаларнинг нутқий ривожланишлари турлича кўринишга эга бўлиши кузатилади. Ушбу мезонларга таянган ҳолда Р.М.Боскис ҳар икки гуруҳдаги эшитишида муаммолари бўлган болаларни ўз навбатида яна иккитадан гуруҳга бўлади: Карлар: 1. Туғма ёки эрта кар бўлиб, нутқи бўлмаган карлар. 2. Кеч кар бўлиб, нутқи сақланган карлар. Заиф эшитувчилар: 1. Нутқида қисман четга чиқишлари (нутқнинг грамматик тузумида баъзи четга чиқишлари, яъни қўшимчаларни нотўғри қўллаш ёки тушуриб қолдириш, баъзан талаффуз муаммолари) бўлган заиф эшитувчилар; 2. Чуқур нутқий муаммолари бўлган, яъни луғат захираси ўта чегараланган ( нутқи қисқа, нотўлиқ сўзлардан, грамматик тузуми сўз-гапдан, бўғин- сўзлар қаторидан иборат) заиф эшитувчилар.

Шунга кўра, Р.М.Боскис ва С.А.Зиков эшитмайдиганлар таълим- тарбияси уларнинг нуқсонларига мослаб эмас, балки ушбу нуқсонни енгиш ёки заифлаштиришга қаратилган шароитларни яратишга йўналтирилишини таъкидлайди (С.А.Зиков 1938 й, 1970 й.). Эшитишида муаммолари бўлган болаларнинг таълим-тарбиясида нутқни шакллантириш жараёни муҳим ўрин эгаллайди. Тилнинг луғат захираси, унинг грамматик қонуниятларини эгаллаш, тилни мулоқат воситаси сифатида ўзлаштириш ушбу тоифа шахсларининг ижтимоий ҳаётга уйғунлашувлари ва шахсий ҳаётларида ўз ўринларини топишларидаги муаммоларни бартараф этишга хизмат қилади. Ташхис марказларига бола махсус сурдологик текширувдан ўтказилиб, якуний хулоса билан келади. Ташхис маркази ходимлари ҳар бир боланинг сурдологик хулосасига биноан тиббий-педагогик-психологик комиссияга йўллайдилар. ТППКда бола чуқур психологик-педагогик жиҳатдан ўрганилади ва шундан сўнг, якуний хулоса чиқарилиб, эшитиш имкониятига баҳо берилади ҳамда якуний ташхис қўйилиб, таълим тури белгиланади. Қуйида эшитишида муаммолари бўлган болаларни сурдопедагогик ташхис қилиш методикаси берилади. Эшитиш нуқсонини ташхис қилиш. Анамнезни йиғишда қуйидаги омилларни ойдинлаштириш лозим: - оила ёки қариндошларида эшитишида нуқсони бўлган шахсларнинг бор- йўқлиги; - болада эшитиш пасайишининг тахминий сабаблари (туғилиш даврига қадар ҳамда туғилиш вақтидаги ноқулай омиллар, оғриган касалликлари); - ўткир йирингли яллиғланишлар, онанинг ҳомиладорлик давридаги инфекцион ва вирус касалликлари (қизамиқ, грипп, герпес, токсоплазмос, цитомегаловирус), гипербиливубинемия, чақалоқнинг гемолитик касаллиги,

ототоксик воситалар (фуросемид, аспирин, хининларнинг бола ёки онага хомиладорлик даврида тавсия этилганлиги)нинг қўлланилиши; - болалар боғчасига қатнагани ёки мактабда таълим олганлиги ҳамда махсус машғулотларнинг давомийлиги ҳақида маълумотлар; - агар мавжуд бўлса, сўнгги аудиограмма бўйича эшитишнинг ҳолати. Болада эшитишини йўқотиш даврига қадар эгаллаган нутқининг ҳолатини аниқлашда қуйидагиларни инобатга олиш лозим: - нутққа қадар бўлган вокализациялар (гувраниш ва б.); - ноаниқ сўзлашнинг бошланиши ва тавсифи (гувраниш бошланиб,тўхтаб қолганлиги, дастлаб равон, сўнг ноаниқ бўлганлиги, номаълум); - луғат заҳирасида алоҳида сўзлар: кўп, бир нечта. Ушбу маълумотлар бола эшитишининг йўқолиши ёки пасайиши даврини аниқлашга имкон яратиши мумкин. Экспрессив (фаол) нутқни текшириш Боланинг атрофдагилар билан мулоқат қилиш шакли (оғзаки, оғзаки- дактил, оғзаки-дактил-имо-ишора) тадқиқ қилингандан сўнг: - гувранишли нутқ; - товуш талаффузи; - алоҳида сўзлар; - сўз бирикмалари; - гаплардан фойдаланиши ўрганилади. Нутқнинг аниқлиги: атрофдагиларга тушунарлилиги, қисман тушунарлилиги, тушунарсизлиги аниқланади. Сўзларни талаффуз қилиш тавсифи.

Товушларни талаффуз қилиш ҳолати ўз таркибига қуйидаги асосий бўлимларни: -товуш талаффузи ҳолатининг алоҳида текширилишини (айнан қайси товуш нуқсонли талаффуз қилинади ҳамда нуқсоннинг тавсифи); -талаффуз тўғрилигининг боғланишли нутқда текширилиши; -артикуляция органлари тузулиши ёки ҳаракатидаги нуқсонларига боғлиқ бўлган товуш талаффузи мотор шакл бузилишларининг мавжудлиги (дизартрия, дислалия). -овозининг тавсифи (паст, меъёрда, баланд, шовқин) олади. Луғат заҳирасининг ҳажми, унинг ёш ва дастур талабларига мувофиқлиги текширилади. Импрессив (пассив, яъни ички) нутқни текшириш Бунда боланинг сўз, гап, матнларни тушунишига эътибор берилади. Кейинги босқичда қуйидагилар ўрганилади: Боланинг эшитиш аппарати билан таъминланганлиги ҳамда ундан фойдаланиши. Эшитиш аппаратидан фойдаланишдаги муаммоларнинг мавжудлиги. Боланинг эшитиш аппаратини таққанда эшитишини текшириш. Болани тонал аудиометрия методи орқали эшитишини текширишга тайёрлаш (заруратга кўра ёши, психомотор ривожланиш хусусиятларини кўрсатиш). Хулоса: Тавсиялар: Эшитишни педагогик текшириш ҳамда болани тонал ўйин аудиометрия методи орқали текширишга тайёрлаш бўйича тавсиялар. 1. Бунда , энг аввало , боланинг товуш чиқараётган ўйинчоқлар оҳангини идрок қилиш лаёқати (берилаётган товушларнинг кетма-кетлиги, чилдирма, най, барабан овозини идрок қилиш).

2. Шивирлашни идрок этиш лаёқати. 3. Сўзлашув нутқи баландлигидаги овозни идрок этиш лаёқати. 4. Эшитиш қолдиғини аниқлашда баланд овозни идрок этиш лаёқати; 5. Унинг: -унли товушлар: -ундош товушларнинг унли товушлар билан идрок эта олиш лаёқати текширилади. Сурдопедагогик текширувни ўтказиш учун тавсия этилувчи методикалар рўйхати 1. Мусиқий ўйинчоқлар тўплами ва резина чийилдоқлар. 2. Товуш сигналига ҳаракат реакциясини ишлаб чиқиш учун ўйинчоқлар тўплами. 3. Асосий ва ёрдамчи сўзлар рўйхатига мос бўлган предметга оид расмлар (сўзлашув нутқи мавжуд бўлган мактабгача ёшдаги болалар учун). 4. Сўзлар рўйхати (сўзлашув нутқи мавжуд бўлган болалар учун 5.Ҳолат, ҳаракатлар акс эттирилган расмлар. 6. Якка тартибдаги овоз ёзиб олиш аппаратураси. Текшириш шовқинсиз, тинчлик, осудалик шароитида, ташқаридан изоляцияланган хонада олиб борилади. Бола товушларнинг тебраниши (вибрацияси)ни сезмаслиги учун оёғи тагига юмшоқ мато ташланади. Унинг қаршисида ойна ёки бошқа акс этувчи предмет бўлмаслиги лозим. Болаларнинг бу му ҳ ит билан нотанишлигига реакция беришни камайтириш керак ва у билан тез мулоқотга киришиш учун текшириш ота- она ёки педагог иштирокида ўтказилиши тавсия қилинади. Болага эшитилган товушга қандай жавоб бериши тушунтирилади (қўлини кўтаради, ўгирилиб қарайди, аудиометр тугмасини босади).

ФОЙДАЛАНИШ УЧУН ТАВСИ Я ЭТИЛАДИГАН АДАБИЁТЛАР: 1. Айтжанова и др., Психолого-медико-педагогическое обследование детей дошкольного и младшего кольного возраста. – Алматы, 2000 г. 2. Боскис Р.М. Глухие и слабослышащие дети. – М., 1963 г. 3. Забрамная С.Д. Отбор умственно осталых детей в специальные учреждения. – М., 1988 г. 4. Мўминова Л.Р. , Шомаҳмудова Р.Ш. Болалар нутқидаги нуқсонлар ва уларни бартараф этиш йўллари. – Т., 1993 й. 5. Нейман Л.В. Слуховая функция у тугоухих и глухонемых детей. – М., 1961 6. Причины возникновения и пути профилактики аномального развития у детей. – М., 1985. 7. www . ziyonet . uz

Похожие

Тифлопедагогик текширув

Логопедик текширув

Текширув вазифалари ва умумий тавсиялар

Эксперт саволларини аниқ ифода этишнинг умумий талаблари

Маслахат бериш жараёнида ота-оналар билан олиб бориладиган ишлар